iNONU UNivERSiTESi
SOSYAL BILIMLER ENSTITUSU
ONi vER SiTE LE RiN YI Ll.I K BUn;ELERI OGR ENCi - OGRETiM OYESi SAYILARI
VE GIRi~ PUANI ORTALAMALARI
BAKIMINDAN KAR~ I LA~TIRMASI
Ohoy UKU~
iNONO ONlvERSITES! SOSYAL BILtMLER ENSTt- TOSO LtSANSOSTO EGtTiM - OGRETiM VE SINAV YONERGESININ KAMU YONET1Mt ANABtLIM DA- LI I<;IN (}NGOROOCO BtLlM UZMANLIGI (MAS- TER) TEZ! OLARAK HAZIRLANMII?TIR.
MALATYA - 1992
•
. - t.·. ,I .... "~" .... . .'.. ''' - .'
-' .
... ...
- . . . .
~... . . .. .. . .
L"!E . • • . . . • • • . . . . . . . • • . • . • • • • • • • . • • • • • • -• • •• • • • • • • . •
•• r'"'
~.
-
. ' .. € .., ,.-.'E . • • • . • • • . • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
:;:.::., .• ::':.': .• '!:: Ur.·.'~~''''':
•... .... . . .. . . . . ,
. ..
' , .. .... .. , ..'Iv· =-,. -'
.
~.G'. ,
!:i;")ci-3-r, vil!;.,
- -
:·c C;-
- ,
"" ..
1 n;
.=
5 ,·,-
.;..
...
ns.::Jcc.
A~·;
~.
,,.--
.::...!...::..:=
i L r:. a,·",
='1 t.lti:l!".E
',: ;:.. "
=: .:.
y ... ::. '1-" 1
c:. _
$C: -
1:: 0-':-
...
" :;. ,..,:.!.... _ . _ . . . .
ONs6z
ic;:iNDEKiLER c;:iZELGELER c;:iziMLER K1SALTMALAR
uiRiNci KESiM ;ARA~TlRMA YLA iLGiLl AC;:IKLAMALAR
Sayfa J 11 Vl VII VIlJ
BiRiNCi UOLlJM; GiRt~. YONTEM VE SUNU~ SIRASI ... 1
1.1. Giri§ ... ___ ... _ ....... 1
1.1.1. Ara§tlJll'lamn Amael ...... __ ..................... 1
1.1.2. Konunun AdlandUllmasl ...... __ ............ 3
1.1.3. Onemli $Qzcuk ve Kavramlar .............. 3
1.1.4. Varsayunlar. ........... .4
1.1.5. Sayutuar. ................................ 6
1.2. Y6ntem ........................... 6
1.2.1. KuUarulan Ara§tlrma Y5ntemi ............... 6
1.2.2. Ara§-tlnna AJaru ........................... 6
1.2.3. Ara§llrmarun OrnekJemi .............. 7
1.2.4. Dilgi Toplama yontemleri ...... 7
1.2.5. Bilgilerin <;6ziimlenmesinde KuUaOllan Y6ntem ...... 7
1.3. Ara§t1rmamn Sunu§ Srrast ........ 8
iKiNCi KESiM ; UNiVERSiTELER UZERiNE iKiNCi UOLUM ; UNivERSiTENiN DOGU~U. GELi~iMi VE i~LEVLERi9 2.1. Dniversite Nedir ................................... 9
2.2. Oniversitenin Dogu§u ve Geli§imi ........................ 10
2.2.1. Onuncu ve OnCI(;iincii Yiizytlda Universite ......... 12
1\
2.2.2. Oni.i~i.incft ve Ond6rduncu Yiizydda Oniversite ... 12
2.2.3. Onl">e§inci ve Ondokuzuncu Yiizytlda Oniversite ... 13
2.2.4. Ondokuzuncu Yiizytl Sonrasmda Oniversite ... ]3
2.3. Oniversitenin Yiiksckogretim Kurumlan ic;indeki Yeri ... 14
2.4. Oniversilcnin Amac; ve l~levleri ... 15
204.1. Ara~l1rma Ortaml Olarak Oniversitc ... J 6 2.4.2. Egitim Ortaml Olarak Universite ... 16
2.4.3. Kiilturel Ortam Olarak Universite ... 17
2.4.4. Toplumsal Hamel OTtaml Olarak Oniversite ... _ ... 18
2.45. Bireysel Gel~me Ortaml OJarak Oniversite ... 18
2.5_ Universitenin <;evresel Kurumlarla ili§kileri ...... 19
2.5.1. Oniversitenin Devletle ili§kisi ... .20
2.5.2. Oniversitenin Mezunlar \'e Velilerle tl~kisi ... 20
2.5.3. Oniversitenin Kamu ve Ozcll§ Ya§amlyla ili§kisi ... 21
2.5.4. Oniversitenin Diger Yfiksekowerim Kurumlanyla i1i§kisi ... .22
Oc;:m.;cO BOLOM : TORKlYE'DE ONivERSiTELERiN TARiHSEL GELI~tMi ... 23
3.1. Cumhuriyet Oncesinde Oniversitcler ... 23
3.1.1. Birinci DarUlfUnun ... : ... 25
3.1.2. ikinci DarOlfiinun ... .25
3.1.3. Darillfunun-u ~ahane ... .26
3.1.4. Darulfunun-u Osmani ... 27
3.1.5. 1914 Univcrsitesi ... 28
3.1.6. 1919 Dnjversitesi ... 28
3.2. Cumhuriyet Doncminde Universiteler ... 29
3_2.1. istanbul DarWfununu ... 29
3.2.2. istanbul Universitesi ... .30
3.2.3. 1946-60 DOnemindc Universite ... 33
3.2.4. 1960-73 DOneminde Universite ... 35
3.2.5. 1973-80 Doneminde Oniversite ... .37
3.2.6. 1980 Sonrasmda Universite ... 39
III
Bi R DEGERLENDi RMESi ...................... .46
4.1. Amerika Birle~ik Devlctleri'ndeki Oniversiteler ............. .46
4.2. Birle~ik KraUlk'daki Oniversitclcr ....................... __ ... .48
4.3. Almanya'daki Oniversiteler ..... .49
4.4. Fn.lllsa'daki fJniversiteler .............. ... 50
BE~iNCi BOLOM : TURKiYE'DEKi UNivERSiTELERiN BOT(:E OOENEKLERi, OGRETiM OYESi SAYILARI VE OGRENCi ALMA DUZENLERi ... 51 5.1. Biit~c Odenekleri & kunmdan Universiteler ... 51
5.2. Ogrctim Uyesi S2.yilan Baktmmdan Univcrsitcler. ... 57
5.3. Ogrenci Alma Diizeni Baklmmdan Universiteler .............. 60
O(:ONCO KESiM : TDRKiYE'DEKi ONivERSiTELERiN YlLLlK BUT(:E OOENEKLERI, OGRENCi-OORETIM DYEsi SA YlLARI VE G1Ri~ PUANI ORTALAMALARI ALTINCI BOLUM : 1J?<lVERSiTELERiN YILUK BUT(:E ODENEKLERi66 6.1. Oniversitelerin Yll.Lk But~e Odeneklerinin Durumu ... 69
6.2. Universitelerin Ylllik But~e OdenekJerinin Ka~Ila~tlnlmasl ... 73
YED/NCi BOLUM: DNtVERSiTELERiN OORENCi VE OGRETIM UYESi SAYfLARI 7.1. Onivcrsirelerin Ogrenci Sayt.!aruun Durumu ... 79
7.2. Oniversitelerin Ogretim Oyesi SaYLlanrun Durumu ..... 81
7.3. Oniversitelerin bgrenci-6gretim Oyesi Saytlanrun Kar~J1a§(trlJmasl ... 83
SEKiziNCi BOLOM : UNiVERSiTELERiN GiRi~ PUANI ORTALAMALARJ ......... 87
8. t. Universitelerin Giri§ Puaru Ortalamalanrun Durumu ............. 87
8.2. Dniversitelerin Giri§ Puam Ortalamalannm Kar§113§lUllmasl ... 89
IV
DOKUZUNCU BOLUM ,BOTC;:E ODENEGi, OGRENCi-OGRETiM UYESi SA y rSr VE Gi Ri~ PUANI ORTALAMALARI BAKlMINDAN UNivERSiTELERiN DURUMU
VE KAR~ILA~TIRrLMASI ... 93
9.1. Universitelerin Y lIhk Biitr;e Odenegi, Ogrenci-Ogretim Oyesi SaYlsl ve Giri~ Puaru OrtaJamasl DurumJan ............... 93
9.1.1. Bogazi~i Oniversitesi ... 93
9.1.2. istanbul Teknik Universilesi(i.T.O.) ... 94
9.1.3. Orta Do&'l.l Teknik Oniversitesi(O.D.T.O.) ......... 95
9.1.4. Gazi Universilesi ........................... 96
9.1.5. Sell;uk Oniversitesi ....... 97
9.1.6. YJ.ldlZ Onivcrsitesi ................. 98
9.2. Oniversitelerin YJ.lhk Biit~e Odenegi. 6grenci-6gretim Uyesi SaYlsl ve Giri~ Puaru Ortalamalanrun Kar~i1a;itlrJ.lmasl ... 99
DORDUNCU KESiM ,GENEL DEGERLENDiRME ONUNCU BOLUM, BULGULAR, ONERiLER, SONUc;: ... 103
10.1. Bulgular ............... 103
10.2. Oneriler. ................. 107
10.3. SOnu, ..................... 109
KA YNAKC;:A ................ 11 1
v
<;;izeJge 1 :
c;:izelge 2 : C;:izelge 3 : C;:izelge 4 :
Sayfa
Oniversile Odenek1erininKonsolide BUt~e ve G.S.M.H. ic;indeki Pa)'l ............................ .. 52 Oniversitelerin But(je Odenekleri (1987-9]) ........ 55 Onivcrsitelerin Ogrctim Dyesi Dag.hmlan ... 59 Yiiksek6gretim Gir~ Smavlarma B3§vuran ve YerJc§cn Aday
Sayllan ve Yiizdeleri (1974-91) ... 62 C;izclge 5 : Oniversitelcrin bgrenci Dagllimlan ................. 64 C;izelge 6: Univcrsitelerin Ytlhk Butc:;e Odenekleri (1987-1991) .............. 71 C;izclge 7 : Universitelerin Ogenei Ba§ma Di.i§en Biitc;e Odenekleri
(1987-1991) ............... 73
<;izelge 8: Oniversitelerin Ogrenci Saydan (1987.1991) ... 81 C;:izelge 9 : Oniversitelerin Ogretim Oyesi Saydan (1987-1991) ... 82 c;izelge 10: Oniversitelerin 6gretim Uyesi Ba§lna Du§en 6grenci SaYllan
(1987-1991) .................... 84 c;izelge 11: Oniversireierin Giri~ Puam Ortalamalan (1987-1991) ... 88
VI
<;izim ! :
(izim 2 : (izim 3 :
(izim 4 :
<;jzim 5:
gZiMLER
Sa)'ia Onivcrsite Odeneklerinin Konsolide BUt~e ve G.S,M.H. i~indeki Payl ... 53 Oniversitelcrin Y lllik But~e Odenck Payla n( 1987·1991) ... 76 Universitclerin 6~enci Ba~lOa Du~en BUI~e Odenek Paylan
(1987-1991) ... 77 OniversiteJerin Ogretim Uyesi Ba~ma Du~en Ogrenci SaYlsl Paylan
(1987-1991) ... 85 Universitelerin Giri§ Puam Ortalamalan Paylan (1987-199 J ) ... 91
VII
ABD
AT DPT
iTO.
MEB NAB
O.D.T.U.
OSS OSYM OSYS OYS s.
UGC vb YOK
%
: Amerika BirJe~ik Devletleri : A vrupa T oplulugu
: Devlet Planlama Tc§ki1atl : istanbul Tcknik Oniversitesi : Milli Egitim Bak3nh~
: The National Advisory Body for Public Sector Higher Education : Orta Dogu Teknik Oniversitesi
: O~enci Se~me Sma"]
: Ogrenci Se~me ve Yerlc:jtirmc Merkezj
: Ogrenci S~me Ycrlc§lirme Smav]
: Ogrellei Ycrle§tirme Smav!
: Sayfa
: Univesiry Grants Committee : Ve Benzeri
: Yuksek Ogretirn Kurulu : Yflzde
VIII
BiRINCi
KEstM: ARA~TJRMAYLAiLG iLi
A{:IKLAMALARBu kesim bir bolum, ii~ alt b6Jumden olu§mu§ ve ara§lHma hakkmda genel bilgiler bu kesimde sunulmu~tur.
BiRiNCi BOLUM : GiRis. YONIEM VE SUNUS SIRASJ
Bu b6lumde "Giri§", "Y6ntem" ve "Ara~1lrmaOln Sunu§ S11"351"
ba§hklan alttnda ara§tITmayla ilgili bilgilere yeT verilrni~tir.
1.1. Girij
Ara~tlfmantn amacI, konusu, adlandlnlmasl, kullanIlan 6nemli s6zciik ve kavramlann lammI, ara§tlrmamn varsaYlmlan ve sayIltIla- n hakkmdaki bilgiler "giri§" bajligl altlllda ele alinml§lir.
1.1.1. Arastlrmamn Amaci
lla§d6ndfiriicu bir hlzl. geli§en ve degi§en "Bilim ve Bilgi (a-
~/' nda ya§amaktaYIZ. Yaratlcl bir etkinlik alan "ar3§urma" yoluyla yepyeni bulu§lara varmak ve bunlan teknolojiye donii§tiircrck tcplu.!
muo hizmetine sunmak, giiniimiizde diinyamn en Bnde gel en amaCl durumun3 gelmi~tir.
Bilim. bilgi ve ara§urma deniJdiginde akla geJen ilk kurum iini- versite'dir. Kar amaCl gutmeyen hizmel kurulu§lannm tipik biT orne- gi DIan universiteler; aklm yo]unu SInlrS1Z biT bi~imde hi~bir klsttla- rna olmakslZtn izleyen, bilim firetmek ve yiiksek nitelikli insangii-
eil yeli§tirmek gibi iki lcmc! i~levi yerine getiren h.uTumlardlr.
Gerek diinyada gereksc ulkemizde, iiniversilcler "hizmel yeTin- den yonctim kunIlu§ian" olar3k bilillmektedir ve btl kUTulu§lar gu- niimiizde pek~ok sorunla kar§1 kar§lyadlr.
UlkcmizJ nlifusu ve ul<i§mak istedigi hedef1er baktmlndan ~ok saYlda iinivcrsiteye gereksinimi olan biT iilkedir. Gen~ niifusa yiikse- kbgrenim olanaklan saglamak, iislelik, bu olanaklan yurdun ~e§i1Ii
b6lgelerine yaygmJa§t1rmak devletin gorevleri araslndadlr. Aynca. tilken.in toplumsal ve ekonomik baklmdan geli§cbilmesi i(in nitelik- Ii insangliciinc gereksinimi oJdukc;a yiiksektir. Uiuslararasl duzeyde geTi kalmamak i~in. toplumun gereksinmelerine uygun yeni bilgile- rin uretilmesi ve bunlann gtinlUk ya~arna aktanlmaSl zorunludur.
Btitiin bu gereksinrnelerin kar§llanabilmesi finiversitelere, dolaylslY- la, devlete baglldlf.
Ulkemizdeki iiniversitelerin y6netsel, bilimsel ve parasal yeter- sizlikler ve sorunlarla kar§l kar§Jya olduklan bir ger~ektir. Bu til.; ba- klmlndan finiversitelerin sorunlaflnl ayn ayn incelemek isterdik an- cak, ara§tlfrnamn kapsamll1Jn ~ok geni§leyecegini dii§unerek yonet- sel ve bi,I,imsel baklmlardan sorunlannt gelecekt.e yapacaglmlz ara§-
tlrmalara buaktlk ve bu ara§tJrmamlzda tiniversiteierin parasal agu-
ilkli sorunlanna yeT vermeye ~ah§tJk.
Ara§tlfmaOlIl amacl; tilkemizdeki iiniversiteleri "ytlilk biit~e
odenekleri", "6grenci-ogretim iiyesi sayilan" ve "giri§ puam ortala- mal an" bakImmdan kar§Jla§tlnlmalJ olarak incelemcktir.
3
1.1.2. Konunlln Adiandndmasl
Ara~tlrmanln ba~ligl ~udur; Oniversitelerin YIIhk Btit~eleri,
Ogrenci-Ogretim Uyesi SayJlan ve Giri~ Puanl Ortalamalan BakJ- mmdan Kar~lla~tlnJrnasl.
Bu ba§hk altIlldaki ~ahjma ozetle §unlan i,ermektedir: Turki- ye'deki iiniversitelerin cumhuriyctin iJamndan onecki ve sonraki do- nemde olu~um vc geli~melerinj tarihsel baktmdan aC;lklamak; giinu- miizdeki batl iiniversitelerinin bir gortiniimunii vermek; universitele- rin y!lhk biil~eleri, bgrenci-ogretim uyesi saytlan ve giri§ pU3m arta- lamalan durumlaTlTIl kar§i1a§l1rmalt olarak incelemek ve bunlara ili§kin oneriler sunmaktlT.
1.1.3. Onemli SOzcilk ve Kavramlar
Ara§tIrmada kullamlan onemli s6zciik ve kavramlar §unlardlr:
"Ydhk Biit~elt, "Ogrenci", "Ogretim Uyesi" ve "Giri§ Puam ortalama-
Sl".
"Ytlltk But,e" her yIl universitelere but,e yasastyla aynlan biit-
~e odenegidir. Ara§tlrroada kul1amlan biit~e odenekleri 1987, 1988, 1989. 1990 ve 199] ylilan biit~e yasalanndan almml§tIL
"Ogrcnci" universitelerde lisans diizeyinde egitim ve ogretimle- rini siirdurmekte olanlardtf. Ara§ttrmada kullaDllan ogrenci sayJian OSYM'nin 1987, 1988, 1989, 1990 ve 1991 yIllannda ayn ayn olmak iizere yaYlnlaml§ oldugu "Yiiksek6gretim istatistikleri" adh yapnlar- dan ahnml§tlL
"Ogretim Uyesi" Universitelerde yardlmcl do~ent. do~ent ve profesor statiisiinde bulunan ogrelim elamanlandlr. Ara§tlrmada kullaDllan iigretim uyesi sayIlan OSYM'nin 1987, 1988, 1989, 1990
ve 1991 ydlannda ayn ayn olmak tizere yaylDJaml~ oldugu "Yiikse~
kogretim istatisliklcri" adl! yapltlardan allnml§tlT.
"Giri§ Puam Orlalamasl" her yll 6SYM tarafJndan diizenlenen ()grenci Se~me ve Yerle§tirme Slnavl'nda b3§3nli olmu§ 6grencile~
rin alml§ olcluklaTi en kii~tik ve en biiyiik puaniann basil aritmetik ortaJamalarlllln ahnmaslyla olu§turulan onalamadlf. Universitele- rin giri§ puanJ ortal. malan, bSYM'nin 1987, 1988, 1989, 1990 ve 1991 yilJannda yaYlOlaml§ oldugu "Merkezi YerJc§tirmede En Ku-
~iik ve En BUylik Puanlar" adli yapltlardan ahnml§uT.
Belirtilenler dl§mda, ara§tlrmada kullamlan sozciik ve kavram- Iar genel sozliik anlarnlannda kuJlamlml§lardlf. Bu anlarnda kulla- 11Ilmayanlar, yeTi geldiginde belirtilmi§ ve gerekli a~lklamalar yapIl-
ml~tlr.
1.1.4. Varsavlmlar
Ara~tlTmamn genel varsaYlml §udur:
toDniversitelere aynlan yl1iIk biit~e 6denekleriyle ogrenci-ogre- tim iiyesi s3yJlan ve giri~ puaOl ortalamalan arasmda bir dengenin
saglanamanll~ olmasl, bir yanda yl1l1k biitc;;e odenegi. ogretim iiyesi saYlsl ve giri§ puam ortalamaSI yiiksek [akat, ogrenci saYlsl dii§tik;
digcr yanda ise, yilllk butc;c odcncgi, ogrctirn iiyesi saYlsl ve giri§ pu- am ortalamasl dii§iik fakat, 6grenci saYlsl yiiksck iiniversitelerin oIu§masIfl3 neden olmaktadlT."
Yukandaki "Genel Varsaylm"'dan yararlamlarak a§agldaki alt- varsaYlm1ar tilretilmi§tir.
1. Universitelerin yIlllk biitc;e 5denekleri, 6grenci sayilan, ogre- tim iiyesi sayIlan ve giri§ puant ortalamalan birbirlerinden oJdukc;a
5
rarkli duzeyJerdcdir.
2. Dniversiteler, "yllltk biit~e odcneklcri yuksek liniversiteler"
ve "yIll!k but~e odenekleri dij~fik universiteler" bi~iminde slmflandl- nlabilir.
3. Universitelcr, "6gretim fiyesi sayliafl yuksck uiliversiteler "
ve "ogretirn tiyesi saYllan du§iik iiniversiteler" bi~iminde simflandlfl- Jabilir.
4. OniversiteJer. "giri~ puaOl ortalamaJan yiiksek iiniversiteler"
vc "giri§ puam ortalamalan dii~tik iinivcrsiteler" bi~imjnde slnJOan- dlfllabilir.
5. Ogrenci ba§tna dii§cn biit~e 6denekleri baklmlndan iiniversi- Icier, "6grenci ba§lna dii§en but~e odenekleri yiiksek iiniversiteler~
ve "6grenci ba§lna dii§en but~e 6dcnckleri di.i§uk iinivcrsiteler" bj~i
rninde slmflandIrilabilir.
6. Ogretim tiyesi ba§lna du§cn ogrenci saYllan baklmlndan iini- versiteler. "ogretim iiyesi ba§lOa dii§en ogrenci sayJlan yiiksek uni- versiteler" ve "ogretim iiyesi ba§lOa di.i§en 6grenci saYllan dii§iik iini- versiteler" bi~irninde slnIfiandlnlabilir.
7. Ogretim iiyesi ba§lTIa du§en ogrenci sayilan yiiksek iiniversi- telerin ogrenci ba§Jna dii§en yJlhk but~e odenekleri ve giri§ puam ortalamalan dii§uktiir.
8. Ogretim iiyesi ba§lna du§en ogrenci sayJlan di..i§i..ik iiniversite- lerin ogrenci ba§JDa du§en yililk biit~e odenekJeri ve giri§ puam or- talamalan yiiksektir.
1.1.5. SayJitJia[
Ara§tlTmada kuJlamian vc biil~e yasalaTlndan alInml~ olan iini- versitelcrin "ydl1k biit~e odel1ckleri", OSYM yapltlanndan alinml§ olan "6grenci-ogretim uyesi sayilan" ve "giri§ puanJ ortalarnalan"- mJl bulunmaSlnda yararIailiIaIl en ku~uk ve en biiyiik puanlar ara§- t1rmamn sayJltllandlT.
L2. Y6ntem
Kul1aTIllan ara§t1rma y6ntemi, ara§tJrmamn alam, orneklerni, bilgi toplama y6ntemieri ve bilgilcrin 'iSDziimienmesinde kullamlan yontem "yontem" ba§ligl alunda ele altnml§tIr.
1.2.1. Kullamlan Ara~tlfma Y6ntemi
Ara§llfmamn kuramsal ~er~evesini ic;eren "ikinci kesirn" konu ile ilgili ~e§itli kitaplar, makaieler, siireli yaYlOlar ve yasalar tarana- rak; ara§tIrmamn uygulama klSmlnI i~eren "uc;iincii kesim" but'¥c ya- salan, YOK ve 6SYM taraflOdan yaylnlanml~ olan istatistiksel bilgi~
lerden yararlamlarak olu~turulrnu~ ve ara~llfmada bctimsel y6ntem ku 11 am 1 [nI~tJ r.
1.2.2. Arastlfmanln Alant
Ara~t)fmaTiin alam. iilkemizde var olan iiniversitelerin geli~imi
ve guniimiizdeki dururnlan; evreni ise. iilkernizdeki devlet universi~
teleridir.
7
1.2.3. Ara~tlrmanln brnekJemi
Ara~t1rmanlfl orneklemi olarak, ulkemizdeki 29 finiversiteyi lcmsii edebilecek tUrden alan Bogazi~i Universitcsi, Gazi Oniversi- tesi, istanbul Teknik Oniversitesi. Orta Dogu Teknik Universitcsi,
Sel~uk Universitesi ve YJidlz Dniversitesi olmak uzere altl iiniversi- te se~ilmi§lir.
1.2.4. llilgi Toplama Y6ntemleri
Kitaphk ara§tumasl ve veri tararna yoluyla ara§tJrmamn bilgi ve verileri toplanml§t1L Ara§tlrma konusunun kuramsaI c;erc;evesi anayasalar, ilgili yasalar, ilgili kitaplar. makaleler ve siireli yaytnla- nn taranmaslyla ortaya konulmu§tur.
Ara§tuma konusunun varolan durumunu a~lklayan uygulama klsml ise, topl2ornl§ alan bilgi ve vcrilerin kar§t13§unlmasl, c;6ziim- lenmesi ve yomrnlanrnaslyJa olu§turulrnu§wr.
1.2.5. BiIgilerin C6ziirnlenrnesinde Kullantlan Y5ntem
Ara§tnmamn konusuyJa ilgili toplanan veri ve bilgiler ~e~it1i
kaynaklarJa kar§!Ia~unlml~ ve dogrulugu saptandlktan sonra kulla- mlrnl§tH.
Toplanan veriler slTIlflandlnlmJ§. daha a~lk bi~imde g6rulmesi amac.lyla ~izelgeleTe ve daha sonra da ~izimlere aktanlarak yorum- lanml§uT.
1.3. Ara~tJrmanIn Sunu~ Slfasl
Ara§tlrma dort kcsirnden olu~rnakladlf. "Birinci kesim" ara§tlf- mayla ilgili a~lklamaJaTi i~ermektedir. "ikinci kesim" de ara~tIrma konusunun kuramsal <;er~evesi <;izilerek iiniversiteler hakkInda teo- rik bilgi verilmi~tir. "O~iincu kesim" de orneklcm <;er<;evesinde uni- versitelerin son bc§ ylidaki yililk butc;eleri, ogrenci-ogretirn iiyesi sa- YIJan ve giri§ puanl ortalamalanna ili§kin verilere yef verilmi§ ve bunlann YOTurnu yapllml§tlL "Dordiincii kesim" de ise, ara§tlfma iJe ilgili bulgular. oneriler ve sonues sunuJarak 3T3§t1Tm3 tamarnlanml§- tIT.
iKIN Ci KE SiM : ONivER SiT ELER OZE Ri NE
Bu kesim ikind, ii~i.inci.i, dordiincii vc bc§inci b61umlerden oJu~maktadJL ikinci b6liimde universitenin dogu~u. geJisimi ve
is-
levleri belirtilmijtir. V,untu boiumde Tiirkiye'deki iinivcrsiteierin tarihsel geli§imi anlatIlml§llr. D5rdiincii b61iimde geli§mi§ filkeJer- deki iiniversitclerin genel bir degerlendirmesi yapilml§tlT. Be§inci b610mde ise, Tiirkiye'deki iiniversitelerin yillJk biit~e 6dcnekJeri, ogrclim tiyesi sayJ1aTJ ve ogrenci alma diizenleri hakklnda bilgilere yer vcrilmi§tir.
iKiNCi SOLUM: UNiVERSiTENiN DQGU~U, GELi§iMi VE iSLEVLERi
Bu b6liimde "universite" kavraml iizerinde durulmakta, iiniver- sitenin dogu§u ve geli§imi, digcr yiiksekogretim kUTumlan i~indeki
yeTi, amaC;; ve i§levleri ile ~evresel kurumlarla iJi§kileri inceJenmek· tedir.
2.1. Universite Nedir?
"Oniversite" latince "universitas" sozciigfinden gclmektedir. Eu sozcfik, kimi zaman "kurum", "topluluk" anlamlannda kullamlml§·
tlr. "Universitas" sozciigfiyle aym anlamda olmak Gzere, "studiurn"
veya "studium generale" sozcilklerinin de kullamldlgl gorUlmil~·
tiir(Klsakiirek,1976,2). Giiniimiizde "universite" sozcugu "birlik" ve
"bjrJe~tiricjJik anJamlan yamnda, biitiin bilgi dalJaflna yaytlmaYI ve
evrenselligi ifade etmektedir(Olken,1969,1).
Oniversite nedir? ~orusuna gunumuzde bir~ok yamt verilmekte- dir. Bir yamla g(,jre iiniversite; ozgur di.i§unccyle dogrunun arandlgl, saru sormanln, lartl~ma yapmaOin ogretildigi. aklin dogrnaya iisllin- IUguniin kanJtlandlgl ve lopluma bu y6nde katkida bulunacak 50- rumluluk bilincini ta§lyan bireyJcr yeti§tirmenin ama'liandlgl kUTurn- dur. ikinci biT yamta gore universite; yiiksek diizeyde ogrelim ve ara§t1rma yap an, bilim araclliglyla yeniliklere kapl ac;an, yarauc!ll- gin geT~ckle§tirjldigi, unvan ve makamlann 6nem ta§lmadlgl, bilim- sel ozgtirliigiin ve biigi birikiminin olu§tugu biT ortamdtr. Uc;i.incLi biT yamta gore iiniversite; c;alI§ma saatlerine baglmh olmayan. c;aiJ·
§anJanmn emeklerinin beJirli bir iicretle odenmesi mumkun olma- yan ve insanhga rehberlik eLmek, hizmet etmek i~in varolan bir ku-
rumdur(G6k~e, 1990, 100-101).
Universite nedir? sorusuna verilen yanni an ~ogaltmak mum- kiindiir. Bu soruya ara~l1rmaelDlD verdigi yamt §oyledir: Universite;
ara~urma yapan ve bilimsel bilgi iireten, lirettigi bilgiyi egitim ve ogretim yoluyla aktaran, lOpluma "dii§iinen insan" ve "insan giicii"
yeti§tiren, hCT§eyi bir yoniiyle degil. bir§cyi her yanliyle 6greten ve toplumsal geli§meye yon veren yiiksekogretim kurumudur.
2.2. Universitenin Dogu~u ve Geli~imi
Universitenin dogu§unda ve geJi§iminde bilim-din ili§kisinin anemli etkileri oldugu bilinmektedir. Ozellikle onuneu ve onbirinci yUzYlllarda dinin etkisiyle bilimde biiyiik ilerlemcIerin oldugu gerlil- m ii~tfir(Ad Ivar, 1980, 95).
11
Unesco'n!.!n yfiksekogretim konusunda yaptlgl bir ara~lIrmada
ilk universitelerin nerede ve ne zaman kuruldugu hakklndaki g6Tii~
lerin [arkll oldugu belirtilerck, italya'daki Salerno ve Blogna Uni- versitelerinin ilk iiniversiteler oldugu goru§untin yaygmilglna dcgi- nilrnektedir. Bu noktada. Avrupa'daki iiniversitelerin geli§mesi ko- nusunda ba§lica iki goru§ saptanml§t1T. Birinci goru§c gore, Avru- pa'TlIn batJsmdaki tiniversiteler, ispanya'mn "moorish" ki.iIttiriinun;
guneyindeki yani, "ispanya'daki iiniversiteler ise, islam kOlttiriiniin etkisinde kalml§UT. ikinci goru§"c gore, Avrupa'Qaki iiniversitelerin geli§mesinde, Paris fJniversitcsi aruck ailDml§. bu iiniversitenin ilni- versite kavramlDln benimsenme ve yerle~mesinde onernli yeri olmu~
tur.
Oniversitelerin geii~meierine ili~kin oiarak bu farkli goru§le- rin birle~tikleri nokta, ilk iiniversitelerin dinsel kururnlara bagll 01- dugu ve onlar taraflndan orgiltlendigidir. Ger~ekten de Avrupa'da bu kurumlann papamn veya hilkiimdarlann yonetiminde dine daya- II ogretim yapuklan bilinmektedir. Toulouse(1229). Cambrid- ge(1229). Salamanka(1239). Oxford(J249). Sorbonne(1252).
Prag(1348). Viyana(1365). Hieldelberg(J386). Koln(1388) ve Er- furt(1392) -iiniversiteleri bunlara arnek oiarak verilebilir(Yal-
~tn.1987.26).
Batl'da garGlen Kilise-Universite ili§kisine benzer bir ili~ki Do- gu'da islam-Medrese ili~kisinde gariilmektedir. Cnuneu yilzylida Ta- beran'da daha sonra da Bagdat'da a~dan ilk yGksek6gretim kururnla- nnda ag"IIkll olarak islam Hukuku ogretimi yapJldlgl bilinmekte- dir. Yine Sel~uklular zarnafllnda Nj~abur kcntinde a~Ilrnl~ olan ilk medresede de dinsel bilgiler verilmi§tir(Tekindag.J973.3).
Dogu~lInda dinin ctkisinin biiyiik oJdugu bilinen iiniversitenin, ilk kurulu~ a~amalan dikkate ahndlgtnda c;c§itli diinemlerdeki gc-
li~me evreleri "onuncu vc oniic;iincii yuzylida universite", "oniic;i.incu
ve onbe~incj yiizyJlda universite", "onbc§inci ve ondokuzuncu yiizyil- da iinivcrsirc" ve "ondokuzuncu yuzyll sonraslnda iiniversitc" olmak tlzere dort aynmda incelenebilir.
2.2.1. Onuncu vc Onii~iincii Yiizyllda Universitc
Bu donem, ball iilkelerinde manastlTiar ve rahipler tarafrndan verilen egitimin yetersiz k~lmaya ba§ladlgl, sec;kinleri diger toplum kesimlerinden baskl gordfigii, bunlann toplumdaki diger kurumlar- la iJi~ki ic;erisine girmeleri gerektigi konusunda birtaklm ele§tirile- rin yapJldlgJ ve Cambridge, Oxford, Prag. Viyana, Kaln ve Erfun gi- bi ilk iiniversitelerin kuruldugu danemdir(Klsakurek,1976,3).
Aym donemde dogu iilkelerinde ise. vaklf bi~iminde "medrese"
lerio kurulmaya ba§ladlgl gortilmti§tilr. Bu medreselerin ilk ornegi de Nizamiye Medresesi'dir(Tekindag,1973,5).
2.2.2. Onuciincii ve Onbe~inci Yiizytlda Oniversite
Bu donem. balI U1keleri ile dogu iilkelerinin ticaret ve ha~h se- ferleri dolaylslyla etkile§im i~erisine girmi§ olduklan d6nemdir.
Batlda ve doguda, iiniversite ogretiminin din adamianmn etki- si altlDda yurutuldfig,ii gorfilmi.i§tiir. Bauda, din adamlanllln iiniver- siteler uzerindeki etkisi yava§ yava§ klnlmaya ba§laml§ oysa dogu- da, bunun tam tersi bir durum ya§anml§ttr. Vine, batl iilkelerinin fen bilimlerine daha fazla aglTlIk verdikleri; dogu tilkelerinin ise, sosyal bilimlere 6nceJik tamdlkJan bilinmektedir. Aynca bu d6nem-
13
de bauda Roncsans'm ba§langl~ belirtilerinin etkisiyle, bilim ve sa·
nattn 6n plana alinrTIl~ oJdugu ve universitelerin gcli~tirjJmesine
onem verildigi gorulmektedir(Klsakurek,1976,3).
2.2.3. Onbesinci ve Ondokuzuncu YiizvIida Oniversite
Bu d6nem R6nesans'm etkisiyJe bilim ve sanalln ODem kazandl- gJ, sosyaJ degi~im. j~b6lumii ve uzmanla~manIn artmaya ba§ladlgl doncmdir.
Bll d6neme kadar universite,aYflcalIklar ve olOrite alanl olarak bilgisizlik, onyargl ve onemsiz t6renlerin rnerkezi olarak kabul edil- mesine kar§In, bu d6nemden itibaren iiniversitenin toplumsal one- minin kavranmaya ba~landlgl ve ~e§itli bilimsel ara§urmalann yapli- dIgI gorii! rnii§tiir(Ya!~In,1987 ,30).
2.2.4. Ondokuzuncu Yiizvil SQnrasmda Universite
Ondokuzuncu yuzytldan itibaren iiniversite saYlsmda bnemli sa- Ylsal anl~lar kaydedilmi§tir. Kar§lla~tITm2.h kurumlaT, kar§J1a§tlrma- II tarih ve kar§I1a~lITmah kfiltiirler yoniinden ~e§itli c;ah§malar yapIl- maya ba§lanml§, bilim vc tcknikde oldukc;a hlZIt biT geli§me ic;ine girilrni§, toplumsal kurumlaT ic;erisinde ilniveTsiteleT en bode gelen kurumlar kimligini kazanml§Iardu. Ozcllikle yirrninci yuzyilm ikin- ci yaTlslIldao sanTa da iiniversiteJerin cvrensclliginden sozedilmeye
ba§lanml~ ve bu yondeki ~ah§malar hlzlanduIlrnl§tJr(Klsakii- rek,1976,3).
2.3. OniversiteniJl Yiiksekogretim Kurumlan is:indeki Veri
"Universite" kavral11l ~ogu zaman "ytiksekogretim" kavramlyla birbirine kaTl~t1nlmakta ve birbirlerinin yerine kullanddlklan g6- riilmektedir. Oysa bu iki kavram birbirinden farklldlf.
Universiteyi de i~ine alan yiiksek6gretimin biT tammlDl Unes- co §oyJe yapml§tlf. Yilksek6gretirn; iiniversitc, yiiksekokul. akademi ve benzeri kUfumlarda verilen her liirla genel, mesleki ve teknolo- jik egitim ve ogretimi i~ine alan biT 6gretim kademesi olup, belli ba§h ~u 6zellikleri ta§lmaktadlr(Klsakiirek,1976,4):
a. Yiiksek6grctim kurumlanna girebilmek i~in genel, mesleki, teknik veya ogretmen yeti§tiren aTta dereceli biT okulu bitirmi§ 01- mak gerekir.
b. Yiiksek6~retime girrne ya~l genel olarak onsekizdir.
c. Yiiksek6gretim kurumlanndaki ogretim ki§iye derece. diplo- ma veya sertifika verilmesi sonllcuna g6tiiriir.
Yiiksek6gretim kurumlan i~inde iiniversiteler yiiksekokullar.
akademiler ve benzeri diger ogretim kllrumlan bulunmaktadlT. Uni.
versiteler diger yiiksekogretirn kurumIanndan daha fazla ara§t1rma· ya aglrlIk vermeleri(Uslunel,1965,262), egilim ve ogrelim programla- rImn daha kapsamiI olmasl(Velidedeoglu,1967,37), yuksek duzeyde bilim, ara§tlfma. 6gretim ve yaYID birlikleri olmalan gibi nedenler·
Ie yliksekokul. akademi ve benzeri diger yi.iksekogretim kurumIann· dan aynhrlar. $u durumda her universite bir yiiksek6gretim kurumu oldugu halde her yilksekogretim kurumu bir iiniversite degildir.
"Yiiksekogretim" kavramJ "universite" kavramlDl da iC$ine alrnakta ve C$ok daha geni§ biT anlam ta§lmaktadu.
15
2.4. Oniversitenin Ama£" ve i~levleri
Universitenin ama~lan konusunda fackl! goru§ler bulunrnakta- dlf. BiT gbrli.~e gore, biitiln finiversiteJerin genet amac;lan aym olup bunlan iki noktada toplamak oJanakhdu. ilki, mesleki ve kultiirel standartlan gelj~tjrmek ve ikincisi, ara§tlrmalar yapmaklH. ikinci
g5Tu~e gore, finiversitclerin amac;lan §oylc bclirtilebilir. ilki. bilgi iiretmek; ikincisi,.ki§ilerin kiilltirunii 3rtlTmak; ii~finclisii. i§ ve mes- Jck ya~amJnda ge~erJi bilgi ve becerileri ogretmek; d6rdiincusii. or- 13k wplumsal kuhiir ve standartlar geli§tirmektir. D~uncii g6ri.i~e go- re, iiniversitelerin arna~JaTl §oylc saalanmaktadlf. ilki, bilgi ve fikir- leri korumak ve yorumlamak; ikincisi, gerc;ekleri aramak; ii~iinciisii.
ogrencileri yeti~tirmektir(Van§.1972.27). Son bir gorii§e gore de iini~
versitenin arnaCl, belirli bir meslege yonelik olrnakslzln egitirn ve ogretim ile bir1ikte, terne] bilimsel ara§urmalar yaparak bilgi iiret~
mek ve bu bilgiyi yeni kUjaklara aktarmaktlr(YOK,1992, 10).
Universilenin ama~lan konusundaki g6rii~ler arunlabilir an·
cak. belirtilen bu gbrii~lerde iiniversitenin ama~lan slfalamrken i~·
levlerinin de slralandlgJ belinilmelidir. Zaten iiniversitelerin ama~
lan, bir anlamda bunlarlll i~levleri anlamma geldiginden iiniversite- nin ama~ ve i~levlerini kesin ~izgilerle birbirinden aYlfmak kola)' 01- madlgl gibi, bunun saglayacagl fazla bir yarar da yoktur. Ajaglda iiniversitenin ama~ ve i~levleri aynml yapllmadan, "ara§tlfrna ana- ml oIarak tiniversite". "egitim artaInI olarak iiniversite", "kiiItiirel artam olarak iiniversite", "toplumsal hizmet ortaml alarak iiniversi- te" ve "bireysel geli§me ortaml olarak iiniversite" olmak iizere be§
ba§lJk halinde iiniversitenin ama~ ve i§levleri ozet olarak sunulmu§-
tu r.
2.4.1. Ara~lIrma QrtamJ OJarak Universitc
Alman Universite geJcneginin ortaya ~Ikardlgl bir ama'.fUT. Bu ama,!;, iinivcrsitelerin ara~llrma i§Icvlcri ile yaklndan ili~kilidir.
Ara§lIncilar toplulugu olarak kabul edilen universitcde ger~egin
af3§t1 nl rn as! temel amacs 01 arak beli rtilmektedi r(Ktsakii rek, 1976,9) Ara§tlrma amaCI, geJi~mi§ iilkelerde az geli§rni§ iilkelcre aran- Ia daha biiytik cnem ta§lmaktadlf. GeJi§mi§ iilkelerin gayri safi ulu- sal gclirlerinin % 2-3 iinti ara§tlrma vc ge1i§tirme ctkinliklerine aytrmaIanna kar§ln, azgeJi§mi§ iilkelcrde bu oran % l'c bile ula§a- mamaktadu(Ozsan,1992,122).
Ar3§Urma i§Jevi ile egitim i§lerinin birbirinden aynlmasl ola- nakSlzdH. Sadece ara§tlrma yapmak yeterli degildir. Ara~t1rma so·
nUliJaTlDln gerekli alanlarda kullamlmasl ve egitim·ogretirn yolu ile yeni ku~aklara aktarIlmasl da biiyiik ouem ta~lmaktadlf.
2.4.2. Egitim Ortaml Olarak Universire
ingiliz Universite gelenegi tarafmdan ortaya ~Ikanlrnl~ olup, bireylerin bilgi edinmelerini ama"lar(KlSakiirek,1976,9). Bu bi"im· de iiniversite. lopluma yeti§mi§ insan gUcu saglayarak diger bir i§le·
vini yerine getirmi§ olmaktadlf.
Universitelerin yeti§mi~ i§giicii saglarna gelenegi olduk~a eski·
dir. Belirli biT meslek i~in ogrenci yeti§lirmek amaCI, zaman i~eri
sinde ~e§itlenmi§ ve 6grencilere verilen bilgiler artlfdarak genel kiiltiirlerinin artmaSI da saglannH§ur. Giiniimiizde universitelerin amaCJ ogrencilere bilgileri ogretmek degiJ, oDlara bilimseJ bilgileri
17
dtizenlemeyi, bunlRrt gUn:Ok ya§amdaki sorunlara uygulamaYI ve bu uygulamalann sonUt~lanm tarlJ~maYI 6gretmekti r(TogroJ,] 992, 108).
2.4.3 Kiiltiirel Ortam Qlarak Oniversite
Yiiksek dGzeyde hilgi iiretme ve okumu§ sec;kin kitleier yeti§tir- me universitenin ternel ama(lannda biT digeridir. Ancak bu amal$, ulkelere gore farkli bi~imde alglianabilmekte ve kUltiirtin belirli biT ogesinin aktanlmaSl yanunde geli§cbilmektedir.
1945'lC yaYlDlanan Harward Raporu'nda §oyle belirtilmi§tir:
Oniversitenin amaCI "6zgGr insan i~in. Y,ani total iter topluma kaT§l vc dernokratik toplumda ya§ayan insan i\in uygun biT egitim sistemi olu§!urmak"(Baskett,1979,166). Bll noktadan hareketle, Arne- rika'da egitimin ternel amaCI olarak liberal egitim se~ilmi~, kiiltii- rlin kOfunmasl. geli.§tirilmesi ve yayllmasl bu amac; i~inde ele allD-
mJ§ vc bu killtiirde toplumlann demokratik biitiinliiklerinin saglan- maSI ve bireylerinin ozgilr bi~imde yeti~tirmesi universitenin temel
amaCI olarak kabul edilmi~tir.
Marksist goru§e gore, egitimin ternel amaCl sosyalist ktiltiiriin geli§mesini saglamaktadlL Universitenin "politik ve yurtta~hk" egiti- mi vermesi, lifetime yonelik olarak ogrencileri yeti~tirmesi ve onla- nn bilgilerini insanlann iyliginc kullanmalan i~in hazlTlamaSl ge- rekmektedi r(Boborykl n,1979,61).
Aym bi~imde. pek ~ok iilkede iiniversitenin kiiltiirel i§levleri farkh algllanmaktadlf. Ornegin; Fransa'da tarihsel ktiltiirtin, Japon- ya'da ahlaki de~erlerin aktanIrnasl, isve~'te sosyal degi.§ime uyum saglayacak bireylerin yeti§tirilmesi bu arada sayIiabilir.
2.4.4. TopJumsaJ Hizmel Ortaml OJarak Oniversite
Amerikan iiniversite geleneginin olu§turdugu biT kavram oiup
"toplumsal geJi§mc istegi yaratmak" ve topluma "karnu hizmeti" bi~i·
minde hizmetler sunmak lernel ama~tJr(Klsakiirek.1976.9).
Toplumsal ve biT yerde ulusal ~lkarlar. iiniversilenin arna~lan·
na etki ctrnektedir. Bu ~lkarlann korunmasl i~in topluDlun universi- teden bekledigi bazl i§levler vardu ve iiniversite bunlan yerinc ge- tirmek zorundadlI'. Ancak, belirtmek gerekir ki universitcler bu i~
levlerini yerine getirirkcn toplumun ekonomik ve sosyal sistemin- den baglmSlz hareket edemezler(Korkut, 1984, 1). Dogal olarak, IOP- lumun ekonomik ve sosyaJ ko§ullan iiniversitenin i§Jevlerini alum- liJ ya da olumsuz bh;imdc ctkileyecektir.
2.4.5. Birevsel Geli~me Ortarm Olarak Oniversite
Oniversitenin ama~ ve i~lcvlerinden biri de bircysel olarak
eg-
rencilerin genel egitim ve ogrctimidir. Eu anlamda iiniversitelerin bircyin yeteneklerini geli~lirmesi ve becerilerini artJrmaSl gerekmek- tediT. Belirtilmelidir ki, "yetenek" ve "beceri" kavramlan birbirlerin- den farkh kavramlardlI. Yetcnck kavramt, dogu~lan geJen bazl ozel- likleri; beceri kavraml ise, sonradan kazaTIllml~ bazl ozellikleri an- latmaktadtT. Universitelerin bireylerde geli§tirmesi beklcnen yete- nekler ve kazandtrrnasl gereken beceriler ~oyle slralanabilir(Heckha- u5eo,1972,44):
3. K3rma~lk sorunlan gorebilme,
b. SorumiuiukJan kavrama ve sorun ~6.zmede giri§irnci alma, c. Bir SOTUna etki eden etmenleri belirleyebilrne, sllllflandlI3- bilrne ve bunlar arasmdaki nedensellik ili§kilerini saptayarak bu
19
ili§kilere gore nasil bareket edilccegini kavrama,
d. Varolan sorunlann iistesinden gelmede farkli rolleri benim- seyebilecek ~ok yonliilGk,
e. ZorJuklann iistUnc gitme ve uzun donemde
,ora,"
olacagll13 inandlg) dii~iinceleri savunma,L FarklJ goru§lere uyabilme ve kavramsal karma~lk1Jga katlana- bilme,
g. Ba§kalanyla birarada ve i§birligi i/Scrisindc 'SalI§ma ve onlar- Ja haberlc§cbilme,
h. B3§kalanllln g6ru§ ve ah§kanhklanna saygill alma,
l. SosyaJ olgulan anlama ve sosyaJ ~atJ§malaTl 'SDzme.
2.5. Dniversitenin Cevresel Kurumlarla jli~kjleri
Univcrsite, topluma ~e§jtli hizmetler g6tiirmek; yani, "kamu bizmeti" sunmak durumundadlf. Ancak, 'ScvreseJ etkiler nedeniyle bazl SlnlrIamalarla kar§ila§abiHr. Daha a~lk anlatlrnIa; c;evre, iini- versitenin ama~. i§lev ve gorevIerini etkileyebilmekte, iistelik tama- men degi§tirebilmektedir. Bu durum ii~ bi~imde belirtilebilir(Bald- ridge,1971,129): ilki, hukuksal bazl slnIrlamalar koymaktH. Hukuk- sal olarak yaptlmasl gerekenler onceden saptanml~ olabilir. ikincisi, akademik kurallarda uluslararasl bazl kurallar getirilrni§ ve ~e§itli
ol~iitler geli§lirilmi§ olabilir. Uc;i.inciisii. iiniversite dl§Jndan birta- kIm etkiler yapllabilmektedir.
Universitenin farklt c;evresel kurumlarla varolan ili§kileri de birbirinden farkhdlT. <;evresel kurumlar "devlet". "mezunlar ve veli- ler". "kamu ve ozel i§ ya§aml" ve "diger iiniversiteler" olmak iizere
dun grupta toplanabilir. A~aglda iiniversitenin ~evreseJ kurumlarla
ilj~kjJeri ozet olarak sunulmu~lUr.
2.5.1. Oniversitenin Devletle iJi~kisi
Oniversitelerin biiyi.ik ~ogunlugu parasal baklmdan devlete ba- glmll olduklarlDdan, etkinlikleri devleti yaklnclan jlgiJcndirir. Bo durum genellikle,parasal baklmdan iiniversiteler tarafmdan yapllan harcamalann denetirni bi~iminde kendini g6stermektedir.
Deviet, universitelere aYlrdTgl parasal kaynaklarla universitele- nn etkinliklerin farkhla~maslna ned en olabilir. 6rnegin; ~ok para- sal kaynak aylrdlgl iiniversitelerin ~ok elkin ve verimJi, buna kar-
§In, az parasal kaynak ayndlgl univcrsitelerin az elkin ve verimsiz olmalan sonucunu dogurabilir. Ara~tIrmayla yakilldan ili~kisi oldu·
gundan. bu kODuya ileride aynotdl bir bi~imde deginilecektir.
2.5.2 Universitenin Mezunlar ve Velilerle ili~kisi
Oniversite; toplumda, bir yef ve konum elde etmek i\in gidi·
len ve mezunlanntn gelecegini mezun olmayanlara oranla daha iyi- le§tirecegine inaDllan bir kurum olarak algIlanmaktadlT.
Veliler baklmlndan iiniversite; ogrencileri egilme, daha iyi C;a·
Ii§ma oJanaklan. daha ytiksek makam ve daha ytiksek fieret gibi, me- zunlanmn sosyal durumlanm geli~tiren bir kurumdur(Kor·
kUI,1984,7).
Mezunlar baklIDmdan universitenin sagladlgl yararlar ozetle
§oyle beli rtilebi Ii r(AkallO, 1980,27):
a. Orta ogretimi bitirenlere oranla sagladlgl parasal getiri, b. Lisansiistii ogretirne devam olanagl,
21
c, Geni§ istihdam olanaklafJ.
Gene! hiT degerlendirrneyle; universitc mezunlar ve veliler ili~
kisinin, universitcdeki egitim ve bgretirn yillanyla SlDlrli oldugu, mezun olduktan sanTa bu ili§kinin kesildigi soylenebilir.
2.5.3. Universitenin Kamu ve~zel j~ Ya~amlyJa ilj~kisi
Universiteden mezun oianlann iSlihdam edilmesini saglayan kamu ve oze] i§ ya§aml ile universiteler araslnda slkl ili§kiler buIun- mamaktadJf. BUIlun onemJi nedenlerinden biri, iiniversitedeki egi- tim ve 6gretimde kuro.msal bilgilerin verilmesi, i§ ya§amlnda i5e, uy- gulamaya yonelik bilgilerin gerekJi olmasldu. Oysa bu iki kesirnin • ozeJlikle iilke kalktnmaSI baklmlndan sib ili§kiler it:;erisinde alma- Ian gerekrnektedir. <;iinki.i; bir yerde i~ ya~amlOln toplumsal sorum- lulukiaii i~indeki rolii ve onemi burada ortaya ~lkmaktadlr(To
sun,1974,2).
Universite ile karnu ve ozel i§ Y3§aml araslDdaki ili§kinin dii- zelti!mesi her iki kesime de bazl yararlar saglayabilccektir. Orne- gin; Universite baklmmdan bu ili§kinin diizeltilmesiyle ilk olarak;
i§ ya§amlOln saglayacagl parasal olanaklardan yararlanma durumu s6zkonusu olabilecektir. ikinci olarak; i§ ya§ammln bir JaboralUvar gibi kullaOllmaSI olana~,1 eide edilebilecektir. i§ ya§aml da bu slkl ili§ki sayesinde, her turiD ~ah§malan bilimsel tcmelleT iizerine OtuT- tabilecektir. ;;;u hal de, ilniversite ile karnu ve ozel i§ ya§aml arasln- da slkl ilj~kiler kuru}masl, bir zOTunluluk olarak onaya C;lkmakta- d I r(t;:oru h,1992,l0 1).
2.5.4. Onivcrsilcnin Diger Yiiksek6gretirn KurumlaTlvla iJi~kjsj Ytiksekogretim kurumJan i~erisinde en fist slradaki yeTi liniver- sitelcrin aldlglnJ daha once de belirtmi~tik. Universilcnin geli§mesi
a~Hlndan digcr yiiksekogretim kurumlanyla(yiiksekoktll,akademi v.b.} olan ili§kilcrinin biiyuk oncmi vardlc Ancak, guniimiizde uni- versitelerlc diger yiiksek6grctim kurumlan araslOda sib ili§kilere rastlanmadlgtnl iisteJik, universitelerin kendi aralan nda bile yeterli diizeyde ili§ki i~eri·sille giremcdiklerini belirtmek gerckir, oysa, bu- nun tam tersi olmalidlf.
Yiiksek<igretim kurumlan arasmda saglanamayan uyurnda Qrta ogretiminde etkisi vardlr, c;iinkG; liselerle ilniversiteler 3r3Slndaki ili§kilcr, universitelerle diger yiiksek ogretim kurumlan ve iiniversi- tel erie finiversiteler araslOdaki ili~kilerden 'Sok daha slki ve ic;ten- dir. Bu baklmdan, iiniversitenin bu sorunu temelinde bir lise soru- nudur ve iiniversitenin bu sorununu ~ozebilmesi ic;in lise yani; orta ogre tim sorununu ~ozmii~ olmas1 gerekir(Eralp,J977,5).
acONCa BOLaM
TORKiYE'DE liNivERSiTELERii\' TARiHSEL GELi~iMj23
Bu b61iimde Turkiye'deki iiniversitelerin yonetim bilimi aC;lsJn-
dan larihsel geli~imleri "cuml1uriyet oncesi" ve "cumhuriyet sonrasl"
olmak iizere iki aylnm halinde sunu}mu~tur.
3.1. Cumhuriyet Oncesinde Oniversiteler
Ttirkiye'de iiniversitelerin olduk~a eskilere dayanan biT tarihi vardlr. Avrupa'da kuru Ian universitelerle . iilkemizde kumlan iini- versiteler araslllda onemli bir fark goriilmemektedir. Her ikisi de te· melde dini esaSI alml§lardtr(Klsakurek,1976,12).
13 Ekim 1065 tarihinde Bagdat'ta a~i1aD ve Gazali'nin rektorlti- glinii yapl1g1 Nizamiye Medresesi, ilk Turk iiniversitesi olarak bilin- mektedir(Tekindag,1973,5). 0 donemde yiiksekogrenim kurumu kim- ligini ta§lyan rnedreselerin biiytik kentlerde ilim merkezlerinde bu- lundugu, dini bilimlerin yamnda pozitif bilimlerin de aglrllkll ola- rak yerildigi ye mantlk, dilbilgisi, aritmetik. geometri, metafizik, astronomi, lip gibi derslerin okutuldugu g6ri.ilmi.i~ti.ir(Kap
tan,1986,5).
ilk Osmanil Medresesi Orhan Bey zamallinda iznik'te kuru!- mu§ ve daha sonralan Bursa. Edirne ve istanbul gibi Osmanh Dey- leti'ne ba§kentlik yapmt§ kentlerde saydan arttIrllml§l1r. Ba§kentler
degj§tik~e 0 kentte bulunan medrese Qnem kaZanffiJ§ ye verilen ders-
I erin i~erigi degi§mi§tir(Adl var, 1970,24).
~1edrcselerdeki egilim onaitinci yuzylla kadar ailln devrini ya·
§aml~lIr. Bu durum, dlinyamn ilgisini ~ckmi~ ve buraiara degi~ik iil- kelerden ogrenciler gondcrilmi§tir. Ancak ibni Sina, Gazali, Farabi, Katip Cclcbi ve Evliya CcJcbi gibi iinli.i diinya bilginlerini yeti§tir- mi§ alan medreseler, onaltlnci yiizyJidan sanra bozulmaya ba§JarnJ§- lardlr.
Avrupadaki "ronesans" hareketi. Avrupaltlann kafalanndaki skolastik zinciri brarken, bizdeki medreseler ycni bilgilere kapllan-
nI kapaml§llr. YuzyIllar ge~mesine kar§In, medreselerde orta~ag
programlan siirduriilmii§. yeni bilgilerin hi~bjrj okutulmaml§, yaban-
CI dil olarak sadece Arap'la ve Fars'la ogretilmi§tir. Onsekizinci yuz- yllda, baudaki bilimsel ve teknolojik geli§meyi izleyemeyen medre- seIer in verdigi dii~iince ve kiiltiiriin ~agJll gerisinde kaldlgl belirgin
bi~imde ortaya ~lkml§ ve zamanm gereklerine uymadtklart, bilgisiz- lik ve fenal1k kaynagl durumuna geldikleri i~in 1924 yllmda kapattl- mI§!ardlf(Kaya,1984,69).
Osmanll devleti doneminde batl anIaYI§llla gore bir egitim sis- teminin kurulmasI ve Turkiye'de egitimin bir devlet hizmeti olarak ele altnmasl 1773 ytllnda Yuksek Deniz Miihendislik Okulu'nun
a~lImaslyla ba§laml§ ve bunu 1825'de Kara Muhendislik Okulu, 1826'da Askeri TIp Oku!u, 1834'de Harb Oku!u gibi kurumlar izle- rni§lir. c;agda§ aniamda biT iiniversite kurma fikri ise, 1845'te ortaya
<;1 kmI§t,,(Ko<;cr, 1970,88)_
1845'te kurulan "Ge~ici Maarif Meclisi". medrese sisteminin gi- derek amaclfldan saptlglnt g6zoniine alarak bir "Dariilfiinun" kuruI- masl fikrini ortaya 3tml§tlr. Meclis, bault anlamda bir egitirn siste- mi olu§turmak amaclyla ilk, orta ve yiiksekogretim kademelerini ay-
25
fl ayn kabul elmi~ ve gerekli kurumlan a~mak i~iIl giri~imlerde bu- Junarak biT darlilfUnun kurulmaslna karaT vermi§tir. A§aglda darlil- fUnunun ge~irdigi a~amalar tizel olarak sUllulmu§lur.
3.1.1. Birinci Darlilfiinun
1845'te kurulu~u planlanan Darillfilnun ancak 1863'te a~I1arak
ogretirne ba~laml§ ve dersIer, herkesin izleyebilecegi birbiriyle bag- lantlslz biT seri konferanslar bi~iminde. belirli bir programl ve
ogre-
tim kadrosu oimakslzlil 0 donemin tamnml§ ki§ileri taraflfldan veril- m i §I i r(KI sakti rek,1976,12).
Birinci Darulfiinun'un egitim kadrosu, yonetirn biit~esi ve or- gur yaplst hakklDda aynntlll bir bilgi bulunmamaktadn.
1863'te a~t1an Dariilfiinun binasl, 1865'te ~lkan biT yangm sonu- eu defS kitaplan ve ara~Iaflyla birlikte yanrnl~ ve bu tarihten sanra da danJlftinun bir sure unutulrnu~lUr(Karkut.1984.l1).
3.1.2. ikinci DarulHinun
Birinci Dariilfiinun'un kapanmasmdan altl yil sonTa yani; 1869 j'lhnda yaytnlanan "Maarif-i Urnurniye Nizamnamesi"inde, iiniversi- te sorunu tekrar ele almnll§t1r. Bu nizamnamede istanbul'da Darul- fiinu-u Osmani adlyla biT Dariilfiinunun kurulacagl ve bu Darulfti- nun'da felsefe ve edebiyat, hukuk, dogaJ biJimJer ve matematik 01- mak fizere ii~ fakiilteden olu~acagl belirtilmi§ ve c;e~itli \all§malar- dan sonra 1870'de ikinci Dariilfiinun a~ilml§tJr(Ko~er,1970,104).
Maarifi Umumiye Nizamnamesi'nde DariilfUnun'un giderlerini kar§llamasl j~in gerekJi alan gelirlcr olarak ogrencilerden ahnacak kaYlt ve SlOav har~lafl. ~e§itli bagl~lar ile vaklflardan ve devletten
