T Ü R K T A R İ H KURUMU B ELLETEN. Cilt: LVIII Aralık 1994 Sayı: 223

T Ü R K T A R

İ

H K U R U M U

B ELLETEN

Cilt:

LVIII Aralık 1994 Sayı:

223

SON DÖNEMDE KARAHİSAR~I SAHİB MEDRESELERİ VE ISLAH~I

MEDARis UYGULAMASI

NESİMİ YAZlCI GtRtş

Büyük Selçuklutann

fsWn

dünyasına yaptıklan, çok sayıda ve delerli

katkılar ar.uımda. devlet destelinde medreseler kurma U)1Jidamaınnın, tü~

hesiz pek önemli bir yeri vardır.

Baldad

^Nlıamlyed'nin a.çı1ın.ıwyla başlayan

bu sürecin. a.urlarca ve bün1n İslAm ~ kapiayarak devam ettipıi biliyoruz. Bir TUrk~İsl.im devieti olaralt Osmanb Devleti de tabiauyla bu ge-

lişmeden uzak kalmam•1tır. Uzun yüzyıllar boyunca medıreseler, bu devletin idare çarkını döndüren çeşitli kademelerdeki görevlilerin yetiştilderi bqhca kaynak olmUftıır. Ayrıca da medreseler, gerek kendilinde okuyaniara dol-

nıdan; okumayanlara ise buradan feyz alııut imam, wiz, müftü gibi din gö- rev1ilerinin kitabi bilgiyi sözlü kültür halinde taJr:dimleriyle, dola}oısıyla etki

etıniş, böylece mii.slüman Türk'ün kültür djoamilrJeri arasında inkin müm-

kWı olmayan bir yer nıtmuşlardır.

Bütün kurumlar gıöi Osmanlı medreseleri de, sahip olduklan diizeni her zaman konıyamamıolar. yeni gelilmeler kartımıda yeterli uyumu göste-

rememişlerdir. Bu nedenle medreseler, zaman zaman ^delişik yönleriyle, muhtelif ıaWı çabalanna konu teşkil etmişlerdir. Bu çaba1ann kısa bir dc>- kümünü yapmak bUe bu makalenin sınırlannı apcalmdan, bu ^kadarlık bir

hatırlatma ile yetiniyoruz. Bununla birlikte medreselerin, Osmanlı ülkesin- deki bütün tarihleri boyunca. tabi tub.ılduklan ıaWı çabalannın, hiç şüph~

siz en önemlUerinin. bu devletin son döneminde ortaya kondulll gerçelini

vurgu1amamız yerinde oJacaktır. İşte bu makalemizde biz. hem Afyon med~

reselerinin Cumhuriyet'ten önceki son kırk yılı hakkında bazı bilgiler ver~

cek, hem de medreseleri ısWı ~tlerinin, ôzelUkle de 1914'teki lallh~ı

Mediris Niıamnimesi'nin Afyon'daki uygulaması üzerinde durmaya çahpcap.

KARAHİSAR-1 SAHİB'DE ISLAH~I MEDAlUs

BilindiAi gibi Karahilar-ı Sahib, bizim inceledipniz dönemde, Hdda- wmdigir ~nin

ErtiJirul..

Kfttahya ve Karesi ile birlikte sancak merkez-

6!6 NEStMt YAZlCI

lerinden biridir. Islih-ı Mediris iııe, bir tamlama olarak medlreselerin ıslahı,

düzenlenmesi anlamındadır. Bununla birlikte lsiih-ı Mediris Eylül 1914'te

çıkanlan bir nizamnimenin de ismidir. Makalemizin bu bölümünün ba.ş!ı­

tmın bu dört kelimeden oh ı ışmasının sebebi ise, bizim özellikle bu konuyu, yani IsU.h Medaris Nizamnamesi'nin AfYonkarahisar'daki uygulama-

sını öne çıkarma ~dendir.

Tanzimat ve onu müteakip

n.

Abdülhamit dönemlerinde medresderin

ısWıı yönünde, pek de kayda d~er bir gelişme ortaya konamadı~ biliy~

nız. ¹ 23 Temmuz 1908'de başlayan dönemde ise, medreseler ülkenin önemli gündem maddelerinden biri olarak ortaya çıkmış, bu durumun bir göster- gesi olmak üzere, dönemin süreli yayın organlannda konunun muhtelif yön- leriyle ilgili çok sayıda makale, haber yayınlanmıştır,2

Etref

Efendi-zide ŞenP­

keti gibi bazıları medrese ıslihını daha geniş çerçevede düşünmüş, gerekçe- leri ile birlikte yeni programlar oluşturmuşlardır.' Medreseler konusunda

yoAunlaşan bu ilgi, ilki Şubat 1910'da olmak üzere Eylül 1914 ve Nisan 191 7'de ülke genelinde medreseterin ıslAhanı hedefleyen iki nizarnname ve bir kanunla, ayrıca bunlara ~lı di~er bır kısım nizamııime ve talimatların çıkarılmasıyla sonuçlanmıştır.

Şubat 1910'da uygulamaya konulan ilk düzenleme Medaris-i İlmiye Nizamnamesi adını ıaşırve üç bölüm halinde 48 maddeden ibarettir. Bu n.izamıWnenin hedefi öncelikle İstanbul medreseleridir. Taşra medresele- rinin kayıt, kabul ve ~encilerle ilgili bazı işlemleri konusunda da bir kısım

esaslar getirmiş; bu sahada beldenin miiftüsüne, onun başkanlığında oluştu­

nılacak cem'l1JeM Umiyelere, mildeırla ve bcwlblara görevler yüklemiştir. ⁴

1 8J:z bU lto11ulau daha önce bazı ça1ışmalanı:nızda kısmen dqerlen~ gibi. bum- larda yeterli blbliyograflk malumat da verilmiş bulwımala:adır. Bkz. Nealml Yazıcı, OıımaulıJaıuı Son D4!nrınfnde Dbıg6revUııt Yetqdrme Çahalıın Ö'zeriae Bazı CAzlemler, Diyaııet Dergisi, c.

XXVII, S. 4 (Ankara Ekim-Aralık 1991), s. 55-123: N. Yazıa, TIUIZimat ve AbdüJhamit Dane-

mlıule Dlq6revllleriDln Yedfme Ortamı, Milli Mücadele'de Denizli ve Mıiftii Ahmed HuUlsi Efendi Sempozyıımu (25-26 Haziran 1992 Denizli) 'na sunulan tebJiA', Bu teb~ Diyanet Dergisi, c. XXX. S. 2 (Ankan ~ıııan, Mayıs, H:aman 1994), S. 5l..SS'de yayunlandı. Ncsimi Yazıcı, Son D6ııeml Ayq Medrad.erlyle b,m Bir DelerleııdJnue, Ayaıı ve Biiııy3miıı Aya:;i, Aııbnı, 199!1, ıı.

129-142.

2 Ncsimi Yazıcı. Oıımım1ıJaruı Son D6neınfnde ~ Yetlttfrme Çabalan Ö'zerbı.e Bazı C'.6z1eml,..., ıı. 6!i vd.; Nesiıni Yazın, İtlad Mqıutf)ıet'teıı Comhmiyet'e Din~ Yedt- dren Kunmılar Ö'zerlne Bazı GAz!emıer, Türlciye'de Din Egidmi ve Ölretimi. İstanbul, 199!1, ıı.

90-97.

s MedAdıM ıımı,. Idııbııt Pıvgııwıı, İstanbul. 1!129.

4 MedArlN bm1ye NIZB!iiidlmesl, Md. 1, 2, .S, M. DAımır, D/2, S. 12'1-lBS.

6S7 Fakat kısa süre sonra, bu defa doA'rudan doAruy.ı taşra medreselerini konu edinen ve Mediris-i lımiye Nizamnimesiyle baıkent medreselerine verilmeye

çalıplan düzeni. ülke geneline yaymayı öngören bir ek nizarnname daha çı­

kanlnuttır. Tam imıi Mediris-i İlmiye Nizamnimesine Zeyl Ola- rak Tanzim Olunan Ta1ra Medirisi Nizamnimesi⁵ (1910) olan bu yönetmelik. bir giritten sonra beter maddeden oluşan iki fasıldan ibaret- tir.

Nizarnname ile her bölge (vilayet, liva. kaza)'de müftülerin başkanlı­

lmda.

ilgililerden olupcak onar kişilik Meclia-i laWı-ı Medirla (-i Karahisar-ı

Sahib)1cr kurulmakta ve bu meclisler vasıtasıyla medreseler, Meşihat'm d.i- rektifleri dotrultusUnda zaptunbt albna alınmak ta idiler. Bütün kayıtlar ek- siksiz nıtulacak ve birer nüahası Meşihat'a gönderilecektir. ÖAretim kalitesi- nin yükseltilmesi hedefine yönelik olarak da, mevcut müdenisler ve daha sonra bu yetkiyi kazanacaklar için çeşitli ölçüler getirilmektedir. En önemlisi de, taşra medreselerinde, Mediris-i İlmiye Niı.amnlmesi'nde öngörülen derslerin okumlmasmın hedefl.enmesidir. Bu hedefe mevcut müderrislerle

nlaşmak mü.m.kün olamazsa, yani onlar ^arasında fen derslerini okutacak ^kişi­

ler bulnnamazaa, Maarif Miidiirlerlnin maiyetindeki okullann ı?ğretmenle­

rinden faydalamlacaktır. Aynı aekilde hat ve inşi için bölgedeki Talırirtt Ka- lemi müdür ve görevlilerinden istifade edilebilecektir. Medreseterin her türlü işi ile Hey'et-i Tedria, sık sık kontrolleqapmak suretiyle ilgilene«ktir.

Böylece taŞra medreselerinin hem nitelik ve hem de nicelik açısından ge~

tirilmeleri arzu edilmiştir.

Bu hedefierin Afyonkarahisar medreseleri açısından ne oranda gerçek-

lqtirilebildi~ tam o~ bUememekteyiz. Bununla birlikte faydadan halt

olmadıAma tabmin etmemek için hiç bir neden de bulunmamaktadır. En azından İstanbul'daki çabaların lwımen buraya aksederek ulaştıAtm ve med- reselerde yazı derslerine san~ Tahrirat Kalemi görevlilerinden, fen ders- leri için de H. 1313/M. 1895'ten beri var olan

ldadi

kadrolanndan istifade

edildilini

dÜfÜDJJlek mümkündür. Nitekim Metihat makamının Karahisar-ı

Sahib KadıhAt'na gönderdi~ ll Temmuz 1914 tiUib.li bir yazıda; Medaris-i İlıniye Nizamnamesi'nin 48. maddesi gerelince yapılacak yılsonu sınavlan söz konusu edilirken, fiiniin-ı muntazama okunan ve okunmayan medrese- lerio listelerinin yapılması da istenmektedir. 2S AAtJstos 1914'te Kadılıktan

11 İsıaııbul. 1S26R.

NF.S1MI YAZlCI

Müftülüte intikal ettirilen bu istek üzerine,⁶ SI AAustos'ta onbeş müdenisin

imıaladıAı bir belge, Meşihat'a u.laşnnlmak üzere Karalıisu-ı Sahib Kadılı­

am'na

sunulmuşb.ır. Buna göre; Afyon'a batlı m'ilhakitta Med3ıis-i bıniye Ni- zamnamesi gereğince bir teşkilat oluşwnılamam'OAA da Karahisar'ın merke- zinde "teşkilat-ı mezkure yapılarale .tünıln-ı munrazama tedris edil- mekte ... "dir. Şimdiye kadar buna uydunılamayan "merkezin umum mediri- sinde teşkilat-ı mezkılre iaa edilecelctir".¹ Bu sırada medreseterin düzenli ça- lışması, öiJ'enimin belirlenen kurallara uygun yürütülmesi, öp-encilerin medrese nizamlanna uymaiannın temini yönünde de bazı tedbirlerin alın.­

maya çalışıldıAı mnhakkakbr.a

Bu dönemdeki medrese ıs18hat1an içerisinde, EylUl 1914'te çıkanlan Is-

lih-ı Mediris Nizamnimesiyle yapılan düzenlernelerin şüphesiz çok özel bir yeri vardır.⁹ Aslında bu nizamnimenin öncelikli hedefi. bütün baş­

kent medreaeleriııi, Daru1-JW.Ifeli'l-Al1Jye Medrac:li adı altında. tek bir müessese haline getirmektir. Bu hedef gerçekleştirilmiştir. Tabiatıyla bu arada programlar da geliştirilmiş, edinilecek tecrllbelere göre yenileştirme­

lere de açık tutıılmuşwr. Daru"l-HiJMeti~Aliyye Medresesi başlı başına ayrı

ve geniş kapııamlı çalışmalara. konu tqkil edebilecek durumdadır. Biz bu- rada bunun üzerinde duracak

deiiliz.

^Bununla birlikte burada bizi ilgilendi-

ren, bu önemli medrese refo:rmununıo genelde taşraya, özelde de Afyonka- rahisar'a ne şekilde yansıdığıdır.

lsWı-J Medaris Nizamnamesi'nin altı sahjfelik Esbab-1 Mudbe Layıluw şu cümle ile son butmaktadır: "Bi-menııibi7-kerim işbu nimmnime ile

lsmn-

bul'da bulunan medirisin ıshilı ve tensHd emrinde oldukça mübim bir haıve atılmış olub bilid-ı dire-l Osmanlye'delci medarisin de peyderpey ıslAh ve tensilcine ve mediris-i mezlalrenin Daru'l-HiliEeti'l-Aliyye Mcdresesi'nin vah- det-i şimilesi sahagna isiline muvaHalciyet imiyer-i celfle-i rab.baniyeden mü-

6 Afyon Şer'iye Sidiieri (AŞS), Defter 178, BeiF .sı.

7 AŞS., Ddb::r 1'13. Belge ı ve 217.

8 Raporlu veya izbıli olaralt mcdrcııı:deu ayn1ııaık ~ llgili MeGUw'm 2S R. ewd 1882/12 Şubat 1829/25 Şubat 1914 l2rihli ŞeylıüliaiAm i.mzab ı:alimab içiD bkz. AŞS., Defter ı~. Belge 257.

9 Dılsıur, D/6, a. l~l!SO.

10 Bkz. Mübahat Kiltükolfıı. Daıil'&-Hillfetl~ !ııleclıacll ^'9e IW:rulııpı Aıd"alude ...

111Dbul Medrelelerl. İaJAm Tedkilleri Enstitüsü Dergiııi, c. VD, S. 1·2 (İsıaııbul 1978), a. 1·212;

N esimi Yazıcı. ()mpmtııann Scm l)llıneıııhırle Dlııg6ı:etdiıl Ycdidnae Qab1Jm Oıı:ıiım Bıızı G6z.

lemler, a. 7hd.

KARAHlSAR-1 SAHtB MEDRESELERI 689 ıeınenna bulwuııuştur"'¹ Yani kısacası başkent İstanbul haricinde, yer yer köylere kadar yayılmış olan medreseler için hemen bir düzenleme söz ko- nusu edilmemiş, onlann da peyderpey (azar azar, su:a.sı. geldikçe) Danı'l-Hi­

IMeti'l-Aliyye örn~de şekillenmesi temenni edilmiştir.¹2 Bu temenninin

kısmen gerçekleştipi ve bu gelişim çizgisi içerisinde Afyonkarahisar'ın da

bulundu~u belirtmemiz gerekir.

Yeni dönemde Afyonkarahisar medreseleri veya Islih-ı Mediris Ni- zamnimesi uygulamasının AfYonkarahisar'daki durumu hakkında bilgi vermeden önce, Ekim 1914'te başkent İstanbul'daki biitün medreseleri tek bir ö~etim kUfilmu haline getiren Daru'l-Hillf'eti'l-Aliyp'e Medresesi 'nin perde arkası ve hazırlıklan konwunda bir kaç hususu ifade etmek yerinde

olacaktır. Islih-ı Mediris Nizamuarnesi çıkanlmadan önce çok uzun bir ha-

zırlık dönemi geçirilmiştir. Bu arada teorik çalışmalar yanında, pratik hazır­

lıldar da yapılmıştır. İstanbul medreseleri .Atustos 1914'te birer birer dola- şıln:uş, her biri hakkında rapor düzenlenmiştir. Böylelikle İstanbul dahilin- deki bütün mc;dreselerin maddi kapasiteleri çok açık bir biçimde ortaya çı­

kanlmış, Danı'l-HiW'eti'l-Aliyye Medresesi'nin hangi sımf veya ftlbesinin ne- relerde açılabileceli belirlenmi.ştir. Halen İatanb\11 M11fdlqd Şer'iye Sicil- leri Artfvl'nde Den VeUleti Medrese ..e MOderrl.s Defteri'nin içinde yer alan söz konusu raporlar, Mübahat Kütükoğl tarafından yayınlanmıştır.¹⁸ Biz medreseler konusundaki ilk çalışmayı yaptığımızda, Meşihat'm İstanbul medreseleri ile ilgili uygulamasının, yani İstanbul medreselerinin maddi ka- pasitelerinin eksiksiz belirlenmesi çahpasının, bölgelerdeki ilmiye mensup-

lannın durumlannı da içerece ^şekilde ve bünin ülkeyi kapsayacak biçimde

genişletilmesi yönündeki girişimini belirlemiştik.¹⁴ Fakat aradan geçen za-

u Daru'l-HDifi:d'b\liyre Medresesi NJıamntm .... Deı:a CetftJl.Sun:t.i Tedda f t Kbaplaı--Ta.­

limamlme, İstanbuL lS!IO-lSBS. N"ızamnSmenin EsbüH MQdbe Uyıhası, ıı. 8.

12 Taşra medrea1eri ile Ugili bu claatikiyet ve yumnpk geç!.pn heddlenmesinde. 19IO'da Mi:dAriıH lımiye NfıramnAnıraf ve ona clt olarak ıaşrııhır için çıkanlan nizımuAını=de ön görülen geli4mclerln. bunıla:rda yeterince gerçcklcştirilemcditinden mi kayııaklandJtı sorusu belki de ileride yapılacak yeni araotmııalarla cewplandınlabilecekrlr.

u MübahatKıltıJkotlu. A.g.mak..

14 Nesimi Yazıa, Oıımıuıblaıuı Scm Dlmnnjnde DiD,g6n:vJiai Yedldımc Çalıalan 'Ozcrüıc:

Bazı G&Jemlc:r, s. 78, d.not 40. önemi dolayısıyJa Mcşihat'm bu konudaki tı:blilit-ı umıimiyt:­

ııini buraya a,nen altyonıx:

'Taşra Ml!diirisi Hakkuıcla

Taşrada mevcut medaris bakkmda merbut cetvelde muhazrer maııı.ıııaun isıihsaliııe lü·

zılm.ı ildl göriildiilünden ııenlıi re kwidaki medi.risi de mubt.evi olma.k fizere mezkılr cetvelin

640 NES1MI YAZlCI

man içerisinde bunun bir öm~e tesadtif edemenüotik. ¹¹¹ Bu defa Afyonka- rahisar Medreseleri ile ilgili araştırmalar yaparken, Afyon Şer'iye Sidlleri

arasında konuyJa ilgili bir kısım belgeye ulaşmamız mümkün oldu. Buna göre Mcş.ihat, bir ômegini resmi yayın organı Ceride-1

Ilmiye

"de gördü~­

müz 28 Receb 1~2/10 Haziran 1330/22-23 Haziran 1914 tarihli tebligatıyla.

Karahisar-ı Sahib Kadılığı'ndan onbeş gün içerisinde, ekli cetvelde gösteri- len bilgileri istemektedir.•⁶ Bu cetvel belgeye ekli detiJae de, bunun üzerine

hazırlanan belge bugün elimizde bulunmakta ve hem 1914 Temmuz'unda

Karahisar-ı Sahib medreselerini eksiksiz göstermesi, hem d.e Islih-ı Me- daris Nizamnamesi 'nin hemen öncesinde taşradaki durumu gösteren

-şimdilik· yegane örnek olması dolayısıyla büyük önem taşımaktadır.¹⁷ Meşi­

hat'm yine Müst.eşar imzasıyla gönder~ ikinci yazı üıe, Ceride-i lımiye aeld tebligat-ı umUmiyedekinden onsekiz gün ilerisinin tarihini taşımakta (17

Sa-

han 1332/28 Haziran 1830/11 Temmuz 1914) ve bölgedeki ilmiye mensup-

lannın duruınlanyla ilgili detaylı raporlar istemektedir. Bu yazı doğrudan

dqil, Hüdavendigir Vılayeti vasıtasıyla Karahisar-ı Sahib'e ulaştınlmış ve millhakata iletilmesinin gereti de eklenıniştir.¹¹ Bununla birlikte, burada söz konusu edilen belgeleri ihtiva eden, dosya tarzındaki Afyon Şer'iye Sicilleri 173 numaralı defter içerisinde, bu sırada Afyon'daki ilmiye mensuplarını bir bütün halinde göateren rapo,r yer almamaktadır. Bu raporun düzenlenmiş olması kuvvede muhtemelse de, zaman içerisinde zayi olmuş olduiunu dii-

f

ıahkik.4t-ı .memlka,. mılqeıılt ol.val D.Üııi.yet oııbeş gıln zarfbıda imlBsıyla irdlbJe b.lmmct olwunası kemiH ehemmlyetle .mwıtazardır. 28 Receb 1!!:2 /10 Hazinm 1300.

Cetvel Mub~ MedisisUı c:sıimtsi, ıııed.raeniıı bulundutu mahallin ismi, l:ıa-bc:'litoflli mridenisfııiıı edmis:i, .llıfaJ:aııH MePJqt'taıı ıııe.mııriyeılerl iaa alıuan m~ müdenUiziliUzı

estm&i, nkti 1'liT ~&e vazifelt:ıi mihan, tcdris oluııup ôluıımadıgı, ıııcvcuı talebeıılıı adcdl, mü- .labazit

Rilteb-i lı.miye Ashabı Ha1hıula

DüiH efab-e-i bzaJsn olan malWlerddô rüteb-i ilmiye asbab.uı.ı.ıı esdmi6lyle DJBlWJ..j ika- wederiııbJ re eJ.remı .ııe ile mqgul olduldannuı mlll'li22Jil:ııu i.ııbi re mıllbal<it laızalaruıa da.bi oJ.vecb11e

tebJJti

hf6Jtte bim.mct olWllJJBSI $iyakuıda. 28 R«eb 1M2/10 Haziraıı l!J!O."

Cerid.e-1 tımiye, S. 8 (Gwre-iRamazaıı 1852).a.127.

111 Bu husua son olarak Teınmw: 1993'te Ayaş'ta aundutumw: bir tebliAde ~ konusu

edilıı:ıitd· Ayq ve Bliuybılııı Ayatlf. Aııkııra, 1995, a. 1~142.

16 ASS., Defter l '13, Belge 188.

17 AŞS., Defter 1'13, Belfe 189. Bu bclgc: Ek

m

^olarak mahlemlzin sonunda bulunmakta-

dır.

18 AŞS., Defter 178, Belge 162. Meoihat'm yazısı Karahisar-ı Sahib kad1IJiıDa 4 Ramazan 1832/14 Temmuz l!UIO tarih~ 460 numaralı .,.uıyla giınderilınipir.

KARAHISAR-I SAH1B MEDRESELERİ 641

fÜDmek de mümkündür. Maamafib defter içerisinde yer alan belgelerden, bir kısım ilmiye mensuplarının dwumlannı ~enmek im.kinıınız vardır.

1914 Temmuz'unda düzenleiliDiş olan rapora göre; Afyoıı.karahiaar

merkezinde 21, merkeze ~ köylerde 4. ^Şuhut nahiyesinde köyleriyle bir- likte 13, Sincanlı nahiyesinde 5 medrese vardır.19 Aynca Afyonkarahisar merkezine balh M'Oftd-ddc ve Molla-ddc medreseleri de -muhtemelen-yı­

kılmış olduklanndan arsa olarak muhafaza edilmektedir. Böylece o sırada

Afyonkarahisar merkezine bağlı köyler ve iki Dahiyesindeki medrese sayısı­

nın 48 olduAtı ortaya çıkmaktadır. Bu medreselerde toplam 46 müdenis (Afyonkarahisar merkez ve köyleri 18 beratsı.z, 12 beratlı; Şuhut 10, Sincanlı

6 berat:sız) görev yapmaktadır. Genelde bir medresede bir müdenis bulun-

maktadır. Bunun istisnası olarak Afyonkarahisar merkezindeki Tq Medrese- d 'nde 4,

Jk:nehirli-zide

ve Muaa Hoca-ddc medreselerinde

iJdGer,

^Sincanlı

namyesindeki Sinan Pqa Medreaesi'nde iki müderıis görev yapmaktadır.

Bununla birlikte Afyon merkeze bağlı iki köyün medresesi ile Şuhut'a bath iki köyün medresesinde müderriB kadrolan boş bulunmakta, yine Şuhut'a

bath iki medrese hali diye kaydedilmiş olduAundan, belki de bu ^sırada öÇe- time elverişli olmadıkları, dolayısıyla müdenislerinin de buJnnmad1At ortaya

çıkmaktadır. Medreseterin büyük çogunlukla vakıf eserler olduklan görül- mektedir. Bununla birlikte köy hallo tarafından yapılmış medreseler bulun- d~ gibi, Evbf idarcsl carafından inşa etıiril.ıııq medreseler de buluıunak·

tadır.20 Elimizdeki belgede 1914 Temmuzu'nda Afyon medreselerinde

öt-

renci saym da, döla1mlü olarak gösterilmiş bulunmaktadır. Buna göre 817'si Afyonkarahisar merkezinde, 15'i köylerinde, 151'i Şuhut'ta ve 14'ü de Sin·

19 Şuhut ve Siıacaııb'mn ~ olmalanyla ilgili olarak bkz. H'lcla:ve:Ddlp SaJnlmed,

Sene llU2H. a. S!S~!M.

Temmuz 1914:'te KarahisaN Sahib mt:dreııclc:riııl g&teıen cetwl Ek W'te buJnnm•ktadır.

BllllWlla birlikıe Afyon Şer'iye SiciDeri üzc:rinde yapttpwz çalıoma masmıla; Şııhut JJahiySne bıalh Kanıadiili Karacrrinuı k6yibıde cami ~e bir medrese bulundotu lle Ekim 1914'te hiç calebcsi olmadıtım aynı medrc:8enin ıuüdenisi ve camiiD hatibi Haa Mehmed'ln bir yazı·

auıdan öfıcııiyuıuz. (AŞS., Defter 178, Belge 9). Benzer bir beJF de aynı taıibli ^lle Şuhut nahi·

· Efeslılıan ~ ıımtmıcde kaJıtlı altı ORrc:ııciyi g6stennektedir. MW:Ierris hcep-ztd.e

r;;: liıılckı ıarafuıdaıı jmıalanımttır, (AŞS.,

^{Defter 17!,}

BeJıle

^{8). Bu Iki}

ınedreseJi

^{bu isim-}

l=le liııtc:mizdc göremiyoruz. Bu durumun nedcııi konusunda, IJim,clilik bir 8ÖJ'Üf ileri sılrecek durumda dqiliz.

20 Semiz·zide Mehmcd Efendi, ıtarahltar-t Sahlb, ee,ıuıu'l-Hak, S. l!lô (28 Z. Ude 1829), s.. 2455-2456'da bir ay bldıtı Karahi&ar-t Sahib haı:ıralanm anlatırken: Yoııcaaln'ııda iki sene 6ucc yaııaıı cami ile uıedreaeııin analarmın ycııidc:D ~ıendJrilcsıamdcn. bu uada kirgir bir ı:ııec:1reııc:n !lô.OOO bınıt saıftyla E'flı:af İdan:si'uce yaptınldJ#mdaıı balıııet:ıuqtb:.

Beiieıen

c.

^ı

vm.

⁴¹

NES1Mt YAZlCI

canlı nahiyesinde olmak üzere toplam öArend sayısı 497'dir. Fakat medrese- ler arasında öpmci sayılan itibanyla oldukça büyük farklar dikkati çekmek- tedir. Nitekim Afyonkarahisar merkezinde iki medresedeancak dörder

öA'-

renci varken, hatta dört miiderrisi bulann Tq Medreleıd'nde ~enci sayısı on iken, Cami-i Kcbir Medraead 'nde bir müdenia 45, Musa Hoca-dde Med- resal'nde iki müdenis ~arafından okunılan 60 talebe bulunmaktadır.

Islih-ı Mediris Nizamnimesi

mn

^{başkent dışındaki Anadolu ve}

Rumeli medreseleri için kademeli,bir düzenlemeyi öngördüğünü ifade et-

mişôk. Anlaşılan odur ki, Afyon örnetinde olduAtı gibi, müdenisler ve med- rese ilgililerl, maham müftüler ve kadılar vasıtasıyla düzenlenen raporlar.

Mqihat makammda toplanmıştır. Mqihat bu .sayede ülke genelinde medre- selerin ve ögı-etim kadrolannın hallhazır durumlaruu eJWksiz ötrenmek

imk5nına kavuşmut, hem bu verilere ve hem <le içinde bulunulan şartların gereklerine uyarak. taşra medreseleriyle ilgili bazı düzenleme çalışmalanna girişıniştir. Bunun için 1915-16 den yılında aralannda Karahisar-ı Sahib'in de bulundu~ 14 merkez belirlenerek. buralarda beşer yıllık bir öiretimi içeren birer "m~ taıiye" açılı:oıştır. Konuyla ilgili Mqi.bat'ın duyurusu şöyledir: "Vllay.it-ı Osmaniyede bulwuuı mecJ.aris-i ilmiyenin dahi lbyasıyla

gerek Daru'l-HilMed'J..Aliyye Medresesine menşe' olmak ve gerek .lcur.i ve Jca..

sabat için ultlm ve ^tünıln-ı katiye üe mücehbez imam ve hadb ve vaiz ve mü- derris ve muallim yedş~el< üzere mrifTedatJ ber-vech-i ii.ti dere olunan·

program mudbince beşer senelik birer medrese--i tB/iye tesisi talcaıTur etmiş

ve ibdyaa bulWJaD umuın mev.ikide bürçenin müsaadesi dairesinde pey- derpey tatbik edilme" sine karar verilmiştir.2¹ Taşradaki bu uygulamaya 1916- 1'1'de beş yeni merkez ilave edi.lmiş,211 1917-18'de ise bir merkezin daha ila- vesiyle toplam sayı 20'ye ulaşınışnr.²³ Bu merkezler fW1)ardır: Bwııa. Eskişe­

hir, U pk. Manisa, Tıte, Ödemi~, Konya, Kayseri, Karahisar-ı Sahlb, Amasya,

Maraş, Harput, Kastamonu, Edirne, Balıkesir, Bolu, Elmalı, NiA'de, Sivas ve Kerkük.

Aralarında Afyon'daki bir medresenin de bulundu~ (Isbüı-ı Mediri.s merkezi olarak Receb Efendi Medreaesi ayrılınıtu) bu beşer yillık medrese-i

ı:aJ.iyeltriıı ders programı şu şekilde idi:24

21 Cezlde.tllmlye. S. ı 7 (Z. lıide l!!S), s. 216.

22 Cııride-lllaılp, s. 82 (Şewal 1S35).1L 915. 23 CeıtdM bmiye. S. 40 (Sa&:r ısS7),1L 1187.

24 llml,e Salıt!l!IIC1d, İstanbul, 1854. IL 668; Ceride-1 bmt.y.ı, S. ı 7 (Z.lı!de ıW), a. 2ı 7.

KARAHİSAR·I SAH1B MEDRESELERI 643

ı. 2. s. 4. 5.

Km'in-ı. Kerim~"~

AlıJik..ı. Kur'aniye 1 ı ı ı

Tefslr.i Şerif 2 2

HadiHŞerif 2 2

Fılah 2 2 s

s

2

Dm-i Tevhid 2

AraM Sarf~ Lt1gat 5 5

Arabl Nahlvve MilWeme 5 4 2

Tiirkçe Sarf ve NabivTatbikhı ve Kklbet 5 5 4 3 2

Tarih-i İalim ı ı ı 1 ı

Muhtasar Tarih (Umum, Osmaııh. Türk) ı 1 2 2 ^ı

CoAnfYa (Umumi, Osmaolı) ı 1 2

Haab 4 3

Hc:udcııe 1 ı ı

Ce bir ı

Muhtaııar buH Heyet

/

1 Ulfun4 T~ (llzll. Kl.m.ya. Hayvani.t, Ne~

McAdin ve Tabakit)

.

8 8 2

Hıfa'&Sıhha ve Tedivl-i lbticW

~

²

Ziraat ı ı ı

M1ııl"mit.ı Kanuniye ~ İkdsaıliye ve Maliye s

U5ill-i Ter~ veTalim 2 2

EUoJeri ^{ı ı}

Hutdı ı ı

Rcmı-iHaui 1 ı

Terbiye-i~ (Haftada S gıbı -n:ra her gün yıınmşır ııaaı bütıiıı ıımı8ara) ,lıabi (Haftada 3 gfin veya her gı1n ~ ııaat biltıin llDiflara)

(•) Sabah namazındıın sonnı ~ bundan bafka UJBUI1 zamanda bir saatlan az olmamak

prtıyl.a okntul1D'.

NESlM1 YAZlCI

1914'teki medrese ıslilu çabalannın taşr:adaki bu mcdr~l tiliyeler- deki sonuçlannın neler olduAtı konusunda geniş kapsamlı deterlendirmeler yapma,k için elimizde yeterli veriler bulunmamaktadır. Bununla birlikte dü-

zenlenmio

olan programın. din dersleri yanında Matemadk, Geometri,

Fizik.

Kimya gibi çok sayıda fen dersini ihtiva etmiş olmasını, bunlar yanında U .al- i Terbiye ve Tal:im adı altında Elitim bilgisine yer verilmesini; hatta Beden Elfriminin medreselere dahil edilmesini önemli bir gelişme olarak kabul etmek gerekeceAi kanaatindeyi.z. Böylece 1910'da Mecüıi.s-i İlmiye N"ızam­

namesi

ile öncelik İstanbul medreselerinde olmakla birlikte, bütün ülke ge- nelinde geçerli olması hedeflenerek geôrilen programlar, özde geliştirilerek.

uygulamaya dewm edilmektedir.

I<:akat

bu defa daha gerçekçi davranılmıt,

ülke çapmda üçbin civarındaki medrese yerine, bu programın, seçilmiş daha az ^sayıdaki medreseele uygulamaya konulması dılşünülmüştür.

Bu vesile ile IslAh-ı Mediris Nizamnimesi'yle ilgili genel bir deterlen- dinne çerçevesinde belirtilebilecek bir ter varsa, o da medrese ısWıatının

ülkenin çok kıridk şartlar altında bulundulu bir döneme rast gelmiş oldu- iudur. Bilindili gibi bu devre, Osın.anlı Devleti için sonu felaketle bitecek olan Biriııd Cihan Savqı yıllandır. Tabianyla bu durum ülkeyi bir bütün olarak etkilediği gibi, o bütünün bir cüz'ü olan medreseleri de etkileiiÜftir.

Medreselerde okuması gereken çok sayıda talebe, ellerinde kitap, defter ye- rine, silah tutmak üzere cephelere kopııak mecburiyerinde kalmı.ttır. Bizzat İstanbul'da Danı'l-Hlllfed'l-Allyye, kendisi için belirlenen sayının altında bir

öğrenci mevruduyla öA"retime başlamak zorunda kalm.ıttır. 2 AltJstosl914'te ilan edilen seferberlik sonucu ortaya çıkan durumla ilgili olarak Kamlıisar--ı

Sahib MüftüsüAli Feyzi Efendi'nin düzenledili 19 Ekim 1914 tarihli raporda da buna dikkat çekilmektedir.²¹¹ Buna göre bu sırada laWı-ı Mediris için ayn- lan lleceb Efendi Medresesl'nde ancak 40 talebe kayıtlıdır. İlcell-dde Med·

reaeal ise talebelerinin hepsi seferberlik dolayısıyla askere giaiaiDden tama- mıyla kapanmıştır.26 Sebebi açıkça belirtilmemiş olmamna ratmen 9 ve ll Ekim 1914 tarihli iki belgeden o sırada Şuhutnahiyesine b.h Karaadilli Ka-

211 AŞS., Det:la-17S. Bc:1ge 13. "Kıını1ıisa.N SabJb mt:rhz-llivuı bi'kümle metllziş/nde lld- yüzll müt«ariz mkl»l uıam olub MedJıis.i Ilmiye Nfzıımn4mesl mut:ibiıu:t!' tı!Ştil!t }'llpJlaıU lsl§h-t Mediris üavaııuıda vücuda gedr.ilen Receb llfeD.di dairesiııdt: lilrıılııo~ ced!de-i mwıııı­

za.ıııa tedrişit ddtt:ıüıde mııkayyet Jseler de bu ddiı seferbedilc mıiıuısebetfrle 290 u:vellüdılden

809 tevellıitlülere kadar olıuı tıilWıuı lal11tsi kıtait-ı ~ .se1'k olwıdıülaruula.u cUJre.l me:zblrede SlO'daıı 915 tet'clbltlıllere lauJıır ,imdilii brJ; J:Jşi.IDe'VCUt oldufu an olıuıur".

20 AŞS.. Defter 178, Bc:1ge 61.

KARAHISAR-I SAHIB MEDRESELERl

racaviran köyü ile .. Sincanlı nahiyesinin Sinan Pap. Senir, Mihınari, Düzağaç

ve Kötegi köylerindeki medreselerde hiç ö~nci bulunmadığını öğreniyc:r

ruz. Halbuki üç ay öncesinde Sincanlı'nın sözü edilen medreselerinde 14

öğrenci kayıtlı idi. Bunların durumlan.mn da askerlikle ilişkili olduğunu dü- fÜnmek kanaatimizce yanlış olmayacaktır.²⁷ İşte bu sawş dolayımyladır ki, Af- yon'da yeni sisteme göre düzenlenen medresede de ö~enci sayısı belirli bir miktann fizerine çıkamamı,ur. Nitekim 1916-17 denyılında ancak 62 kayıtlı öğrenci bulunmaktadır. Bunlardan 45'i sınıflannı geçmiş, 8 öğrenci askerlik veya başka sebeplerle medreseyi terk etmek mecburiyelinde kal.mıştır.28 Er- tesi s'ene ise kayıtlı 52 öğrenciden SS'i bir üst sınıfa geçmiş, lO'u ikmale kal-

~. 4'ü askerlik veya başka bir sebep dolayısıyla ayrılmıştır.29

Karahisar-ı Sahib'de Rcceb Efendi Medreseai'nin diizenlenmesiyle olu- tan ^beş senelik yeni medresenin ^~etim kadrosundan belirleyebildiğimiz yalnızca Safyalı Mebmed Tahir Efenciiso ve Meşiyih-i Sa' diye'den Musa Hoca- zAde Ahmed Efendi'dir. Tahir Efendi burada Tarih dersleri vermektedir.

Ahmed Efendi'niuse hangi dersi veya ^dersleri verdiğini bllemiyonı2.

Bu dönemde medreselerle ilgili bir konu da müderrislerin görevlerine

devamı ve ^maaşlan konusudur. Yukanda sözü edilen Tahir Efendi'nin ^maaşı 250 kuruşwr.⁸¹ Bunun haricinde, Meşihat'ın

ist.eii

üzerine hazırlanan belge- lerden öğrendiAim.ize göre Islih-ı Mediris Nizamnamesi'nin uygulaınasına

geçildiAi sırada AfYonkarahisar merkezindeki bazı medrese müderrislerinin

"müsıa1ıilclcin-i ilmiye tertibi ⁿ ve bunun haricinde muhtelif görevleri dolayı­

sıyla aldıklan maaşlar aylık 300 ila 100 kuruş arasında değişmektedir. Genel- likle müdenisler maaş1annı devlet bütçesinden aldıkları gibi, buna ek olarak yine müderrWik. ciizhanlılr. ve ziviyedirhk benzeri vazifeleri dolayısıyla

kendilerine aylık veya senelik ödemeler yapılabilmektedir.⁸²

27 AŞS., Defter 17!, Belge 9, 12.

28 Ceıfde.l ~.s. 82 (Şenal 1385), ıı. 915.

29 Ceılde-l bmiye, S. -40 ( Sat'er 133'7), ıı.. llM.

so 'Mrbmrd Tahir P..fie:Ddl. Çarpmbah Hoca Efeadi'den icazet a1ınq. Hl826'dan iıibaren camı.t Keb!r Medı:aeai'ııde müdenis HÜicJbl Umdl'ye yarduı:ıa obııut. 1329'da boşalan İlceli­

dde Medreıesl'ne mQderrls olarak lnmı.da Serh·i AU id ve Mutavvel okubillq, seferber·

likte ôAJ'en.cileriııin tamamı aakere gitz:iAiııcien tekrar Cami-i K.ebir !ııleclreaesi'ne dönmüştür.

Burada Kiliye olwtuı M.. Tahir Efendi. laWH MedAriıH b.mi,ı:'dc Tarih dc:nleri ve:rmelw:dir.

AŞS .• Defter 178, Belge

so.

61, 62, 89.

51 AŞS •• Defı:er 173, Belge 61. 62.

n Bu konuda Afyon Şer'iye SiciJlcri, Dd"tcr 17!, Belge 28, BO, 33'tc bazı aynnu bulmak mılmkii:ndür. Bununla llpıi bir çhe)ge için bh. Ek lV.

646 NF.StM1 YAZlCI

Osmanlı son döneminde medreselerle ilgili üçüncü ve en son düzen- leme Nisan 1917 tarihli Mediris-i ilmiye Hakkında Kanun'la yapıl­

mıştır,SS Bu kanun bir taraftan Danı'l-HiW'ed'l-Aliyye tqkililtını vurgularken, bir taraftan da Meşihat'a, taşra medreselerini de bu örneğe göre düzenleme hedefini gösteriyordu. Daha sonra Ekim 1917'de bu kanunla getirilen hü-

küınlerin uygn1anmll8Jnı

saA"lamak

üzere, 32 maddelik Daru'l-Hilifeti'l- Aliyye Medresesiyle Taşra Medirisi Hakkında Nizamnime çı­

kanldı.54 Bu niumnamede taşra medreseleri ile ilgili olarak yer alan hüküm- lerle, buralarda Sahn benzeri •dered.t-ı ııeliae" medreselerinin kuruluş

esaslanyla, bunun haricindeki medreseler müdenis ve talebelerinin durum-

ları dc:terlencüriliyordu. MediH Medlih-i Talebe'ye yeni bir şekil verilerek gerek Daru'l-HUAfcd~ Medreııe.d ve gerekse taşra medreseleri ile ilgili görevleri sayılıyordu. Her beldede Müftıln.ün bafkanlıtı altında kurulacak Encimen-i bmı hem yeni sisteme uydurulan ve hem de eski düzenini koru- yan medreselerle ilgili önemli görevler üsdenınişti. Nisan 1917'de çıkanlan

Mediris-i İbniye Hakkında Kanun ve bunu miit.eakip yüıiirliite konulan Ni- zamnime'nin Afyonkarahisar medreseleri için yeni ve özel bir durum ortaya

çıkarmadı~ görülmektedir. Yani Islih-ı Mediris bünyesinde yer alan med- rese göreve devam etdRi gibi, bunun baricindeki medreseler de eAftiın~ğre­

time devam etmekte idiler. Bu durumun daha sonra. da, yani devletin yıkılı­

vına kadu bu oekliylc devam ettiAioi tahmin etmek mümkündür.

Müslüman Türklerin eUnde uzun yüzyıllara w.ran bir geçmişi bulunan

Afyonkarahisar'ın, ~tim-öAretiın hayatında, medreaelerin de böyle bir geçmioe sahip olduklan mnhakbkıır. Bununla birlikte biz, Afyonkarahisar medreselerinin ancak son dönemi ile ilgili bazı bilgiler vermeyi amaçlad•~­

mızdan, Meşrutiyet'ten itibarenki devrede medrese uWı çalışmalannın M- yonkarahisar'daki akislerini kıaaca deterlendirdik. Şimdi makalemizi

batlar-

ken. konuya biraz daha. geniş bir perspektiften ve bir lcwm sayısal veriler yö- nünden bakahm, EHmiule ilki 1300/l88S,'⁵ ikincisi 1316, IS17, 1318, 1320/1898, 1899, 1900. 1902⁸⁶ ve üçüncüsü Temmuz 1914!1⁷ olmak üzere

88 Dfblur, D/9, a. 598-600.

S4 CafdH !ımi,e. s. " (7.. bkce 1555) ... 9!6-945.

85 B6ıfınmıdlair SpJptmpoıl, Seııe 1!101, a. 121M2I7: Sene 1502. a. 471. Bkz. Ek ı.

ııe BJız. Ek

n.

^Bu cme1 MurtfSa1Dame1crlııdc ~. Parantez~~z verll.eD bilgiler 1S17H. Salnflmrııi (a. 1162-1168)'ne aittir. Parantez içindekiler Ise, aynı bUgUerl ihtiva eden 1!118H. ve llll9H. ~ (a. 1~1299, 57<1-575) a!ınnnp. K.6$ell paranu:z ıçertaın.

KARAHISAR-I SAH1B MEDRESELERl M7 yaklaşık. son otuz senedeki Afyonkarahisar medreselerini topluca gösteren üç cetvel bulunmaktadır. Buna göre 1883'te Afyonkarahisar merkezinde 10 medrese bulunmakta. buna ek olarak Şuhut Dahiyesinde de 8 medresenin var oldtJtu kaydedilmektedir.³⁸ Her medresede birer müdenisin görev ya}>

n~t görülmektedir. Bunlann

en

aı 5 (Yeni Cami Medrelesi'nd.e Abdülterim Efendi), en çok 35 (Cami-i Kebir Medmal'nde HafızAli Efendi) talebe okuttuklan tesbit edilmektedir. Böylece Afyonkarahisar merkezindeki med- reselerde toplam 206 webenin okudutu anlaplmaktadır. Şubut Dahiyesin- deki medreseterin isimleri kaydedilmediti gibi, müderris ve talebe sayılan

da belirtilmemiştir.⁵⁹

Aradan onbq sene kadar bir süre geçtilinde 1898-1902 yı11annı ihtiva eden cetvellerde ise, Afyonkarahisar merkezindeki medreaelerin 19 adet ola- rak belirtildipıi görüyoruz. Sayıdaki bu artışın bu aradaki medrese inşa ça-

balannın mı bir sonucu olduğu, yoksa daha önce dikkate alınmayan bir kı­

sım medresenin bu defa gösterilmesinden mi kaynaklandıAt, arattınlması

gereken bir konu olarak kaqunızda durmaktadır. Bu defa da her medresede bir müderriıı görev yapmaktadır. Tale.be sayısında ise önemli bir arttt göz- lenmektedir. Nitekim 1883'te 5 talebe lle Afyonkarahisar merkezindeki medreseler içerisinde en az öArencisi bulann Yeni Cami Medresai'nde ara- dan onbeş sene geçdtinde 1898-1902 arasındaki üç senede sırasıyla 21, ll, 39 talebe vardır. Yani en az artış iki katından fazlad•r. 1883'te S5 talebe

ne

en çok ötrencisi bulunan Caml-i Kcbir lıledıaeai'nin ise aradan geçen onbq seneden sonra ulattıAı ~ci sayısı 65, 70, 69'dur. Yani artış burada da yak-

laşık iki kaudır. Toplamda arb.f ise üç katını geçmektedir. Buna göre 188S'te AfYonkarahisar medreselerinde 206 talebe varken, 1898'de 740, 1899, 1900'da 703 ve 1902'de '186 talebe bulunmaktadır.

Temmuz 1914'teki Afyonkanıhi8ar medreseleri ile ilgili verileri daha önce belirtmittik. Bu sırada Afyonkarahisar merkezinde 21 medrese vardı.

deki bilgiler be Ul2H. Salnlıneoi (&. 486-4B'l)'ııdı:ıı aJıom•tttr, Bir defa Yailip, daha eonıa ~

~ biJsi1.c:r geçerli.tilderi daha aonra da korwııakııadnia demekdr.

S7 Ek

m.

AŞS., Defter" 178, Belge 189.

311 Bir somüi seueye ait bilgileri iceren 1S02H. H11daelulfalr Salııtmesi'Dde ise Afyonka- rahi&ar mc:rkeziııdeki n:ıeclrele sayısa ıs olarak kayıtlıclar. ( .. 474>471) Bu elnAmcde bir 6ııce­

lıindaı fıırJdı olark Debled D:ıadl'abı Jaırdutu \te kendi adıyla amlaD. De!ıtd Efıeıldl Mednlell ile DemJıd.ddıı ve ~·am medreseJeri, (11 Hdz w K...,de medmıeleri kayıth­

dır. Bıuıa kıu1ıhlt Caml-l Keblr ~ . . . Amaca medreııeJeri .~.

Sil Şuhut ınedrelelerl bir sontaki teneye ait 1502H. ~ !lıılglmeeinde (a. 471) dokuZ olarak~ 6Jreııd aayısmuı ise 80 clfannda oldup beJlrdlmlttir.

648 NEStMl YAZlCI

Bunlardaki talebe sayısı ise 317 idi. Bu durumda öA"renci sayısında aradan geçen 12-14 sene zarfmda yandan fazla d~ olmuştur. Bu sayının bundan sonra da, bir artış göstermemiş oldu~u düşünmek mümkündür.

AfYon medreselerinin yanında. gerek medrese müdenis ve öğrencileri­

nin ve gerekse arzu eden herkesin istifadesine açık. dolayısıyla Afyonkarahi-

sar'ın eğitim ve külbir hayatına önemli katkılarda bulunmuş olduklanndan

şüphe edilmeyecek olan kütüphaneleri de bu vesile ile hanrlamak yerinde

olacaktır. 1301 ve 1302/1884-1885 H\ldaveııdigir Saln4me1eri'nde Afyonka-

rahisaı''da Gedik Ahmed Pqa'nın kendi adıyla veya Tae Medrese olarak anı­

Ian Kütüphanesiyle, R.eceb Efendi ve Yeni Cami'de birer kütiiphane bulun-

duğu kayıtlıdır.⁴⁰ Fakat daha sonraki kayıtlarda (1308/1890'dan itibaren) Yeni Cami veya Cami-i Cedid Kütüphanesi'nin ismin e tesadüf edemiyoruz. ⁴¹ Böylece İmaret Mahallesi'nde Gedik Ahmed Paşa. Ak Mescid Mahallesi'nde de Receb Efendi Küniphanesi varlı~ Osmanlı Devleti'nin sonuna kadar konım\lf olmalıdır.42 Bu kütüphanelerdeki kitap sayılan ile ilgili iki kaydı da burada gösterelim. :Suna göre 13ll-1312R/1895-1896'da Afyonkarahisar'- daki iki kütüphanede 647 yazma, 175 matbu olmak üzere toplam 772 kitap

bulunmaktadır.-ıs 1909'da ise ne kadarnun yazma, ne kadarının matbu ol-

d~ belirtilmeden Gedik Ahmed Paşa Kütüphanesi'nde 240. Receb Efendi KüD.ipbane5i'nde ise 953 kitap oldu~ gösterilmektedir.*

Söz konusu etti~ dönemde Afyon'da. öğrctimde okııiiaşmarun ve

modernleşmenin bir sonucu olarak ük Rüştiyenin 1275H/1858-59'da açıldı­

jpnı biliyoruz.⁴¹¹ 19 .Apstos 1311/31 Atustos 1895'te ise Afyon.karah.i.sar İda-

40 H~ Salntmesl, Sene 1801H. s. 121«).1217; Sene IS02H, a. 470471. Tanzimat lıncesl, Alyoukaralılııar kıla\phaneleri icin bkz. lamai1 E. Erünsal. 'Hrk Kütüphaneleri Tarihi D, Ankara, 1988, s. S4, 171, 249.

41 HOdaven&Uatr Sahıimesi, sene 180811, s. 220; Aynı salııime, Sene 1316H, s. 442; Aynı ııalnime, Sene 1824H, a. 458; llıfautf·l Umumiye Nezared telaraiade BuliDIBil McJıldb.i İbddl­

l)ıe. ~ İdadlJe, Aupe De lııfekAdb.l Hmuaiye ^lle Ecı:ıeın,aüa""' Denadet'te Tahdd lcra Kı­

lmım ve Tqnda Mew:1tt Balmwı K1lıı1pJımıdc:r l.ıatfldkl (1111-1112 Seue4 ~!ıfaliye­

ııbıe Malıaustur) (Bundan acııra İatadstik),İsıaııbul. 1818, a. 59; Oıımımlı Devlet s.ıntmf"'i.

Sene 1328H, L 414415.

42 _{1528 Devlet} s-ıntmet!'rufe (s. 414-415) Gedlt.Abm.ed Pqa UtılplıaDcııi'Din hanisinin Hafız Sadık Efr:D.d1 oldutu, kunılmuş ıarilıi.Diıı bDinmedlAl belir1il.ııUıti. Bcc:ep Efendl K.iiblp-

lıaneal'nin kurucusu ile Recep Efeııdl'dir ve bunun da kuruluo tarihi belli depldir. Halbuki 1802H. H~ Salnlmesl'ude (ıı. 470-471) bu IUltüpbane ile ilgili McJmu:d Efaull'DiD lami geçmektedir.

4S İstııdsdk, L 59.

44 Devlet Salntmesı, Sene 1828H, s. 414-415.

411 İstadsdk. s •

.ro.

649

disi öAt"etime başlamıştır.46 Bunun yanında çok sayıda US'(U-1 adka ve ua1l.l-i c:edideye göre düzenlenmiş olan İbtida! de hem Afyonkarahisar merkezi ve hem de köylerinde öğretime katkıda bulunmaktadır.⁴⁷ Bizim tesbitierimize göre 18'73 ile 1894 arasun ihtiva eden 21 sene itibanyla Afyonkarahisar Rüş­

tiye'sinde her sene ortalama 89 ö~Venci oku.muşttır.4B Aynı şekilde 1895 ile 1906 arasını gösteren istatistiklere göre de belirtilen tarihlerde Afyonkarahi- sar İdadi'sinin senelik ortalama öATencisi 80'dir.⁴⁹ Bu rakamların, bu okul- larda ~tim-öAretim gören öArenci sayısı konusunda bize fikir vermeleri, belki de ülkenin diA"er yöreleri ile kıyaslama iınkanını bahşetmeleri yanında,

medreseterin Afyonkarahisar'da bu sırada h3li önemlerini koruyan öğretim kurumları olmaya devam ettiklerini göstermeleri açısından da anlamh ol- duklan şdphesizdir.

n

46 lSlSH. H~ SplnOmeü (ıı. 15l)'nde Padl.plun Iradesiyle Afyon Mekreb-i İdadi-i Miilldye'sinin ın\iditt ve 61Teoneulerlnin ıa.,m edildikl.erl ve okulun açı1ınak mere ol-

dutu belirtilmiştir. Ensi senenin sabı!~ ise, İdatti inpannın bitiili ve açıhşın y.ı.pıldı~

kayıtlıdır. (lSl-48. Sa1m\m.,P, ıı. 291). Kesin tarih Ise 1S24H. ve 1!12!5H. H~ Salııime­

lerlııde ~- (Bkz.ıı. 588 ve !29). Afyon İdadiainin ilk kadrosu için bkz. HGdanadigib'

SalnAnıesl, Sene 1314H, s. 268; Maıail SaWmeıd, Sene 1816H. s. 1029.

47 Birkaç örnek olmalt Uu:re: 181.3H. H11cla't'endlgtr Saln0meü, s. IM (Toplanı 174);

1814H. HGclaveııdlglr Salnfmaıl s. 418 (183); 1315H. H~ SaJnOmeııl, s. Sl1l (183 tb.

tidiiye).

48 Bu ortalama apAıda g6atcıi1cD ııahıimc ve scıı.c:lc:l'dcn mtaya çıkan.l.uııştır. Devlet Sal- Dim.cai. Sene 1291, ıı. 214-215, 4.!1 ~enci; Sene 1292, s. 15!, 40 ~end; Sene 1298, ıı. 284, 60 6Feııd; Sene 1000, s. 205, 82 6AJ;enci; Sene 1801, s. 387, 118 ögrenci; Sene 1502, ıı. 409, 129

ölrend: Sene 1803,ıı. 8!8, 185 ôlfencl; Sene 1!104, s. 319, '75 ölrend; HGdııveDdfgir SaJntmeııt, Sene 1294, s. 116-118, 40 ötrend; Sene 1803, s. 4041, 114 öin:nd: Sene 1306, s. 75, 93 ~

Sene 1808, s. 24!1, 107 öarenci: Sene 1810, s. 474-475, 107 ~enci; Sene ısı ı, s. 508, S'T ~­

renci: Sene 1812,ıı. 861, 97 ~nci; Sene 1ıns, s. 181, 108 Rı1ştiye 6AJ:encisi.

49 Bu ortll1anıa ıqatu1a gösrerilen sabıime ve senelerden ortaya çıkanluııştır. Hılclavendl­

Jir Salnimrsl, Sene 1814, s. 418, 139 ~nd; Sene 1315, ıı. 302, 49 ~;Sene 1!U6, s. 443

"Ve 86Tde 61 "Ve 65 olmalt 'llzere Iki rakam 'rerl1ınlş; Sene 181'7, s. 36'7, 65 ~Sene 1818, ıı.

3Z7, 61lıjreııd; Sene 1819. ıı. 389, 65 ~enel; Sene 1820, s. 258. 97 öArenci; Sene 1821, s. 855, '75 ~ Sene 1822, s. S!I0-382, '75 ~; Sene 182S, s. 848-344, 92 ~nci; Sene 1824, s.

589, 110 6Arend; Sene 1825, s. 880, 109 ~ci; Maarif SalnOmeıd, Sene 1816, s. 1029, 61 öl•

rend; Sene 1317, ıı. 1148, 80 ölrenci; Sene 1318, s. 1281, 80 ~end; Sene 1819, s. 555, 69 öl·

n:ııd; Sene 1321,11. 473, 92 İdıuli ~·