Universitelerin biit~e odeneklerini her yil biit~e yasaslyla aYfl-Ian "iiniversitc biit~esi" ve "iiniversitenin doner sermaye gelirleri" 01-mak iizere iki gruba aYHmak miimkiindilr. Univcrsitcler biit~e ode-neklerinin % 96'slnl devletten % 4'iinii de kendi olanaklanndan sag-lamaktadular. Universitelerin doner sermaye gelirleri % 4 gibi
dii-~iik biT orand~ oldugundan, bu ara~tlTmada "iiniversitelerin doner sermaye gelirleri" gozardl edilmi§tir. Her De kadar kalkmma planla·
nnda yiiksek6gretimin finansman yap lSI geli§lirilerek but~e dI§! kay·
naklardan destek saglanacagl ve doner sermayenin bir kaynak ola·
rak kullaOlmtn etkinle§tirilecegi(DPT,1989,295), bclirtilmi§se de bu koouda heoiiz herhangi bir geli§me kaydedilmi§ degildir.
Devletin yiiksekogretime aYlrdlgl biit~e 6denekleri toplamwl·
mn konsolide biit~e i~indeki payl % 4, gayn safi milli hastla i~inde
ki payl ise % I dolaylannd.dH. 1979·91 YIII.n .r.sInd. yiiksek6gre·
tim 6denekleri toplammm konsolide but~e i~indeki payJan §oyle·
dir. 1979 ylhoda 4.32, 1980'de % 3.92, 1981'de % 3.09, 1982'de % 3.13, 1983'de % 3.78, 1984'le % 3.66, 1985'le % 3, 1986'da % 3.05,
1987'de % 2.91, 1988'de % 2.94, 1989'da % 3.19, 1990'da % 3.91 ve 1991'de % 4.60'dlf(YOK, 1991,32).
Yiiksek6gretime aynlan biit~e odeneklerinin gaYfi safi milE ha -stla i~indeki paylan ise YJlIar itibariyle ~6yledir. 1979'da % 0.78,
1980'de % 0.65, 1981'de % 0.71, 1982'de % 0.63, 1983'de % 0.83,
.
1984'te % 0.64, 1985'te % 0.54, 1986'da % 0.56, 1987'de % 0.55, 1988'de % 0.61, 1989'da % 0.64, 1990'da % 0.89 ve 1991'de % J.14(YOK,1991,32).
1979-1991 Ylilan araslIldaki, yukanda bclirtilen payla"n toplu olarak daha at;lk bit;imde goriilrnesi amaclyla c;izeJgc 1 ve bu c;izel-gedeki verilerin c;izime aktanlmaslyla da c;izim 1 olu~turulmu~tur.
CiZELGE 1
YUKSEKQGRETiM ODENEKLERiNiN KONSOLiDE BUTCE VE GSMH iCiNDEKi PAYI
Ylllar Biit~e PaYl (%) GSMH'daki Payl (%)
1979 4.32 0.78
1980 3.92 0.65
1981 3.09 0.71
1982 3.13 0.63
1983 3.78 0.83
1984 3.66 0.64
1985 3.00 0.54
1986 3.05 0.56
1987 2.91 0.55
1988 2.94 0.61
1989 3.19 0.64
]990 3.91 0.89
1991 4.60 1.14
Kaynak: (YOK,1991,32).
c;;iziM 1
UNlvEBSITE ODENEKLERININ KONSQUDE BOT!;E VE GSMH ICtNDEKi PAYl (1979-J921)
5 ._
4
2
1
o
1979 1980 1981 1982 1983 1984 Kaynak : (YUK, 1991, !'..32).
1985 1986 1987 1988 1989 1990
m:o
H!it;:c Pa~'1 (%)DGSMH'dckl I'.IY (%)
1991
v. w
<;izelge 1 ve ~izjm l'de gbriildiigii gihi. yuksekogretime ayfl~
Ian bGtc;e 6denekleri toplamlJllll J:onsolide biiH;e ve gayn safi milli hasda ic;indeki payl ylldan yJla jni~li-~Ikl§lt biT geli~im seyri i<;inde
bulunrnaktadu. Son ylliarda bu paylarda goriilcn artl~ sevindirici ve gelecege yonelik olarak da urnut vericidir.
Devlet, genei biitc;c i<;inden iiniversitelcrc ydilk olarak biit<;e 6denekleri aYlrmaktadlf. <;izelge Tde iiniversitelcrin 1987-9] yilian araslOdaki yJllik biitl;c 6denekleri vcrilmi~tir.
55
<;iZELGE 2
ONiVERSiTELERiN BOTCE ODENEKLERi (l987-1991 )
(M;lyon TL)
ONiVERSiTELER 1987 1988 1989 1990 1991
Akdeniz Oniversit.esi 6.503 14.037 26.268 54.030 91.814 Anadolu Universitesi 15.981 28.746 49.359 1l1.711 202.331 Ankara Universiresi 24.743 43.674 70.786 185.192 328.585 Ataturk Universitesi 14.859 25.399 44.205 10L365 199.865 Bogazic;i Dniversitesi. 6.789 12.162 19.905 48.814 92.251 O:amhuriyet Dniversitesi 6.541 I L282 18.787 52.666 93.510
<;Ukurova Un.iversitesi 10.542 21.538 37.668 91.248 164.259 Dicle Oniversitesi 8.734 15.835 26.371 64.121 135.440 Dokuz Eyliil Oniversitesi 13.555 25.729 48.989 98.335 18L718 Ege Oniversitesi 17.775 33.362 57.717 137.803 241.747 Erciyes Universitesi 7.068 14.894 22.372 50.047 94.233 FIrat Uruversitesi 6.177 12.253 21.408 50.419 93.550 Gazi Universitesi 17.089 29.872 49.805 1!3.995 226.159
Gaziantep Universitesi 8.018 13.771 28.645 53.637
Hacettepe Oniversitesi 25.01l 46.680 77.110 197.080 327.470 ioanO Oniversiresi 3.577 7.594 15349 31.050 210.174 istanbul Universitesi 40.185 62.565 103.550 254.967 497.522
iT.D. 13.736 24.560 44.216 104.426 207.588
KT.D. 8.247 16.573 31.417 70.289 122.540
Marmara Oniversitesi 10.466 20.533 32.669 82.022 158.420 Mirnar Sinan Universitesi 3.627 7.025 12.567 27.705 48.120 Ondokuz MaYls Oniversitesi 7.520 13.370 22.984 56.982 96.750 O.D.TO. 15.037 30.866 47.168 91.956 19L331 Se1cruk Dniversitesi 8.733 16.295 28.275 71.887 127.700 Tral)'3 Oniversilesi 5.668 9.672 19.563 48.365 82.621 Uludag Un.iversitesi 11.531 20.600 37.385 83.294 156.890 ytldlZ Universitesi 5.619 8.454 15.152 36.657 68.075 Yt1zuncO Yli Oniversitesi 2.903 5.862 11.724 32.651 58.070
Kavnek: (Resrni Gaz.ete, S Ocak 1987, Sayt 19335, Miikerrer Vasa No : 3326; Resmi G37.ele, 28 Nisan 1988, 5a)l1 19798, MUkerrer Vasa No: 3425; Resmi GazCle, 9 Ocak 1989, S3}'I20044,
MUkcrrer Vasa No : 3514; Resmi Gazele, 5 Ocak 1990, Sayl20393, Miikcrrer Vasa No : 3597;
Resmi Gazetc, 6 Ocak 1991, SiJ)'l1JJ747. MUkerrer Vasa No : 3692 kaynaldanndan yararl3nllarak yazar larafUldan dii2.enlen~tir).
<:;izelge 2'de de gbrulecegi gibi,iiniversiteler kendilerine ayn-Ian yllllk biit~e 6denekleri itibariyla birbirlerinden oldukc;a farkIJ duzeydedirler. Son be§ yt! it;inde en fazla btit~e 6denegini istanbul, Ankara. Hacetlcpe. Ege \'C Gazi iiniversiteleri; buna kar§ID, en az biil\C 6denegini de Trakya, YlldlZ, Yilziincii Yll, Gaziantep ve Mi-mar Sinan iiniversiteleri alml§l1L
Universileler, kendilerine aynlml§ olan biit.;;e 6deneklerini ge-nel olarak iki harcama kelemi i~in kullanmaktadlflar. Bunlardan b i-d "cari harcamalar" digeri nyatlnm hacamalan" dlr. Cari harcama-lar, ttim yuksekbgretim biitc;csi bakImlDdan clc alindlgJOda, toplam 6dcneklerin yakla§lk % 70'ini oIu§turmakta ancak, tek tek iin iversi-tcler baklmlTIdan incelendiginde farkh yapJda olduklart gorii lmekte-die Bu farkliltk tahmin edilecegi gibi, kurulu§unu tamamlaml§ iini-versiteler ile kurulu§unu lamamlamakta alan iiniversiteler arasmda ortaya ~lkmaktadH. Toplam 6deneklerin yakla§lk % 30'unu olu§ tu-ran yaunm barcamalan baklmmdan da incelendiginde, kurulu~unu
tamamlaml§ iiniversitelerin yatJnrnJara aYlTdlklart 6denekler, biit~e
6deneklerinin % 10-20'si kadar, kurulu§unu tamamlarnakta olan iini -versitelerde ise, % 30-50'si dOlaylanndadH(Ertel ve Savaj,1987,40).
Universitelerde cari harcamalartn bfiyuk b61iimii 6gretim etkin -likled ir;in kul1amlmakta; ara§tlfma , geli§tirme ve yaylO hizrnetleri gozardl edilmektedir(DPT,1989,64). Diger filkelerle kar§Ilajuglnda bu durum daba a~lk bi~imde ortaya ~lkmaktadlr. brnegin; ABD'de ki§i ba§lna dii§en yIllIk ara§lIrma ve gelijtirme harcamaS! 440 dolar, Almanya'da 380 dolar ve Japonya'da 325 dolar iken, Tiirkiye'de sa-dece 3,5 dolardn. Vine, ABD'de on bin ki~iye 60 ara§lIrmaCI, AI-rnanya'da 55 ara~lIrmacl, Japonya'da 50 ara§tnmaCI ve Fransa'da 40
57
ara~t1rmaCI d'i.i§erken, Turkiye'de sadece 6 ara~tlrmaCI dii§rnekte~
dir(l6 Ternmuz 1992,Milliyet Gazetesi).
Ozcllenecek olursa; devletin finiversitelere ayndlgl butc;e ode·
negi YClcrsizdir. Ostelik, iiniversiteler araslnda biitc;e 6denegi bak l-mmdan dengesizliklcr bulunmakta; kimi iiniversitelere yuksek Oran-da biit~e bdenegi aynhrken, kimi iiniversitelere dii§iik orand a biitc;e 6deneg.i aynlmaktadlL Universiteler de herhalde, aynlan biitc;e ode-neginio yetersizliginden olsa gerektir ki; birincil g6revlerinden Dian ara§lIrma ve geJi§tirme ctkinliklerine YClerince aglrhk verememek-te, varolan c;e§itli sorunlan c;ozememekte ve klSIf dongii haline gel-mi§ oIan bu durum surDp gitmektedir.
5.2. 6~retim Uyesi Savllan Baklmlndan Dniversiteler
"Ogretim uyesi", 2547 saylh yasaya gore profesor, do~ent veya yardlmcl do~ent akademik iinvanlanndan birine sahip olanlara veri -len genel bir addu_ Her bir 6gretim iiyesinin universite i~inde iki te-mel i§levi vardlT_ ilki, mesleginde geli§mek ve akademik kariyer yapmak i~in (Je§itli etkinliklerde bulunmak; ikinci ise, bolum, fakiil -te veya iiniversite i(Jindeki baZI gorevleri yerine getirmektir.
Oniversitenin kalitesi ve ba§an sl genel olarak, iiniversitede
go
-rev yapan ogretim iiyelerine baglIdlr. Ogretim iiyelerinin niteJiginin yiiksek olmasl, egitim ve 6grelimin de niteligini yukseJteceginden, ogrenciJerin iyi bir bis;imde yeti§mesi sonucunu ortaya (JlkaracaktIL Ancak, Ulkemizde ogretim uyeJerinin niteliklerinin yeterince ytiksek oIup olmadlgl konusu, dogrusu, tartJ§ma g6tiiriiL
Ogretim iiyelerinin saylsal durumunun yeterli oldugunu
belirt-mck zordur.1980-1990 ydlan arasmda ogretim uyesi saYlSlnda artl§
saglamak amaclyla ~e~itli ~a!J§malar yapJlml~ ancak, yeterince ba~a
nIt olunamaml§Uf. 1980-81 ogretim yIllDda 4905 olan ogretim iiyesi saYIsl. 1990-91 ogrctim yJlJI1da 11070'e (flkanlml§ oimaslI1a kar§m;
bu say] bugiln i~in yeterli degildir. Ogrctim iiyesi ba§lna du§cn
o
g-renci saYlsl dikkate alindlgmda, fiSlClik, diger iilkelerle kar§Iia§
tHll-dlgtnda yetcrsizlik daha a<;lk bi<;imde ortaya <;lkmaktadlT.
1980-91 yJllan araslnda Glkemizde 6~retim uyesi ba§1ll3 du§en ogrenci saYlsl ~oyledir: 1980-81 ogretim yiltnda 46, 1981-82'de 42, 1982-83'de 36, 1983-84'de 41, 1984-85'de 46, 1985-86'da 48, 1986-8Tde 46, 1987-88'de 42 ve 1988'den itibaren de 39'dur(-YOK,1991,22). Diger tilkelerin 1990-91 ogretim yiltndaki ogretim Gyesi ba~Ina dii§en ogrenci sayJlan ise §oyledir: ABD'de 15, in gilte-re'de 11, Fransa'da 18 ve Japonya'da Tdir(llfiyiiker§en,1992,73). Og-retim uyesi ba~lDa du§en ogrenci saYlslDID Avrupa'daki ortalamasl ise, yakla§lk olarak 8'dir(Oguz,1992,236).
Ogretirn uyelerinin iiniversitelere daglltmlan farkh dilzeylerde-dir. C;izelge 3'de 1990-91 ogretirn ylhnda 6grelirn iiyelerinin iiniver-sitelere daglhmlan verilmi§tir.
59
<;iZELGE3
DI\'iVERSiTELERiN OGRETiM DYES! DAGTLfMLARI
(1987-1991)vNtVERSiTELER 1986-87 1987-88 1988-89 1989-90 1990-91
Akdeniz Oniversitesi 117 132 144 164 180
AnadoJu Universitesi 272 320 336 368 397
Ankara Oniversilesi 751 888 954 1.024 1.047
AlatUrk Universitesi 263 299 303 314 329
Bogaz~i Oniversitesi 185 201 212 193 209
Cumhuriyet Universitesi 100 110 108 120 p-
- ,
<;ukurova Dniversitesi 244 276 286 319 331
Dicle Universitesi 93 121 124 138 157
Dokuz Eyliil Universitesi 297 343 356 402 403
Ege Universitesi 555 580 585 623 693
Erciyes Universitesi 121 132 130 155 168
Frrat Universitesi 79 144 161 168 193
Gazi Oniversitesi 336 374 443 551 593
Gaziantep Oniversitesi 26 29 40 52
Hacettepe Oniversitesi 650 709 739 817 872
inonO Universitesi 37 44 54 79 88
istanbul Universitesi L131 L179 L217 1.348 1.356
LT.D. 508 554 554 603 637
K.T.D. 182 221 225 239 255
Marmara Universitesi 318 355 399 512 554
Mirnar Sioan Oniversitesi 176 190 196 201 196
Ondokuz MaylS U·niversilesi 136 149 151 157 176
O.D.T.V. 446 448 465 526 533
Selc;uk Olliversitesi 182 208 239 283 301
Tral)'a Dniversitesi 85 91 101 111 117
Uludag Universitesi 254 285 277 329 344
ytldlZ Oniversitesi 216 248 253 276 283
YtizuDCU ytl Universitesi 11 22 31 35 41
Kaynak: (OSYM, 1987a, 5.145-148; OSYM. 1988a, 5.15&-162; CSYM. 1989a, 535-38; OSYM, 1990a, 539-42; OSYM, 1991a, s.35·39 yapnlanndan yararJanllara.l;: yazar laraflJldan diizenlenrri~tir).
<;izeJge 3'te de gorlildugii gibi. 6grctim uyelerinin iiniversite·
Jere dagdlmian birhirinden olduk~a farkh duzeylerdedir. Ornegin;
]990-91 6gretim ylilnda Ankara Dniversitcsi'nin ogretim uyesi saY
I-51 1.047, istanbul Oniversitesi'nin 1.356, Hacettepe Universitesj'nin 872 ve Ege Universitcsi'nin 693 OlmaSJI13 kar§w; aym ogretim ylhn-da Trakya Universitesi'nin ogretim uyesi saYlsl 117, inonti Oniversi-tesi'nin 88, Gaziantep Universitcsi'nin 52 ve YGzlincii Yll Onive rsi-tesi'nin 41'dir. Dikkati \cken nokta, ta~ra iinivcrsitelerindeki
ogre-tim uyesi saYlslOin azligldlT.
Ozetlenecek oluTsa; tilkemizde ogretirn uycsi saYlsl baklmlD-dan biT Slkmtl sozkonusudur. Bu dururna universitelcr araslnda ogre -tim tiyesi saYlsl bakImtndan dengesizlikler de eklenince, SlklntI bir kat daha artmaktadH. Yeni a~I1an ve a~lIacak olan iiniversitelerin ogrelim iiyesi gereksinmeleri de du§uniilfirse, iilkemizin ogretim iiycsi saYlSlnI artlrmak konusunda acil onlcmlcr almasl zorunlulugu
oJduk~a a~lk bi~imde ortaya ~lkmaktadlr. Bu konuda, kalkmma planJannda ba§anll olanlann iiniversitelere c;ekilecegi, 6gretim iiye-liginin cazip duruma getirilecegi(DPT,1985,145) ve tigretim fiyesi ye-tijtirilmesinin ozel bir proje olarak ele almacag,(DPT,1989,295) be-lirlilmi§se de uygulamada kayda deger olumlu bir geli§me gorulme-mektedir.
5.3. Ogrenci Alma Diizeni Baklmtndan Dniversiteler
Tfirkiye'de yfiksektigretime ogrenei altmlyla gorevli kuruluj klsa adlyla OSYM olarak bilinen Ogrenei Se~me ve Yerlejtirme Merkczi'dir. 2547 saylll yasa 6SYM'nin gorevlerini §oyle belirtrnek -tedir: OSYM, Yiiksekogretim Kurulu'nun saptayacagl esaslar
~er~eve-61
sinde. yuksckog,retim kurumlanna ogrenci alJnmasl amaclyla, sJnav-Ian haznlayan ve yapan; ogrenci isteklerini de g6zonunde tutarak Ytiksek6grctim Kurulu'nun belirledigi esaslara gore degerlendiren;
ogrenci adaylaTlnln yLiksck6gretim kurumlanna yerlc§tirilmesini sag-layan ve btl etkinliklerle ilgili ara§tlrmaJar ile digcr hizmetleri ya-pan Yfiksek6gretim KUTulu'na bagll biT kurulu§tur.
6SYM, 1974 yilmda OniversitelerarasT Kuru! taraflndan biT ba§kan ve biT ),onetim kurulu se~ilmek suretiyle g6reve ba§Jaml§tIr.
Bilindigi gihi, bu tarihten once baZI universiteler kendileri larafJn -dan yaphklan slDavlarla 6grenci almaktaydllar. 1975 ylll i<,tin Uni-versitelerarasl Se~me SmaVInI hazlrlayan ve uygulayan OSYM, 1981 ythna kadar tek a~amalJ oJarak yaptIgI se~me SJnavml iki a§amaiI 51
-nav bi~imine donfi§ttirmti§tiir(OSYM,1985,10).1981'den bu yana OSYM, klSa adlyla "OSS" yani; Ogrenci Sec;rne Swavl ve "OYS" ya-ni; ogrenci Yerle~tirme Smavi o]mak uzere. iiniversiteye giri§de iki
a~amah bir smav sistemi uygulamaktadlr.
Gerekli ko~ulIan YCTinc getiTen adaylar her ytl belirlenen biT tarihte OSS'ye girerler. 6SS'ye giren adaylar puanlanna gore en yuk-sek puanlidan ba§Jamak iizere sIralamr. 0 Yll yuksekogrclirn prog -ramlanna alinabilecek toplam ogrenci saYlSlllln yakla~lk iki kalI OYS'ye c;agnlir. OYS'de de ba§anli olan adaylar, yapml§ oldukJan terciblere gore, yuksekogrelim programlanmn kontenjanlan ol~ii
stinde btl programJara yer1e§tiriJirJer(OSYM,1985,5).
Tiirkiye'de iiniversite ~agIndaki niifusun sadece %lO'u iiniversi-teye girebilmektedir. A~lk6gretim Fakilltesi'de g6z6niine ahlllrsa bu oran %l5'e S:lkabilmektedir. Oysa, yabane! Ulkelerde bu oran 01-dukc;a yiiksektir. Ornegin; ABD'de %55(C;:agJar,J992,157), ATa tiye
ulkelerdc ise, ortalama %40'tIr(Ertugrul,1992,97).
Cizelge 4'le OSYM'nin kurulu§undan bugtine kadar yapml§ 01· dugl1
ass
ve OYS smavianna ba§vuran ve bu slnavlan ba§aranlannsaYlsJ ve yUzde olarak oranlan verilmi§tir.
~iZELGE4
yfjKSEKOGRETiM GiRts SINAVLARINA BASVURAN VE YERLESEN ADAY SA YILARI VE YilZDELERt (1974-1991)
YILLAR BA~VURAN YERLE~EN (% )
1974 229.906 37.271 16.2
1975 280.504 68.498 24.4
1976 316.279 40.849 12.9
1977 357.425 36.639 10.2
1978 373.717 37.428 10.0
1979 434.095 40.622 9.3
1980 466.963 41574 8.9
1981 420.850 54.818 13.0
1982 408573 72.983 17.8
1983 36Ll18 105.158 29.1
1984 436.175 148.766 34.1
1985 480.463 156.433 325
1986 503520 165.856 32.9
1987 628.089 174.870 27.8
1988 693391 188.652 27.2
1989 824.368 193.877 235
1990 892.975 196.111 21.9
1991 875.817 199.735 22.8
Kamal:: (OSYM, 1990, '.3).
63
(:izelge 4'te gorGldOgti gibi. 61kemizde iiniversitcye girmeyi
ba-~aranlann sayJlan ve yiizdeleri yJllar itibanyla farkIJ duzeylcrdedir.
llaZl ytllarda (il.i§meier, bazi YIUarda yUkselmeier goriilmektedir.
Son ydlarda iiniversiteye girmcyi ba~aranlann b3§ararnayanlara ora-m yakla§lk 1/4'(\Ur. Yani;stnava b3§vuran 4 ki§iden yalmzca 1 ki~i
ba§anh olabilrnekte, girerneyen 3 ki§i biT sonraki Ylb beklem ekte-dir.
Tiirkiyede yUksek6gretimdeki oku1l3§rna aram da dii§uktUT. '01-kemizde oku1l3§ma oram %15 olmas1Il3 kar§ln; bu aran Norve~ ve Fransa'da %35, Kore'de %38, ABD'de %60, Kanada'da %62'dir(Bu -yOker§cn.1992, 74). Ustelik bu Qrall UrdUn, Yunanistan, Filipinlcr ve bazl Latin Amerika iilkelerinde biJe %22'dir(ArttUrk,1992,131).
Ogrenciierin tiniversitelere dagillmian birbirinden olduk~a
farklIdlL <;izelge S'de 1982-92 YllIan araslnda ogrencilerin iinivers i-telere dagllimlan verilmi~tir.
C;izELGE 5
DNiVERSiTELERiN OGRENCi DAGILIMLARI (1987-19911
UNTVERSiTELER 1986-87 1987-88 1988-89 1989-90 1990-91
-
---Akdeniz Universitesi 6.610 7.199 7.550 8.304 8.944 Anadolu Universilesi 136.985 146.998 189.298 243.878 277.723 Ankara Universitesi 30.818 30.1I5 29.815 30.725 32.218 Alallirk Oniversitesi 15.002 15.01l 14.641 15.035 15.370 Bogazi~i Oniversitcsi 5.775 6.516 7.191 7.646 8.227 Cumhuriyet Onivcrsilcsi 4.152 4.526 5.033 5.917 6.774 C;Ukurova Dniversitesi ILl35 11.650 12.221 13.747 15.060 DicJe Oniversilesi 7.127 7.383 7.494 7.913 7.926 Dokuz Eyliil Oniversitesi 22.099 21.580 21.697 23.890 25.312 Ege Oniversitesi 15.251 15.742 16.650 17.529 18.536 Erciyes Universitesi 5.282 5.698 6.227 7.466 8.556
Firat Dniversitesi 5.043 5.329 5.612 5.976 6.061
Gazi Oniversitesi 31.309 30.018 30.007 31.885 33.666 Gaziantep Oniversitesi 2.560 3.000 3.331 3.426 Hacettepe Oniversitesi 22.237 21.582 22.309 23.175 23.795
inonu Oniversitesi 1.918 2.496 3.289 4.222 5.014
istanbulOniversitesi 38.454 35.651 36.582 40.050 43.225
i.T.V. 16.900 16.471 16.272 17.595 18.779
K. T.V_ 9.636 10.164 11.1 02 11.862 12.780 Mannara Universitesi 15.725 16.441 17.201 18.902 2Ll51 Mirnar Sinan Universitesi 2.680 2.911 3.216 3.481 3.669 Ondokuz Mayls Oniversitcsi 7.548 7.563 7.890 8.589 9.092
O.D.T.V. 17.238 15.068 15.656 16.422 16.329
Sel~uk Universilesi 13.057 13.904 14.875 16.659 18.045 Tral--ya Oniversitesi 8.496 9.133 10.540 11.938 12.722 Uludag Universitesi 16.623 17.255 17.782 18.591 19.803 YlldlZ Universitesi 12.422 12.958 13.436 14.569 15.213 YiizOncO Yll DnivCisitesi 1.652 1.879 2.044 2.157 2.088
KilVT13k: (OSYM, 19873, 5.8-13; OSYM, 1988a, 5.4·9; OSYM, 198930 5.26-29; OSYM, 1990a, 5.29·33;
OSYM, 19913, s.47-55 yapltlanndan yararlamlarak yazar [arafmdan diizenlcn~tir).
65
<;izelge S'le gorlildligu gibi, gunumuzde varolan iiniversitel e-rin ogrenci dagillrnlan birbie-rinden olduk~a farkli duzey\crdedir.
Or-ncgin; 1990-91 6grelirn yill itibariyle istanbul Oniversitesi'nin 6g-renci saYlsl 43.225, Gazi Univcrsitesi'nin 33.666, Ankara Oniversi te-si'nin 32.218 ve Dokuz Eyliil Dniversitesi'nin 25.312 olmaslna
kaT-§tn; Cum.huriyet Oniversitesi'nin ogrenci saYIsl 6.774, jnoIlu Univer-sitesi'nin 5.014, Mirnar Sinan Dnivcrsitesi'nin 3.669 ve Yi.iziincii Yil Dniversitesi'nin 2.088'dir.
Ozetlenecek olursa; iiniversitelere ahnan ogrenci saYIS] ve okulla§ma OTani di.i§iik diizeydedir ve ogrenciJerin iiniversiteler ara-smdaki saYlsal dagdlffil birbirinden olduk~a farklldlf. Bu konuda kalkmma planlaTinda yiiksekogretime giri§te flTsat e§itliginin sagla·
nacagl? ogrenci kapasitelerinde ge1i§me planlan bazlTlanacagl ve ya·
unmlann buna gore yonlendirilecegi(DPT.1985.146). yiiksek6gretim-de kapasitenin artlTllmaSI suretiyle ahnacak ogrenci saYIslmn artln·
lacagl(DPT.1989.293) belirtilmi§tir. Son Ylllarda ~Ikanlan yeni ya sa-larla a~I1an yeni universitelerin, ogrenci saYlsJnl artlfacagl a\Jkur ancak; bu tiniversitelerin yeni sorunlafl beraberinde getirip getirme-yecekleri ise, dogrusu merak konusudur.
LERiN YILLlK BUn ;E ODENEKLERi, OGREN-ci-O GRETiM UYESi SA YILARI VE GiRiS PUANI OR-TALAMALARI
Bll kesim altlncl, ycdinci, sekizinci ve dokuzuncu b6liimler~
den oJu§mu§tur. AIlInCI b6ltimdc iiniversitelerin yJlhk but~e 6den ek-leri, yedinci b61iimde 6grenci ve ogretim iiyesi sayllaTl, sekizinci b6-li.imde giri§ PU3fl1 ortalamalanntn son bc§ ylidaki durumlan belirti-lerek bunlann kar§da§tnmaSl yapllml§ dokuzuncu b61iirnde i~e, veri-Jen bu biJgiIerin toplu biT degerlendirmesi sunularak ar3§tlTma biT sonuca bagJanml§tlr.
ALTlNCI HOLUM: UNivERSiTELERiN YILLIK HUTCE ODENEKLERi
UniversitcJerin gelir kaynakJan ikiye aynlmaktadn. ilki, iini:
versitelerin kendi 6z gelirleri(doner sermaye gelirleri) ve ikincisi ise, devletin iiniversitelere aYHdlgl yillIk biitc;e odenekleridir. Ara§-tlrrnada iiniversitclerin kendi 6z gelirleri du§uk bir oranda oldugun-dan(% 4) 'gozardl edilmi§tir. Devletin iiniversitelere aylrdlgl yillik
blit~e 6dencklerine gelince; bunlann yetcrsiz oldugunu, iistelik, fini-versitelerarasl baZI farkhhklann bulundugunu belirtmek gerekir.
Ge~mi~ d6nemde basma biT gozatIhTSa; iiniversitelerin biit~e
lerinin yelersizli~ine ili~kin ilgin~ haberlerin ~lktlgl gtirGlfir. A~agl
da ilgin~ birka~ tirnek verilmi§tir.
67
"istanbul Universitcsi 769 milyon lira bor~Ju" (7 Agustos 1982, Cumhuriycl Gaz.etcsi).
"Dic1e OnivC::fsiresi u~an ku~a bOfl;Ju" (11 Temmuz 1985, Mil-li)'e, Gazetesi).
,. Universitelere aYTllan 6denekler giiliinc;" (23 Temmuz
1986, Cumhuriyet Gazetesi).
"jhracat~1 Oniversite " (29 Nisan 1985, Cumhuriyel G azete-si ).
"Ege Oniversitesi Almanya'ya gomlek saliyor" (3 §ubat 1986, Cumhuriyet Gazetcsi).
"Eski bina)'l f~i§leri l3akaniIgI aldl, izmir Hukuk Fakiiltesi bir harabeye ta§Indl" (23 KaSIm 1982, Milliyet Gazetesi).
"Oniversiteden ihrac3t"(l9 Ocak 1987, Curnhuriyet Gazete -si ).
"Oniversite Fak-Fun-Fon kap,smda" (27 Ekim 1989, Curnhu-riyet Gazetesi).
"Akdeniz Dniversitesi para kuyrugunda" (28 Ekim 1989, Cumhuriyet Gazetesi).
Devletin universitelere 6denek aYITmaSI ka~lOIlmazdJr
an-cak; bu durum, devletin universitelere mtidahalesini de beraberinde getirmcktedir. Pekc;ok iilkede de devletin iiniversitelere mali yardl-ml ve dolayh da olsa iiniversitelere miidahalesi sozkonllsudur. Belir-tiJmeIidir ki; gerek diger iilke.1erde gerekse ulkcrnizde, bu miid aha-lenin en az diizeyde kalmaslnda biiyuk yararlar vardlf.
Bilindigi gibi iiniversiteler hizmet yerinden y6netim kurulu~
landlf ve asli g6revlerinden biri, topillma egitim ve ogretirn hi zme-ti sunrnakur. "Kamu hizmeti" kavramlDlD talliIDl dikkate ahmrsa ki;
kamu hizmetinin bir tamml §oyJedir: Bir kamu kUTumunul1 kendisi ya da yakm g6zetimi altmrla ozel giri~im eliyle kamuya sagJanan hjz~
mettir(Goziibiiyiik,1987,182). ~u haJde, kamu kurumlarl alan i.iniver~
sitelerin kamuya sunduklan egitirn ve ogretim hizmeti biT "karnu hizmeti"dir.
Kamu hizmetlerinin geneiinde, iki tipik ozcllige rastlanmak~
tadlr. ilki, "hizmellen rakip olmadan yararIanma" ve ikincisi, "hiz-metin yaranndan ·yoksun bIT3kilamarnadIr"(G6rgun.1987.20). Acaba iinivcrsitelerdeki egitirn ve ogrelim hizmeti bu iki ozel1igi ta~lmak
la l111d1f?
i
zJ eyen sall rI arda bu saruya yam 1 aranmak tad tr.Oniversitedeki egitim ve ugretim hizmetinde "hizrnetten fa·
kip olmadan yararlanma" 6zelligi vardlT. <;iinki1; anfi veya slmfta bulunan ogrenci saYlsl isteT yirmi. ister eIli, isterse yiiz ki§i olsun;
ogrenciler birbirlerine rakip olmadan dersi dinleyebilirler. Bir
ag-rencinin dersi dinlemesi, digerlerinin de 0 dersi dinJemesine engel olrnaz. Bu durumun tersi nasJldlf? Diger bir anlatlmla, hizmetin ya-ran konusunda rakip olmak nasil olur? Bir belediyc olobiisu buna iyi bir 6rnektir. Knk ki§i kapasitesi olan bie otobOse kJfkbirinci ki
-§i binmek istese binemiyecek, dolaylslyla hizmetten rakip olmadan yararJanamlyacaktn. KlTklnCI ki§iden sonraki herbir ki§i i~in, hiz-metten yararJanma durumu sozkonusu degildir. ~u hal de, bu hizmet-ten fakip olmadan yararIanmak mumkun olamlyacagl i~in, bu hiz-mette "hizmetten rakip olrnadan yararlanma" ozelligi yoktur.
Univeesitedeki egitim ve ogretim bizmetinde, "hizmetin yara-nndan yoksun btrakllarnama" ozelliginin bulunup bulunmadlgl duru-mu taTtI§rnahdlT. Kimilerine gore, iiniversitedeki egitim ve ogretim hizmetinde "hizmetin yaranndan yoksun bJraktiamama" durumu
var-69
dIr, ~unki.i; iinivcrsiteyi kazanmJ~ alan bir ogrencinin aTllk, bu hiz~
metten yararlandlnlmama durumu soz konusu olamaz. Kirnilerine gore de hareln) 6demiyen 6grenciJerin kayJtlan ycnilcnmez, boyle-ee, hizmetin yaranndan yoksun blrakmak O\2.SI hale geIir. OlaslllkJa ilk g6ru~ daha dogrudur. <;iinkii, ogrenci harCInI 6demerni§ olsa da dersi dinlemek istcdiginde. herhalde, 0 ogrencinin dersi dinlernesi engcIlenemiyecektir. ~u halde, iiniversitedeki egitim ve ogrctim hiz-metinde "hizrnetin yaranndan yoksun blfakdamamatt 6zelligi de
var-dIT.
Goriildtigii gibi, universitedeki egitim vc ogretim hizmetin-de kamu hizmetlerinde goriilen iki tipik ozellik yani; "hizmetten ra -kip olmadan yararlanma" ve nhizmetin yaranndan yoksun blfakI1a-mama" ozelliklerinin herikisi de bulunmaktadlT. Belirtilen bu iki
6zelli~in varlIgl kamu bizmetlerinin anem derecesi ve bu hizmetle -re aynlan biitc;e adenek tutarlanllln yuksek ya da dii§iik olmaSI ko-nusunda onemli olmaktadu. Universitedeki egitim ve 6gretim hiz-metinin her iki ozelligi de ta~Idlgl g6z6niine ahmrsa, daha yiiksek diizeylerde biitc;e odeneginin bu hizmete aynlmasl gerektigi aCllkc;a ortaya ~lkmaktadJT.
6.1. Universitelerin Yllllk Hutse OdenekJerinin Durumu
Butc;e odenekleri baklmlndan universitelerin son be§ yJldaki durumJan §6yledir.
Bogazi~i Universitesi'nin 1986-87 ogretirn Yllmdaki biitc;e 6denegi 6 milyar 789 milyon lira, 1987-88'de 12 Milyar 162 milyon lira, 1988-89'da 19 Milyar 905 milyoD lira, 1989-90'da 48 Milyar 814
mill'on lira ve 1990-91'de Y2 Mill'ar 251 mill'on lira'dlf.
LT.O'nin 1986-87 ogretim yIimdaki but~e odenegi 13 milyar 736 milyon lira, 1987-88'dc 24 milyar 560 milyon lira, 1988-89'da 44 milyar 216 milyon lira, 1989-90'da 104 milyar 426 milyon lira ve
1990-91'de 207 milyar 588 milyon lira'dn.
O.D.T.O'nin 1986-87 ogretim Yllindaki but,e odenegi 15 m il-yar 37 milyon lira, 1987-88'de 30 mil)'aT 866 milyon lira, 1988-89'da 47 milyar 168 milyon lira, 1989-90'da 91 mil)'ar 956 milyon lira ve
1990-91'de 191 milyar 331 milyon lira'dn.
Gazi Univcrsitesi'nin 1986-87 ogrctim ylhndaki biitSie 6dene-gi 17 milyaT 89 mill'on lira, 1987-88'de 29 mill'ar 872 mill'on lira, 1988-89'da 49 milyaT 805 milyon lira, 1989-90'da 113 milyar 995 mil-yon lira ve 1990-91'de 226 milyar 159 milyon lira'dlf.
Sel~uk Oniversitcsi'nin 1986-87 6gretim yilmdaki btit~e od e-negi 8 milyar 733 milyon lira, 1987-88'de 16 mill'ar 295 mil yon lira, 1988-89'da 28 milyaT 275 milyon liTa, 1989-90'da 71 milyaT 887 mil -yon lira ve 1990-91'de 127 milyaT 700 milyon liTa'dIr.
YlldlZ Universitesi'nin 1986-87 ogretim }'lJindaki biil~e
ode-negi 5 mill'aT 619 milyon liTa, 1987-88'de 8 milyar 454 milyon lira, 1988-89'da 15 milyar 152 milyon lira, 1989-90'da 36 milyar 657 mi l-yon lira ve 1990-91'de 68 milyar 75 milyon lira'dlT.
Son be~ ylldaki biit<,;;e 6denek rakarnlan belirtilen altt iiniver -sitenin toplu bir goriiniimii <,;;izeJge 6'da verilmi§tir.