Duyuların gelişimini destekleyici müdahale programı geliştirme
Prof. Dr. Müdriye YILDIZ BIÇAKÇI
DUYULARIN GELİŞİMİNİ DESTEKLEME
Erken çocukluk yıllarında duyuların gelişimini desteklemek çocuğun gelişimi açısından oldukça önemlidir.
Bu dönemde çocuğa sağlanan uyaranların bol olduğu duyusal deneyimler çocuğun başta bilişsel gelişim olmak üzere sosyal- duygusal, fiziksel, dil ve özbakım gelişimi gibi tüm gelişim alanlarını doğrudan etkilemektedir.
2
Duyusal gelişimin diğer gelişim alanlarıyla paralel olarak hızlı bir gelişim gösterdiği erken çocukluk yıllarında duyusal uyaranlardan yoksun bırakılan veya duyusal gelişimi desteklenmeyen çocuklar gelecekteki yaşantılarında duyusal gelişime bağlı sorunlar yaşar ve bu durum ise bireyin tüm hayatını olumsuz yönde etkileyebilir.
3
Bebeklik ve İlk Çocukluk Dönemi Çocuklarına Yönelik Erken Müdahale Programları
Erken müdahale ile ilgili ve bağlantılı olan bilimsel alanlar da göz önünde bulundurularak, bebek/çocuğun gelişimini desteklemek adına erken müdahale yapmanın birçok yolunun olduğu görülmektedir. Programlar aileyi geliştirmek adına, bebek/çocuğa eğitim vermek adına ya da her ikisini birden yapmak adına planlanabilmektedir (Blok, Fukkink, Gebhardt, ve Leseman, 2005). Kurum merkezli, ev merkezli ya da ikisinin kombinasyonundan oluşan şekilde ayrıldığı görülmektedir (Korfmacher, 2002; Blok vd., 2005).
Ev merkezli programlar dolaylı bir şekilde -ebeveyni destekleyerek- çocuğun gelişimine katkıda bulunmayı hedeflemektedir. Dezavantajlı ebeveynler çocuklarıyla rahat ve sağlıklı bir ilişki kuramadıkları gibi onları iyi yetiştirebilmek adına da eksiklik yaşamaktadırlar.
Dolayısıyla ebeveynler dezavantaj yaşadıkları durumlara göre değişen farklı hizmetlerle desteklendirilerek çocuğun da yaşamına pozitif katkılar sağlanmaktadır (Blok vd., 2005; Bruder, 2010).
Kurum merkezli programlarda çocuklara direk olarak eğitim merkezlerinde hizmet verilmektedir.
Bu hizmetler programın niteliğine ve hedefledikleri
çocuk kitlesine göre değişebilmektedir. Aileye
verilen hizmetler de yine kurumda
gerçekleştirilmektedir. Diğer programlar ise hem
kuruma dayalı hem de eve dayalı hizmetler vererek
ikisinin kombinasyonundan oluşan erken müdahale
hizmetleri sunmaktadırlar (Blok vd., 2005).
Duyu odaları
Tüm duyu uyaranlarını kapsayan bir alandır. Duyu odaları, rahatlatıcı ve sakinleştirici bir ortam yaratmak için özel ışıklandırma, ses ve özel olarak tasarlanmış materyallerden oluşan ve çocukların duyularını geliştirmek için dizayn edilen özel bir odadır.
Duyu odaları üçe ayrılır.
• Duyusal modülasyon odaları
• Multisensorik ortamlar/snoezelen odaları
• Duyu bütünleme odaları
Duyu bahçeleri
Duyu bahçeleri, bütün duyuları içinde barındırması açısından çok önemlidir. Duyu bahçelerinin diğer bahçelerden en önemli farklılığı bir çok duyuyu uyaracak sert, yumuşak, renkli ve farklı doku, koku ve tatta materyallerin bulunmasıdır. Duyu bahçeleri düzenlenirken çocuklar için duyusal uyaranların ulaşabilecek yerde olmasına dikkat edilmelidir
Duyusal Süreçte Dunn Modeli
Küçük çocukların gelişiminde duyusal süreç konusunda eğitimcilerin ve ebeveynlerin bilgilerinin olması, bebeklere ve çocuklara destek olmaları açısından oldukça önemli olduğu görülmektedir.
Günlük hayatta duyusal süreci anlayabilme adına kavramsal bir model oluşturmuştur.
Bu modelin hipotezi, duyarlılık gibi nörolojik eşik ile öz düzenleme stratejileri gibi davranışsal sorumluluk arasında etkileşim olduğunun savunulmasıdır.
Bu iki süreç çocukların duyusal bilgi sürecini açıklamada önemli bir model ve çocukların davranışlarını değerlendirmede rehber olarak görülmektedir.
Duyusal süreçte Dunn modeli
Duyusal süreçte Dunn Modeli (The impact of sensory processing on the lives
of children and their families: a conceptual model)
Davranışsal tepkiler/ Özdüzenleme stratejileri
Nörolojik Eşik Pasif Aktif
Yüksek eşik Düşük Kayıt Duyusal arayış Düşük eşik Duyusal hassasiyet Duyusal kaçınma
Nörolojik eşik, nöron ve nöron sistemi için gerekli olan uyarıcı miktarını ifade eder. Nörolojik eşiğin son noktaları alışma ve duyarlı hale gelmedir.
Alışma, ilave dikkate gerek duymadan, benzer uyarıcıları tanıma sürecidir.
Duyarlı hale gelme, önemli uyarıcının farkındalığının arttırılması sürecidir.
Duyusal Süreçte Dunn Modeli
Kendini düzenleme:
Bir sürece bağlı davranışsal yapıdır. Pasif ve Aktif kendini düzenleme stratejisi olarak ikiye ayrılır.
İki süreç kesiştiğinde duyusal süreçte duyusal arayış, duyusal kaçınma, duyusal hassasiyet ve düşük kayıt olmak üzere dört ana model ortaya çıkar.
Duyusal süreçte Dunn Modeli
Dört ana modelin sonuçları şunlardır.
• Duyusal arayış, yüksek eşik ve kendini düzenleme stratejisi,
• Duyusal kaçınma, düşük eşik ve aktif kendini düzenleme stratejisi,
• Duyusal hassasiyet, düşük eşik ve pasif kendini düzenleme stratejisi,
• Düşük kayıt, yüksek eşik ve pasif kendini düzenleme stratejisidir.
Duyusal süreçte Dunn modeli
O durumdan geri çekilmeye eğilimli olurlar. Bu bebek veya çocukların eşikleri çok az düzeyde girdi ile çok çabuk buluşur.
Uyaranlara karşı aşırı tepki gösterirler.
Duyusal kaçınma şekline sahip çocuklar
Durumlara duyarlı olmaya eğilimlidirler. Bu bebeklerin veya çocukların düşük eşikten dolayı yüksek hisleri, algılamaları vardır.
Böylelikle çevredeki bütün şeylerin farkına varırlar.
Daha çok pasif kendini düzenleme şekli gösterirler.
Duyusal hassasiyeti olan çocuklar
Yüksek eşiklerinden dolayı başkalarının neyi önemsediklerine dikkat etmekte zorlanırlar, çünkü onlar aynı zamanda düşük kendini düzenleme stratejisini kullanırlar, olayları kaçırırlar ve ek girdi elde etmek için hiç bir şey yapmazlar.
Bu çocuklar çevrelerine karşı ilgisiz görünebilirler ve tepkisiz olabilirler veya başkalarının reaksiyon gösterdiği şeylere onlar tepkisiz kalabilir.
Düşük kaydı olan çocuklar
Günlük duyulardan mutluluk çıkarırlar.
Bu bebeklerin veya çocukların yüksek duyusal eşikleri olmasına rağmen duyusal deneyimlerini yaratmadaki ilgileri, onların kendi yüksek eşikleri ile buluşmalarına olanak sağlar, böylece etraflarındaki dünyaya tepki gösterirler.
Örneğin, dokunmaya ilgisi olan bebek veya çocuk her şeye dokunur.
Duyusal arayış modeline sahip çocuklar
Kaynak
• Meraki, Z. ve Yıldız Bıçakçı, M. “Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Erken Müdahale”, Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde (0-36 Ay) Gelişim, Duyuların Gelişimi ve Desteklenmesi, ed. M. Yıldız Bıçakçı, 179- 210, Eğiten Kitap, Ankara, 2015.
• Taygur Altıntaş Tansen , Yılmazer Yasemin (2015).
‘Duyuları Destekleyici Ortam ve Duyu Materyalleri’
Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde (0-36 ay) Gelişim / Duyuların Gelişimi ve Desteklenmesi, 305- 338. Eğiten Kitap.
