ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI

10. BASKI

Prof. Dr. Süleyman Sadi SEFEROĞLU

ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI ISBN 978-605-037-052-2

DOI 10.14527/9786050370522 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2019, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir.

Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Temmuz 2006, Ankara 10. Baskı: Kasım 2019, Ankara Yayın-Proje: Şehriban Türlüdür Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım

Kapak Tasarım: Pegem Akademi

Sonçağ Yayıncılık Matbaacılık Reklam San Tic. Ltd. Şti.

İstanbul Cad. İstanbul Çarşısı 48/48 İskitler - Ankara (0312 341 36 67)

Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 25931

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

iii

ÖN SÖZ

1990’lı yılların başlarında, “son 10 yıldaki bilgi birikimi insanlığın başlangıcından bugüne kadarki bilgi birikiminden daha fazladır” denilmekteydi. Bilişim alan uzmanları ve araştırmacılar 1990’lı yılların sonlarına doğru bu söylemi “bilgi birikimi her 5 yılda ikiye katlanmaktadır” şeklinde değiştirdiler. Bu süre daha sonra ise “her 2 yılda bir” şeklinde değişti. Günümüzde bu süre iyice kısalmış durumdadır. Bilginin bu kadar hızlı bir şekilde çoğalmasının arkasında bilindiği gibi, bilgi teknolojileri alanında gerçekleşen yenilikler bulunmaktadır. Bilişim teknolojilerinde sürekli olarak gelişmeler ve yenilikler olmakta, bu teknolojiler insanın yaşamını daha çok etkilemekte ve bu teknolojiler yaygınlaştıkça onlara erişim de giderek daha kolay olmaktadır.

Günümüzde hem bilgi kapsamı, hem de teknolojik gelişmeler büyük bir hızla değişmekte ve yayılmaktadır. Bu oluşumlar, doğal olarak öğrenme-öğretme biçimlerini de etkilemektedir. Öğretim materyallerinin hazırlanmasından sunuş ve değerlendirme sürecine kadar teknolojinin, özellikle bilgisayara dayalı teknolojilerin vazgeçilmezliği eğitimcileri yeni kuramlar ve uygulama yollarının arayışına itmektedir.

Bilişim teknolojilerindeki gelişmelerin eğitim alanına yansımalarından birisi öğretim malzemelerinin bilgisayar ortamına taşınması şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Öte yandan ayrıca İnternet yoluyla da etkileşimin boyutu gitgide artan bir önem kazanmaktadır. Bir öğretim materyalinin temel amacı hedeflenen kitleye eğitsel potansiyelinden en üst düzeyde yararlanma olanağını vermesi olduğu söylenebilir. Öğretim materyalleri, özellikle bilgisayar teknolojileri sayesinde buna zemin hazırlayarak etkili öğrenmelerin gerçekleşmesine önemli katkılar sağlamaktadır.

Bu kitap öğrenme-öğretme sürecinde teknoloji kullanımını önemseyen eğitimcilere yönelik olarak hazırlanmıştır. Kitap, eğitimcilere çeşitli öğretim materyallerini hazırlama, geliştirme, kullanma ve değerlendirme sürecinde yol göstermeye çalışmakta, onlara teknolojiyi öğretme- öğrenme süreçleriyle bütünleştirmelerinde yardımcı olmayı ve bunları değişik örneklerle somutlaştırmayı amaçlamaktadır.

Kitabın ilk baskısı yapıldıktan sonra bugüne kadar yapılan baskılarında yakın çevremden, meslektaşlarımdan ve öğrencilerimden çeşitli geri bildirimler aldım. Kitabın daha nitelikli olması sürecinde önemli katkıları olan bu geri bildirimlerin şükranla karşılandığını belirtmek isterim. Öte yandan kitabın ilk baskısını baştan sona okuyarak dil ve anlatım açılarından düzeltmeler yapan ve önerilerde bulunan dayım emekli Edebiyat öğretmeni Münir Nurettin Hasköylü’ye ayrıca teşekkürlerimi sunarım.

Bu kitabın, eğitimcilere öğretim teknolojilerini kullanırken ihtiyaç duydukları bilgi ve becerileri kazanmalarında önemli katkılar getireceği umulmaktadır. Umarım bu kaynak kitap her düzeyde eğitimcilere yol gösterici işlevini gereği gibi yerine getirir.

Süleyman Sadi SEFEROĞLU Ankara, Kasım 2019

v

İÇİNDEKİLER

Önsöz ...iii

İçindekiler ... v

1. BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR

Eğitim, Öğretim, Eğitim Teknolojisi, Öğretim Teknolojisi Sistem Yaklaşımı ve Program Geliştirme, Eğitimde Program Geliştirme Süreci ... 2

Bir Eğitim Programının Temel Ögeleri ... 5

Hedef Türleri ... 8

Hedef Kaynakları ... 9

Hedef Alanları - Hedeflerin Aşamalı Sınıflaması ... 9

Hedefleri Belirlemenin Önemi ve Hedeflerin Analizi ... 12

İletişim Süreci ... 13

İletişim Sürecinin Temel Ögeleri ... 14

İletişim Süreci ve Yaşantı Alanı ... 18

Araçların Sınıflandırılması ve Öğrenme ile Bağlantısı ... 20

Edgar Dale’in Yaşantı Konisi ... 20

Özet ... 22

Tartışma Soruları ... 23

2. BÖLÜM ÖĞRETİM MATERYALLERİNİN TASARLANMASI, HAZIRLANMASI VE SEÇİMİ

Yöntem, Araç ve Materyallerin Seçimi ... 26

Materyal Seçiminde Uygulanacak Ölçütler ... 27

Görsel Materyallerin Öğrenmedeki Rolü ... 27

Görsel Ögeleri Anlama ve Yorumlama ... 28

Görsel Tasarımda Amaçlar ... 29

Görsel Materyalleri Tasarlama Süreci ... 29

Görsel Tasarımın Unsurları ... 30

Görsel Unsurlar ... 30

Sözel Unsurlar ... 31

Materyalleri Çekici Kılan Unsurlar (Destekleyici Unsurlar) ... 34

Tasarımda Biçimsel Yapı ... 34

Tasarımda Düzenlemeler ... 37

Özet ... 39

Tartışma Soruları ... 39

3. BÖLÜM

SUNUM MATERYALLERİNİN HAZIRLANMASI

(s. 41 – 61)

Yansılar (Saydamlar) ... 42

Yansıların Boyutları ... 43

Yansıların Hazırlanması ... 43

Yansıların Hazırlanması ile İlgili Somut Öneriler ... 48

Basılı Bir Metni Aynen Kullanmanın Yaratabileceği Sakıncalar ... 49

Yansıların Kullanımında (Yansıtılmasında) Maskeleme Tekniğinin Kullanılması ... 52

Katlama Teknikleri ... 53

Öğretimde Yansıtıcı Kullanmanın Üstünlükleri ... 55

Öğretimde Yansıtıcı Kullanımının Doğurabileceği Olumsuzluklar/ Sınırlılıklar... 56

Yansıları Arşivleme ... 57

Bir Materyal Geliştirme Aracı Olarak Fotoğraf Makinesi ... 58

Fotoğraf Makinesi Türleri ... 58

Özet ... 61

Tartışma Soruları ... 61

4. BÖLÜM ÖĞRETİMDE GÖRSEL - İŞİTSEL ARAÇLAR

Öğretme-Öğrenme Ortamlarında Yaygın Olarak Kullanılan Görsel-İşitsel Araçlar ... 65

A- Yansıtma Özelliği Olan Görsel Araçlar ... 66

B- Yansıtma Özelliği Olmayan Görsel Araçlar ve Alan Gezileri ... 66

C- Basılı Materyaller ... 66

D- Gösteri Yerleri ... 66

E- İşitsel Araçlar ... 67

F- Hareketli Araçlar (Görüntüler) ... 67

G- Bilgisayarlar ... 67

H- İletişim (Telekomünikasyon) ... 67

Araçlara Dayalı Olarak Yapılan Öğretimin Yararları ... 67

Araçlara Dayalı Olarak Yapılan Öğretimin Ortaya Çıkarabileceği Olası Sakıncalar ... 68

Araçları Seçerken/Kullanırken Dikkat Edilmesi Gerekli Hususlar ... 69

Görsel İşitsel Araçların Eğitim Ortamına Katkıları ... 69

Sınıflarda Kullanılan Araçların Özellikleri ... 69

Görsel Araçlar ... 70

Kitaplar ... 70

Yazı ve Gösterim Tahtaları ... 70

Resimler ... 75

Çizimler ... 75

Çizelgeler (Şemalar) ... 75

vii

Kavram Haritaları ... 76

Grafikler ... 77

Gerçek Eşyalar ve Modeller ... 87

Yansıtıcılar (Projektörler) ... 88

Bilgisayar Teknolojileri ... 92

İşitsel Araçlar ... 92

Radyo ... 92

Pikap ve Plâklar ... 93

Teyp, Ses Bantları ve CD’ler ... 93

Görsel ve İşitsel Araçlar ... 93

Film Makinesi ve Hareketli Filmler ... 93

Kapalı Devre Televizyon ... 94

Video ... 94

Teknoloji Destekli Araçlar ... 94

Telemetin ve Videometin Teknolojileri ... 94

Etkileşimli Video ... 94

İletişim Uyduları ... 94

Özet ... 95

Tartışma Soruları ... 95

5. BÖLÜM İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ VE EĞİTİMDEKİ UYGULAMALARI

Kapalı Devre Televizyon ... 99

Video ile Öğretim ... 99

Konferanslar ... 102

Çoklu Ortamlar (Multi-Media Systems) ... 105

Telemetin ve VideometinTeknolojileri ... 107

Telemetin ... 107

Videometin ... 108

Etkileşimli (interactive) Video ... 108

Etkileşimli Video Sisteminin İşleyişi ... 109

Etkileşimli Video ile Geleneksel Eğitimin Karşılaştırılması ... 110

İletişim Uyduları ... 111

Özet ... 112

Tartışma Soruları ... 112

6. BÖLÜM

EĞİTİMDE BİLGİSAYAR UYGULAMALARI

(s. 113 – 145)

Bilgisayar Nedir? ... 114

Donanım ve Yazılım ... 114

Bilgisayar Destekli Eğitim Nedir? ... 115

Bilgisayar Destekli Eğitimin Amaçları ... 116

Bilgisayar Destekli Eğitimin Üstünlükleri ... 117

Bilgisayar Destekli Eğitimin Sınırlılıkları ... 119

Bilgisayar Destekli Öğretim ... 120

Okul Yönetiminde Bilgisayar Kullanımı ... 121

Bilgisayar Destekli Eğitim Yönetimi (BDEY) ... 121

Bilgisayar Destekli Eğitim Yönetiminin Üstünlükleri ... 121

Eğitim Yazılımları ve Türleri ... 122

Alıştırma ve Uygulama (Pratik) Yaptırma Yazılımları ... 122

Alıştırma ve Uygulama Yaptırma Yazılımlarını Değerlendirme Ölçütleri ... 123

Öğretici Yazılımlar ... 125

Öğretici yazılımları değerlendirme ölçütleri ... 125

Benzetim Yazılımları ... 127

Benzetim Yazılımlarını Değerlendirme Ölçütleri ... 127

Problem Çözme Yazılımları ... 127

Problem Çözme Yazılımları Değerlendirme Ölçütleri ... 127

Eğitsel Oyunlar ... 128

Uygulama Yazılımları ... 128

İletişim Yazılımları ... 128

Eğitim Yazılımlarını Değerlendirme ... 128

Sözcük İşlem Yazılımları ... 129

Bir Sözcük İşlemci Yazılımında Yapılabilecek Bazı İşlemler ... 130

Hesap Tablosu ... 131

Sunum Programları ... 132

Veri Tabanı Programları ... 134

PowerPoint Sunum Programını Kullanarak Bir Sunu Hazırlama ... 135

Tasarım Şablonu Seçeneğini Kullanma ... 137

Boş Sunu Seçeneğini Kullanma ... 138

Akıllı İçerik Sihirbazını Kullanarak Bir Sunu Hazırlama ... 139

Slaytları Görüntüleme Biçimleri ... 141

Sunuları Biçimlendirme ... 142

Özet ... 144

Tartışma Soruları ... 145

ix

7. BÖLÜM

İNTERNET NEDİR?

(s. 147 – 182)

İnternet Nedir? ... 148

İnternet Nasıl Ortaya Çıktı? ... 148

Yerel ve Geniş Bölge Bilgisayar Ağları ... 148

TCP/IP Nedir? ... 149

İnternet’in Çalışma Sistemi ve Özellikleri ... 150

İnternet (Bilgi) Kaynakları-Servisleri ... 150

Elektronik Posta (e-Posta) ... 151

Tartışma Listeleri... 153

Telnet ... 155

Sohbet Odaları ... 156

Dosya Aktarımı ... 156

Gopher ... 157

Web (World Wide Web) ... 157

İnternet’e Bağlanma ve İnternet Servis Sağlayıcıları ... 159

İnternet’te Adresler (Adreslerin Anatomisi) ... 161

İnternet Alan Adları ... 162

İnternet’te Araştırma-Arama/Tarama Yapma ... 166

Türkiye’de İnternet ... 169

Uzaktan Eğitim ve İletişim Teknolojileri ... 170

Uzaktan Eğitim Nedir? ... 170

Uzaktan Eğitimin Kullanım Amaçları ... 173

Uzaktan Eğitim Sisteminin Türleri ve Seçimi Etkileyen Değişkenler ... 173

Uzaktan Eğitim Sisteminin Özellikleri ... 175

Web Temelli Uzaktan Eğitim ... 176

Uzaktan Eğitime Yönelik Eleştiriler ... 176

İletişim Teknolojileri ve Eğitimdeki Uygulamaları ... 177

Türkiye’deki Çeşitli Uzaktan Eğitim Uygulamaları ... 178

Özet ... 180

Tartışma Soruları ... 182

8. BÖLÜM ÖĞRETİM MATERYALLERİNİ DEĞERLENDİRME

Ölçme Nedir? ... 184

Ölçme Çeşitleri ... 184

Ölçek ... 184

Bir Ölçme Aracında Aranan Nitelikler ... 185

Testlerin Sınıflandırılması ... 186

Değerlendirme Nedir? ... 187

Program Değerlendirme ... 187

Değerlendirme Türleri ... 188

Eğitim Amaçlı Bilgisayar Programlarını Değerlendirme ... 188

Öğretim Materyallerini Değerlendirmede Yapılan Seçimin Önemi: Materyallerin Öğretim Değerinin Saptanması ... 190

Öğretim Materyallerini Değerlendirme: Materyallerin Hazırlanmasında ve Seçilmesinde Dikkat Edilecek Noktalar ... 191

Materyal Değerlendirme ve Amaçlara Uygunluk ... 192

Öğretim Materyallerini Değerlendirme Süreci ... 192

Görsel Tasarım Biçimsel Yapıyı Değerlendirme Formu ... 193

Çoklu Ortam Setlerini Değerlendirme Formu ... 194

Basılı Materyalleri Değerlendirme Formu ... 195

Yansıtma Özelliği Olmayan Görselleri Değerlendirme Formu ... 196

Yansıtma Özelliği Olan Görselleri Değerlendirme Formu ... 197

İşitsel Materyalleri Değerlendirme Formu ... 198

Video ve Filmleri Değerlendirme Formu ... 199

Bilgisayar Yazılımlarını Değerlendirme Formu ... 200

Özet ... 201

Tartışma Soruları ... 201

EKLER

Türkiye’deki Eğitim Teknolojisi Merkezleri (Eğitim Teknolojisi Üretim ve Hizmet Birimleri) ... 204

Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü ... 204

Bilgiye Erişim Merkezi ... 206

MEB Hizmet Üretim ve Dağıtım Birimleri ... 206

Okullarda Bilgi Teknolojisi (BT) Sınıfları ... 207

Anadolu Üniversitesi’nde Eğitsel Televizyon Programları ... 208

Açıköğretim Fakültesi Eğitim Televizyonu (ETV) ... 208

Açıköğretim Fakültesi Programları ... 208

Görsel Tasarımcılara ve Uygulayıcılara Sunumlarla İlgili Somut Öneriler ... 210

Sunuculara, Sunuları Süresince Uymaları Gereken Temel İlkeler Konusunda Uyarılar ... 214

Basılı Materyallerin Tasarımı Sürecinde Dikkat Edilmesi Gereken İlkeler ... 215

Eğitimciler İçin Webden Çeşitli Kaynaklar ... 217

İngilizce Öğrenme-Öğretme Kaynakları ... 219

Açık Ders Malzemeleri ... 225

Kaynakça ... 229

Sözlükçe ... 235

Ad Buldurusu ... 257

Konu Buldurusu ... 259

Yazar Hakkında ... 262

Bölüm 1

TEMEL KAVRAMLAR

İçindekiler

• Temel Kavramlar

o Eğitim, Öğretim, Eğitim Teknolojisi, Öğretim Teknolojisi

• Sistem Yaklaşımı ve Program Geliştirme

• Eğitimde Program Geliştirme Süreci

o Bir Eğitim Programının Temel Ögeleri o Hedef Türleri

o Hedef Kaynakları

o Hedef Alanları - Hedeflerin Aşamalı Sınıflaması o Hedefleri Belirlemenin Önemi ve Hedeflerin Analizi

• İletişim Süreci

o İletişim Sürecinin Temel Ögeleri o İletişim Süreci ve Yaşantı Alanı

• Araçların Sınıflandırılması ve Öğrenme ile Bağlantısı

• Edgar Dale’in Yaşantı Konisi

• Özet

• Tartışma Soruları

Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 2

Bu bölümde eğitim, öğretim, eğitim teknolojisi ve öğretim teknolojisi kav- ramları, sistem yaklaşımı ve program geliştirme süreci, bir eğitim programı- nın temel ögeleri, hedef türleri, hedef kaynakları, hedef alanları, hedeflerin aşamalı sınıflaması, hedefleri belirlemenin önemi ve hedeflerin analizi, ileti- şim süreci ve bu sürecin öğretim etkinlikleriyle olan ilişkisi üzerinde durul- muştur.

Temel Kavramlar:

Eğitim, Öğretim, Eğitim Teknolojisi, Öğretim Teknolojisi, Sistem Yaklaşımı ve Program Geliştirme,

Eğitimde Program Geliştirme Süreci

Öğretim teknolojilerinin neler olduğuna ve bu teknolojilerin öğretim etkin- liklerindeki yeri ve önemine geçmeden önce eğitim, öğretim, teknoloji, eğitim teknolojisi ve öğretim teknolojisi gibi kavramların kısaca açıklanmaları ge- rekmektedir.

Eğitim

Ertürk (1997) eğitimi “bireyin davranışında kendi yaşantısı yoluyla ve ka- sıtlı olarak istendik değişme meydana getirme süreci olarak tanımlamakta- dır. Çilenti (1984) ise tanımlamasını öğrenme kavramıyla bağlantılı olarak yapmakta ve “öğrenme, ya bir davranış değişikliğinin veya yeni bir davranı- şın oluşması; eğitim ise içinde yaşanılan toplumca arzu edilen davranışların bireyde oluşturulması sürecidir” demektedir.

Öğretim

Öğretim, öğrenmenin gerçekleşmesi için planlanan, kasıtlı ve sistematik eğitim (Demirel, 2003) olarak tanımlanabilir. Teknoloji ise belli amaçlara ulaşmada, belli sorunları çözmede, gözleme dayalı ve kanıtlanmış bilgilerin uygulanmasıdır.

Eğitim ve teknoloji insan yaşamının daha etken duruma getirilmesinde önemli rolü olan iki temel öğedir. Her iki öğe de insanın doğal ve sosyal çev- resine egemen olma yolunda gösterdiği çabalarda başvurduğu iki temel araç olmuştur (Alkan, 1998).

Eğitim Teknolojisi

Eğitimin tanımı bu şekilde yapıldıktan sonra, eğitim teknolojisinin eğitim süreci içindeki yerinin saptanabilmesi için program geliştirme kavramının ne olduğunun bilinmesinde yarar vardır. Çilenti (1984) program geliştirmeyi

Temel Kavramlar 3

“eğitimin planlanması, yürütülmesi ve değerlendirilmesi işlemleri” olarak tanımlamakta ve program geliştirmede “eğitimin planlanması, eğitimin yürü- tülmesi ve değerlendirme olmak üzere üç temel aşamanın bulunduğunu ifade etmektedir. Eğitim teknolojisinin, ilk insanın kendi kendine ilk defa “bu- nu nasıl öğretirim?” sorusunu sorduğu anda başladığını belirten Çilenti onu program geliştirme sürecinin ikinci aşaması olan “eğitimin yürütülmesi” yani bireylerin özel amaçlara (hedeflere) ulaşmalarının sağlandığı aşamayla ilişki- lendirmektedir. Çilenti buradan hareketle eğitim teknolojisini, “öğrencileri, eğitim programlarında belirlenmiş olan özel amaçlara ulaştırma süreciyle uğraşan bilim dalı” olarak tanımlamaktadır.

Öte yandan Alkan (1998) eğitim teknolojisini, “öğretme-öğrenme süreçle- rinin yapısallaştırılması, yani öğretme-öğrenme süreçlerinin tasarlanması, uygulanması, değerlendirilmesi ve geliştirilmesi işi” şeklinde tanımlamakta- dır. Alkan, programı oluşturan bütün ögelerin birbirleriyle organik bir ilişki içinde olduğunu ve bu nedenle eğitim teknolojisinin programın bütünüyle ilgili olduğunu ve kavramın programın bütününü kapsadığını belirtmektedir. Ergin (1995) de eğitim teknolojisini, “öğrenme ile ilgili sorunların analizi ve çözü- münde insanları, yöntemleri, düşünceleri, araç-gereçleri ve organizasyonu içeren karmaşık ve tümleşik bir süreç” olarak görmektedir.

Öğretim Teknolojisi

Öğretim kavramı eğitimin bir parçasıdır. Bu açıdan bakıldığında öğretim teknolojisi de eğitim teknolojisinin bir parçası olarak ele alınmakta ve “özel amaçların gerçekleştirilmesinde etkili öğrenmeler sağlamak için öğretme- öğrenme sürecinin tasarımlanması, yürütülmesi ve değerlendirilmesinde sistematik bir yaklaşım” şeklinde tanımlanmaktadır (Ergin, 1995).

Alkan da öğretim teknolojisinin belirli öğretim disiplinlerinin kendine özgü yönlerini dikkate alarak düzenlenmiş teknolojiyle ilgili bir kavram olduğunu belirtmektedir. Bu ifadeden yola çıkarak, eğitim teknolojisi kavramının öğ- retme-öğrenme süreçleri ile ilgili özgün bir disiplini vurguladığını, öğretim teknolojisi kavramının ise bir konunun öğretimi ile ilgili öğrenme etkinlikleri- nin kılavuzlanmasını ifade ettiği söylenebilir.

Ergin (1995), eğitim teknolojisi ve öğretim teknolojisi kavramlarının Türki- ye’deki kullanımlarına bakıldığında bu iki kavramın eş anlamda kullanıldıkla- rını belirtmektedir. Bir kavram kargaşasına yol açmamak için bu iki kavramın eş anlamda kullanılmalarında bir sakınca olmayacağı söylenebilir.

Sistem Yaklaşımı ve Program Geliştirme

Eğitim teknolojisiyle ilgili yapılan bu tanımlamalara bakıldığında kavramın program geliştirme süreciyle çok yakından ilişkili olduğu anlaşılmaktadır. Bir program ve onu oluşturan ögeler sistem yaklaşımıyla yani “bir bütünü, onu

Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 4

oluşturan parçaları ve parçalar arasındaki ilişkileri göz önünde bulundurarak ele alıp” incelendiğinde bu ilişki ve bu ilişkinin önemi daha açık görülebilir.

Eğitim teknolojisi, öğretim araç ve materyallerinin eğitim programının ögeleri ile olan ilişkisini ele alan bir süreçtir şeklindeki bir tanımlamanın da sistem yaklaşımı göz önünde bulundurularak yapılan bir tanımlama olduğu anlaşıl- maktadır.

Sistem yaklaşımı bir bütünü, onu oluşturan parçaları ve parçalar arasındaki ilişkileri göz önünde bulundurarak ele alıp incelemektir. Program geliştirme sürecine sistem yaklaşımıyla bakıldığında programın boyutlarından birinde olan bir değişmenin sis-

temde yer alan diğer boyutları da etkilediği anlaşılır.

Burada “öğretim araç ve materyalleri” öğretim programının hem bir alt ögesi hem de alt sistemidir. Öğretim sürecinde kullanılan araç ve materyalle- rin eğitim hedefleriyle, konu alanıyla, öğrenci giriş davranışlarıyla, öğretim strateji ve yöntemleri ile uyumlu olması gerekir. Bu uyumlu çalışma gerçek- leşmediğinde yani ögelerden birinin işleyişinde bir sorun yaşandığında bun- dan bütün yapı etkilenir. Bu nedenle etkili bir planlamanın yapılması ve prog- ram geliştirme sürecinin gereği olarak dönüt mekanizmasının işletilmesi önemlidir.

Eğitimde Program Geliştirme Süreci

Bir eğitim sisteminde ortaya çıkan sorunların çözümü, o sistemdeki eğitim politikalarına yani okuldaki öğrencinin davranışına dönüştürmesi söz konusu olan eğitim programlarının geliştirilmesine bağlıdır. Eğitim programı-

Öğretim Hedefleri Konu Alanı

Öğretim Stratejisi Öğretim Yöntem

ve Teknikleri Öğretim Materyalleri Giriş

Davranışları Değerlendirme

Dönüt (Geri Bildirim)

Temel Kavramlar 5

nın ne olduğuna geçmeden önce “program geliştirme” kavramını incelemek gerekir. Program geliştirme kavramıyla ilgili farklı tanımlamalar yapılabilir.

Örneğin:

• Program geliştirme bilimsel dayanakları olan ve teknik süreçlerden yararlanan bir araştırma çabasıdır. Bu açıdan bakıldığında program geliştirme çabaları kapsamlı ve sürekli devam eden bir süreçtir.

• Program geliştirme çalışmalarında okul ve okul çevresindeki hayatın geliştirilmesi amaç edinilir.

• Program geliştirme, gerek okul içinde gerekse okul dışında Milli Eği- timin ve okulun amaçlarını geliştirmek ve gerçekleştirmek üzere dü- zenlenen içerik ve etkinliklerin uygun yöntem, teknik, araç ve gereç- lerle geliştirilmesine yönelmiş koordine çabaların tümüdür.

Eğitim Programı ise, programın ögeleri olan hedef, içerik, öğretme- öğrenme süreci ve değerlendirme boyutları arasındaki dinamik ilişkiler bütü- nüdür şeklinde tanımlanabilir. Eğitim programının bu dinamik yapısını, “eği- tim programı, öğrenciye kazandırmayı düşündüğümüz hedefleri, hedeflere ulaştırıcı eğitim durumlarını, eğitim durumları sonunda hedeflere ne derece ulaşıldığını anlamaya yönelik değerlendirmeye yer veren, sürekli değişmeye açık ana plandır” şeklindeki bir tanımlama daha iyi açıklar.

Eğitim programı “öğrencilere kazandırmayı düşündüğümüz davranışların nasıl kazandırılacağının planlanmasıdır” şeklinde tanımlandığında kavramın planlama boyutu göze çarpmaktadır. Eğitim programının “eğitim programı, belli öğrencileri belli zaman süreci içinde yetiştirmeye yönelik düzenli eğitim durumlarıdır” şeklindeki tanımlanması ise bu planın içeriği hakkında bir fikir vermektedir.

Bir Eğitim Programının Temel Ögeleri

Bir eğitim programının temel ögeleri hedefler, içerik, öğretme-öğrenme süreci ve değerlendirmedir. Programlar hazırlanırken bu ögeler temel alınır.

Niçin?

Ne?

Nasıl?

Hedef (Davranışlar)

Değerlendirme (Sınama Durumları)

Öğretme-Öğrenme Süreci (Eğitim Durumları)

Program Đçerik

Eğitim Felsefesi

Ne Kadar?

Kalite Kontrolü

Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 6

Bir öğretim programı, okullarda öğrencilerden beklenen öğrenmeyi yani eğitsel yaşantıyı meydana getirebilmek için planlanmış etkinliklerin tümünü göstermektedir. Öğretim programı “Niçin eğitim?, Neler nasıl öğretilecek? ve Ne kadar öğrenildiği nasıl anlaşılacak?” sorularının karşılığı olan üç ögeden oluşmaktadır. Bunlar:

• Hedefler, yani istendik davranışlar,

• Eğitim durumları, yani eğitsel yaşantıları oluşturan etkinlikler,

• Değerlendirme, yani istendik davranışların gerçekleşme derecesini saptama etkinlikleridir.

Bir öğretim programının 1. ve 3. ögeleri yani “hedefler ve değerlendirme ögeleri” ancak eğitim durumlarının düzenlenmesi ve öğrenciye kazandırıl- ması ile işlevsel olabilir. Hedefler saptanıp gözlenebilir davranışlara çevril- dikten sonra hedeflere ulaşabilmek için “neler nasıl öğretilecek?” sorusunun yanıtlanması gerekir.

Hedef

Hedefler, büyük ölçüde ülkenin eğitim felsefesini ortaya koymaktadır.

Hedef kavramı, yetiştirilen insanda bulunması uygun görülen, eğitim yoluyla kazandırılabilir nitelikte istendik özellikler olarak tanımlanabilir.

Hedef bir programın ilk ögesidir. Bir işe başlarken öncelikle hedef(ler) saptanır. Hedeflerin davranışa dönüştürülebilir olmaları gerekir ve belirlenen hedeflerin davranış yönünden de dile getirilmesi önemlidir.

Amaç kavramı ise daha çok bu hedefe ulaşma isteği anlamında kulla- nılmaktadır.

İçerik

Ne öğretelim sorusuna yanıt aranır. Hedef-içerik ilişkisi kurulur. İçerik, saptanan hedefe ulaşmak için ele alınması planlanan konu alanları, ilkeler, kavramlar, kurallar ve olgulardır.

Süreç

Programın süreç boyutunda “nasıl öğretelim” sorusuna yanıt aranır.

Sınıf içi uygulamalarda hangi yöntem ve teknikler kullanılmalı? Hangi araç-gereçlerden yararlanılmalı? vb sorular yanıtlanır.

Değer- lendirme

Bu aşamada yapılan eğitimin kalite kontrolü yapılır. Sonuçlar eğitim programının hedeflerine ne kadar ulaşıp ulaşamadığını ortaya koyar.

Başka bir ifadeyle sisteme geri-bildirim sağlanmış olunur.

Bir öğretim programı hazırlanırken önce dersin öğretim hedefleri belir- lenir. Öğretim hedefleri belirlenirken, konu alanı ve öğrenci özellikleri göz önünde bulundurulmalıdır. Hedefler konu alanı ve öğrenci özelliklerine uy- gun olmazsa hem zaman kaybı olur hem de davranışların öğrenilmemesine neden olur. Konu alanı da öğretim hedeflerine ve öğrencilerin özelliklerine ve giriş davranışlarına uygun olmalıdır.