SOLUNUM SİSTEMİ
(SYSTEMA RESPIRATORIUM)
TEMEL ANATOMİ Prof. Dr. Samih
DİYARBAKIR
ÜNİTE
6
İÇ İN DE KİL ER • Solunum Sisteminin Görevleri
• Toraks (Göğüs) Kafesi
• Solunum Sistemi (Systema Respıratorıum) Organları
• Üst Solunum Yolları
• Alt Solunum Yolları
• Solunum Sistemi Terimleri
HED EF LER
•Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
•Solunum sistemi hakkında genel bilgi sahibi olabilecek,
•Solunum sistemi organlarının isimlerini bilecek,
•Solunum sistemi ile ilgili
terimlerin anlamlarını
kavrayabileceksiniz.
SOLUNUM SİSTEMİ
Üst Solunum Yolları
Burun
Farinks
Larink
Alt Solunum Yolları
Trakea
Akciğerler
Plevra
GİRİŞ
Hücrelerin canlılığını devam ettirebilmesi için besin maddeleri, oksijen gibi birçok maddeye ihtiyaç vardır. Hücre içerisinde reaksiyon sonucu açığa çıkan karbondioksit ve metabolik artıkların da hücreden uzaklaştırılması gerekmektedir.
Solunum sisteminin hücre fonksiyonunda önemli rolü vardır. Solunum sisteminin ana görevi oksijenin hücreye alınması ve hücrede oluşan karbondioksitin dışarı atılmasını sağlamaktır.
Solunum sisteminin bu fonksiyonları, dolaşım sisteminin yardımı ile sağlanmaktadır. Oksijen kan yolu ile hücreye, hücrede açığa çıkan karbondioksit ise kan yolu ile akciğerlere gelerek solunum yollarına geçiş sağlar. Solunum olayı doğumla başlar ve hayat boyunca devam eder. Sağlıklı bir şahıs dakikada 16-20 defa solunum yapar.
SOLUNUM SİSTEMİNİN GÖREVLERİ
• Nefes alıp verme
• Sesin oluşumu
• Nefesin tutulması (sfinkter görevi)
Solunum sistemi bu görevlerini aşağıdaki oluşumlar ile sağlar:
• Toraks (göğüs) kafesi
• Solunum sistemi organları
TORAKS (GÖĞÜS) KAFESİ
Göğüs kafesinin iskelet bölümü solunum ve dolaşım sisteminin önemli organlarını korur. Akciğerler, trakea, kalp gibi organlar toraks boşluğu (cavitas thoracis) içinde bulunurlar. Toraks boşluğu kasların yardımı ile genişleme ve daralma özelliğine sahiptir.
Atmosferdeki oksijenin kana geçmesi ve kan dolaşımındaki karbondioksitin atmosfere geri verilmesi işlemine respirasyon (solunum) denir.
Solunum iki şekilde gerçekleşir.
Solunum yollarındaki oksijenin kana geçmesine yani nefes alma işlemine inspirasyon denir.
Nefes verme işlemine de ekspirasyon denir.
Toraks (Göğüs kafesi) aşağıdaki yapılardan meydana gelir.
• Önde: Sternum (1 adet)
• Arkada: Torakal vertebralar (12 adet)
• Yanlarda: Kaburgalar (12 çift)
• Diyafram: Solunum kası olarak da bilinir. Göğüs kafesini alt taraftan sınırlar.
• Toraksın üst tarafı açıktır. Boyun bölgesinden toraksa veya torakstan boyun bölgesine çeşitli organlar geçer.
Atmosferdeki oksijenin kana geçmesi ve kan
dolaşımındaki karbondioksitin
atmosfere geri verilmesi işlemine respirasyon (solunum)
adı verilir.
SOLUNUM SİSTEMİ (SYSTEMA RESPIRATORIUM) ORGANLARI
Solunum sistemini meydana getiren organlar üst solunum yolları ve alt solunum yolları organları olmak üzere iki bölümde incelenirler. Bu organların bir kısmı tek bir kısmı da çifttir. Solunum sistemi organları aşağıdaki şekilde
sınıflandırılmıştır (Şekil 6.1):
Üst Solunum Yolları
• Nasus (Burun)
• Pharynx (Yutak)
• Larynx (Gırtlak)
Alt Solunum Yolları
• Trachea (Nefes borusu)
• Pulmo (Akciğerler)
• Pleura (Akciğer zarı)
Şekil 6.1. Üst Solunum Yolları
Solunum Organlarının Yapıları ve Fonksiyonları
Solunum yolu organları, dışarıdan alınan havanın akciğerlere taşınmasının yanında yabancı partiküllerin tutulması, nemlenmesi ve ısınması gibi birçok görevde önemli fonksiyonlara sahiptir. Ayrıca kafatası kemikleri içerisinde yer alan sinüs denilen boşluklar, gözyaşı kanalı ve orta kulak boşluğu da solunum yollarına açılmaktadır. Bunlara ilave olarak ağız boşluğu da önce solunum sistemine açılmakta, daha sonra tekrar yemek borusu vasıtasıyla sindirim sistemi ile devam etmektedir.
ÜST SOLUNUM YOLLARI
Üst solunum yollarını meydana getiren organlar aşağıda verilmiştir:
• Burun (nasus) Alt Solunum Yolları:
Trachea (Nefes borusu) Pulmo (Akciğerler) Pleura (Akciğer zarı)
• Pharynx (yutak)
• Larynx (gırtlak)
Burun (Nasus)
Koku ve solunum organı olarak fonksiyon görür.
Burun iki bölümden meydana gelir:
a) Dış burun bölümü (nasus externus) b) Burun boşluğu (cavitas nasi)
Dış burun bölümü (Nasus externus)
Burnun yüze bakıldığı zaman görülen dış bölümüdür. Büyüklüğü ve şekli şahsa ve ırka göre değişmektedir. Bu bölümün ön kısmı iskeleti kıkırdak yapıdan, arka kısmı ise kemik yapıdan oluşmuştur. Bu nedenle ön kısım hareketlidir.
Burun boşluğu bölümü (Cavitas nasi)
Burun boşluğunun duvarlarının iskelet yapısı da dış burun bölümüne benzemektedir. Ön bölümü kıkırdak, arka bölümü ise kemik yapısındadır. Burun boşluğunu (cavitas nasi) ortadan ikiye bölen bir bölme vardır. Bu bölmeye septum nasi denir. Septum nasi vasıtasıyla burun boşluğu simetrik olmayan iki boşluğa ayrılmıştır.
Burun boşluğunun lateral (dış) duvarında midye kabuğuna benzetilen ve konka (concha) ismi verilen yapılar bulunur. Bu yapılar üç adettir:
• Concha nasalis superior
• Concha nasalis medius
• Concha nasalis inferior (Şekil 6.2)
Şekil 6.2. Burun Boşluğu Yan Duvarında Görülen Concha’lar Üst Solunum Yolları:
Nasus (burun) Pharynx (yutak)
Larynx (gırtlak)
Örn ek
•Bazen septum nasi burun boşluklarından birine daha fazla eğimli bir yapı, yani eğrilik gösterir. Bu durum klinikte septum deviasyonu olarak adlandırılır. Septum deviasyonu olan kişilerin burundan nefes alıp vermesi zorlaşmaktadır. Bu eğrilik operasyonla düzeltilir.Bu yapıların her birinin altında önden arkaya doğru giden boşluklar bulunur.
Bu boşluklara meatus adı verilir. Paranasal sinuslar (sinus paranasales) ve gözyaşı kanalları bu boşluklara açılır. Bu yapılar da üç adettir:
• Meatus nasi superior
• Meatus nasi medius
• Meatus nasi inferior (Şekil 6.3)
Şekil 6.3. Burun Boşluğu Yan Duvarında Görülen Meatus’lar
Burnun ön tarafındaki deliklere nares, yutağa (pharynx; farinks diye okunur) açılan arka taraftaki deliklere ise choana adı verilir.
Burun boşluğunun iskelet yapısı mukoza ile örtülüdür. Mukoza yapısı içerisinde salgı yapan hücreler ile kokuyu alan reseptör hücreler de
bulunmaktadır. Ayrıca burun deliklerinin arka tarafında vestibulum (giriş bölümü) adı verilen bir bölge bulunur. Bu bölgede ve mukozada vibrissea adı verilen kıllar bulunmaktadır. Bu kıllar dışarıdan hava yolu ile alınan toz vb. gibi parçacıkların tutulmasını sağlar.
Burun boşluğu fonksiyonel olarak regio olfactoria (koku bölgesi) ve regio respiratoria (solunum bölgesi) olmak üzere iki bölgeye ayrılır. Bu bölümlerden 1/3 üst taraf koku bölgesi, 2/3 alt taraf ise solunum bölgesi olarak tanımlanmaktadır.
Regio olfactoria
Burun boşluğunun üst bölümü ve koku ile ilgili bölümüdür.
Regio respiratoria
Burun boşluğunda solunum havasının geçtiği bölümdür.
Not: Vestibulum ismi verilen burun giriş bölümünde vibrisea denilen burun kılları bulunur. Vibrissealar solunum havası içerisinde bulunabilecek yabancı partiküllerin tutulmasını sağlarlar. Burun boşluğunu döşeyen mukoza örtüsünün altında yer alan bol damarlar da mukozanın ısıtılmasını sağlar. Böylece solunum havasının ısıtılması sağlanmış ve akciğerler korunmuş olur.
Cavitas nasi, regio olfactoria (koku bölgesi)
ve regio respiratoria (solunum bölgesi) olmak üzere iki kısma ayrılmıştır.
Burun boşluğu duvarlarının yapısına katılan kemiklerin bazılarının içerisinde boşluk bulunur. Bu boşluklara sinus adı verilir. Bu sinuslar burun
boşluğuna açılır. Burun boşluğuna açılan sinusların hepsine birden paranasal sinus (sinus paranasales) denir.
Sinus paranasales:
• Sinus maxillaris
• Sinus frontalis
• Sinus sphenoidalis
• Cellulae ethmoidales (anterior, media, posterior) (Şekil 6.4)
Şekil 6.4. Burun Boşluğuna Açılan Sinusların Bir Bölümü
Sinus paranasales, burun boşluğunda bulunan ve meatus denilen bölümlere açılırlar (Şekil 6.3).
Pharynx (Farinks=Yutak)
Burun boşluğu, ağız boşluğu ve larinks’in arka tarafında yer alır. Farinks fonksiyonu gereği hem solunum hem de sindirim sistemi organlarına dâhil edilir.
Ayrıca östaki borusu (tuba auditiva) vasıtasıyla orta kulak boşluğunun ve choana denilen burnun arkasındaki pharynx’e açılan deliklerle de burun boşluğunun bağlantısı vardır.
Pharynx’in bölümleri
Pharynx üç bölümde incelenir:
• Nasopharynx (nazofarinks)
• Oropharynx (orofarinks)
• Laryngopharynx (laringofarinks)
Nasopharynx (nazofarinks)
Farinks’in (yutak) üst bölümü olan nazofarinks'e eustachi borusu (tuba auditiva) açılır. Eustachi borusu (östaki diye okunur), orta kulak ile nasopharynx'i birbirine bağlayan kıkırdak ve kemik yapıdadır. Farinks’den orta kulağa havanın geçişini sağlar. Nasopharynx'in üst bölümü ve arka tarafında tonsilla pharyngea denilen lenfoid bir oluşum bulunur.
Sinus paranasales:
Sinus maxillaris Sinus frontalis Sinus sphenoidalis Cellulae ethmoidales
(anterior, media, posterior)
Pharynx üç bölümde incelenir:
Nasopharynx (nazofarinks) Oropharynx (orofarinks)
Laryngopharynx (laringofarinks
Oropharynx (orofarinks)
Orta bölüme orofarinks denir. Bu bölüme ağız boşluğu (cavitas oris) açılır.
Laryngopharynx (laringofarinks)
Son bölüm laringofarinks olarak isimlendirilir. Bu bölüm ön tarafta larynx’e açılır. Arka tarafta ise yemek borusu (oesophagus) ile devam eder (Şekil 6.5).
Şekil 6.5. Pharynx’in (Yutak) Bölümleri
Larynx (Larinks=Gırtlak)
Larinks üst solunum yolları organıdır. Farinks ve trakea arasında bulunur.
Nefes alıp vermenin yanı sıra sesin oluşmasına ve nefesin tutulmasına yardımcı olur. Ayrıca zehirli gazların solunması sırasında sfinkter olarak görev yaparak akciğerlerin zarar görmesini önlemiş olur.
Larynx, bağlar, kaslar, zarlar ve kıkırdaklardan meydana gelmiştir.
Larinks’in yapısı
• Kıkırdaklar
• Zarlar
• Bağlar
• Kaslardan meydana gelmiştir.
Örn ek
•Tonsilla phayngea’nın büyümesi;
•Eustachi borusunun ağzının tıkanmasına neden olur ve orta kulağa havanın geçişi engellenir.
•Burun boşluğunun arka tarafındaki deliklerin (choana'ların) kapanmasına ve buna bağlı olarak burundan nefes almada güçlük yaşanmasına sebep olur.
Larynx kıkırdaklarının en büyük olanı cartilago thyroidea'dır. Bu kıkırdağın boynun ön tarafında görülen çıkıntılı bölümüne prominentia laryngea (adem elması) denir.
Larynx‘in zarları kıkırdakların bir arada tutulmasını sağlar. Bu zara membrana fibroelastica laryngis denir. Bu zarın üst ve alt bölümü vardır. Alt bölümüne conus elasticus denir. Conus elasticus'un serbest olan üst kısmı
ligamentum vocale (gerçek ses telleri) olarak bilinir. Bu ligamentin üzeri mucosa ile örtülüdür ve plica vocalis olarak adlandırılır. Plica vocalis'ler sedef rengindedir.
Sağ ve sol plica vocalis'ler arasında bulunan aralığa rima glottidis (mizmar aralığı) adı verilmektedir.
Larynx'in yapısında bulunan kaslar, larynx kıkırdaklarına hareketler
yaptırarak plica vocalis'lerin adduksiyon (birbirine yaklaşmasını) veya abduksiyon (birbirlerinden uzaklaşmasını) sağlarlar. Bu yaklaşma sonucunda ses telleri birbirine yaklaşır ve alınan hava dışarı verilirken ses oluşur. Uzaklaşma sonucunda ise nefes alıp verme meydana gelir.
Larynx'in iç bölümleri mukoza ile örtülüdür. Mukoza, altındaki dokulara gevşek olarak tutunmaktadır. Bu durum, larinks'te herhangi bir irritasyona karşı ödem meydana getirmektedir. Larynx ödemi ise solunum yollarının daralmasına neden olur ve nefes alma güçleşir.
Larinks’in bölümleri
• Aditus layngis
• Vestibulum laryngis
• Ventriculus laryngis
• Cavitas infraglottica
Larinks’in, pharynx’e olan açıklığına aditus layngis, bu açıklıktan sonra gelen bölümüne vestibulum laryngis denilir. Ortadaki ikinci bölümüne ventriculus laryngis, trachea ile birleşen en alt bölümüne de cavitas infraglottica denir.
Vestibulum laryngis’in alt, ventriculus laryngis’in üst tarafında kalan kabarık bölüme plica vestibularis denir. Plica vestibularis içinde yalancı ses telleri denilen yapı bulunur. Ventriculus laryngis’in alt tarafında kalan kabarık bölüme plica vocalis denir. Plica vocalis içerisinde gerçek ses telleri bulunur.
Larynx'in görevleri
• Larinks’in girişini kapatarak sıvı ve gıda maddelerinin bu solunum yolu bölümüne geçmesini engellemek,
• Solunum yollarına geçişi istenmeyen maddelerin alt solunum yollarına geçişini engellemek,
• Akciğerlerdeki havanın dışarı verilmesi (expiration) durumunda plica vocalis'leri titreştirerek sesin oluşumunu sağlamak,
• Havanın akciğerlerde tutulmasını sağlamak (sfinkter fonksiyonu),
• Havanın alınıp (inspirasyon) ve verilmesi (ekspirasyon) sağlamak.
Larinks boşluğunda yer alan ve ligamentum vocale olarak adlandırılan
ses telleri, sesin oluşumunda görev
almaktadır.
ALT SOLUNUM YOLLARI
Alt solunum yolları:
• Trachea (nefes borusu),
• Pulmo (akciğerler),
• Plevra (akciğer zarı)’dan meydana gelmektedir.
Trachea (Trakea=Nefes Borusu)
Larynx ile akciğerler arasında yer alan boru şeklindeki alt solunum yolu organıdır. Kıkırdak, membran ve kaslardan meydana gelmiştir. Solunum havasının taşınmasında görev alır. Alt tarafta iki bölüme ayrılarak sağ ve sol akciğerlere uzanır.
Trachea’nın yapısı
• Kıkırdaklar,
• Membranlar,
• Kaslardan meydana gelmiştir.
Trakea’nın özellikleri
Trachea kıkırdakları at nalı şeklinde olup sayıları 16-20 adettir.
Trachae'nın uzunluğu 10-12 cm’dir.
Trachea’nın çapı 1,5-2 cm'dir.
Trachea kıkırdakları çepeçevre elastik bir membranla örtülüdür.
Trachea kıkırdakları arasında kalan ve kıkırdakları birbirine bağlayan membran bölümüne ligamentum anulare adı verilir.
Kıkırdakların açık olan arka tarafında bulunan bağ dokusu içerisinde
musculus trachealis denen düz kas bulunur. Bu bölüm yemek borusu (oesophagus) ile komşudur.
Trachea, beşinci torakal vertebra seviyesinde sağ ve sol akciğerlere giden bronchus principalis dexter ve bronchus principalis sinister bölümlerine ayrılır. Bu iki yapının trachea’yı ikiye ayırdığı yere bifurcatio trachea (bifurkasyo trakea) denir. Trachea’dan itibaren alt solunum yolları gittikçe daralmaktadır.
Trachea’dan itibaren alt solunum yolları daraldıkça ve yapısı değiştikçe farklı isimlerle tanımlanmaktadır. Bu yapılar aşağıda sıralanmıştır:
• Trachea
• Bronchus principalis
• Bronhus lobaris
• Bronchus segmentalis
• Bronchiolus lobularis
• Bronchiolus terminalis
• Bronchiolus respiratorius (solunum başlangıcı)
• Ductus alveolaris
• Saccus alveolaris Trachea'nın ikiye
ayrıldığı bölüme bifurcatio trachea
adı verilir.
Akciğerin lobları Sağ akciğerin lobları:
Lobus superior Lobus medius Lobus inferior Sol akciğerin lobları:
Lobus superior Lobus inferior
• Alveolus pulmonis
Not: Solunum, bronchiolus respiratorius ve altındaki bölümlerde yapılır.
Akciğerler (Pulmones)
• İki tane olup solunum sisteminin en önemli organlarıdır.
• Akciğerler toraks boşluğunun sağ ve sol tarafında bulunurlar.
• Akciğerlerin ortalama ağırlığı sağ tarafta 600 gr, sol tarafta ise 550 gr kadardır.
• Sağ akciğerin üç, sol akciğerin ise iki lobu bulunmaktadır.
Akciğerlerin lobları
Sağ akciğerde iki sol akciğerde bir tane yarık bulunmaktadır. Akciğerlerin loblarını birbirinden ayıran yarık şeklindeki bu yapılara fissura denir. Sağ akciğer fissura obliqua ve fissura horizontalis ile üç loba, sol akciğer ise fissura obliqua ile iki loba ayrılır. Fissura’ların ayırdığı bölümlerin her birine lob (lobus) denir. Buna göre sağ akciğer üst, orta ve alt olmak üzere üç lobdan, sol akciğer ise üst ve alt olmak üzere iki lobdan oluşmaktadır.
Sağ akciğerin lobları
• Lobus superior
• Lobus medius
• Lobus inferior
Sol akciğerin lobları
• Lobus superior
• Lobus inferior (Şekil 6.6).
Şekil 6.6. Akciğerler ve Lobları
Pleura (Plevra)
• Akciğerlerin dış yüzünü saran seröz zara pleura (plevra) denir.
• Pleura'nın thorax iç yüzünü döşeyen bölümüne pleura parietalis,
• Akciğerlerin dış yüzünü örten bölümüne ise pleura visceralis denir.
• Not: Pleura'nın bu iki tabakası arasında kalan boşluğa cavitas pleuralis denir. Bazı akciğer hastalıklarında bu boşlukta sıvı toplanması görülür.
• Thorax’da (göğüs boşluğu) her iki akciğerin arasında kalan boşluğa mediastinum adı verilir (Şekil 6.7).
Akciğerlerin dış yüzeyini saran seröz zara pleura
(plevra) denir.
• Mediastinum'da kalp, yemek borusu, trachea ve büyük damarlar bulunur.
Şekil 6.7. Mediastinum ve Pleura (plevra)
SOLUNUM SİSTEMİ TERİMLERİ
Expiration (ekspirasyon): Soluk verme Inspiration (inspirasyon): Soluk alma
Mediastinum: Her iki akciğer arasındaki boşluk Nares: Burun delikleri
Plica vocalis: Ses telleri Pulmo: Akciğer
Respiration (respirasyon): Soluk alıp verme, solunum Thorax (toraks): Göğüs boşluğu
Tonsilla: Bademcik
Ventilation (ventilasyon): Havalanma
Vital kapasite: Derin bir inspirasyondan sonrası yapılan zorlu bir ekspirasyonla çıkarılan hava miktarı
Apne: Solunumun geçici olarak durması
Bronchitis (bronşit): Bronş mukozasının iltihaplanması, bronşit Dispne: Nefes almada güçlük çekme, nefes darlığı
Bireysel Etkinlik
• Solunum sistemi anatomisi ile ilgili terimleri yazınız ve yazdığınız terimlerin okunuşlarını ve Türkçe karşılıklarını öğreniniz.
Her iki akciğer arasındaki boşluğa mediastinum denir.
Öz et
•Hücrelerin hayatiyetlerinin devam ettirebilmesi enerjiye ihtiyaç duyulmaktadır. Bu enerji sindirim sisteminden alınan besin maddeleri ile solunum sisteminden alınan oksijenle elde edilir.
•Solunum sisteminin; burun (nasus), yutak (pharynx) ve gırtlak (larynx) bölümüne üst solunum yolları; nefes borusu (trachea), akciğer (pulmo) ve pleura (akciğer zarı) ait bölümlerine de alt solunum yolları adı verilmektedir. Bu organların meydana getirdiği sisteme Systema Respiratorium denir.
•Atmosferdeki oksijenin kana geçmesi ve kan dolaşımındaki karbondioksitin atmosfere geri verilmesi işlemine respirasyon (solunum) adı verilir. Dışarıdan oksijenin alınma fonksiyonuna inspirasyon (nefes alma) ve karbondioksitin atılması fonksiyonuna da ekspirasyon (nefes verme) adı verilir.
DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Akciğerleri saran zara ne ad verilir?
a) Pleura b) Pharynx c) Bronchiolus d) Alveol e) Bronhus
2. Trachea'nın ikiye ayrıldığı kısma ne ad verilir?
a) Bronhus b) Larynx c) Bifurcatio d) Acinus e) Glottis
3. Nefes darlığının karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?
a) Pharynx b) Larynx c) Apne d) Tonsilla e) Dispne
4. Aşağıdakilerden hangisi soluk alıp verme anlamına gelir?
a) Ekspirasyon b) Dispne c) İnspirasyon d) Respirasyon e) Apne
5. Aşağıdakilerden hangisi solunum sistemi organlarından değildir?
a) Cavitas nasi b) Tonsilla c) Trachea d) Pharynx e) Larynx
6. Aşağıdakilerden hangisi larynx ile akciğerler arasında yer alır?
a) Pharynx b) Cavitas nasi c) Trachea d) Tonsilla e) Ağız boşluğu
7. Tam bir inspirasyon sonrası yapılan zorlu bir ekspirasyonla çıkarılan hava miktarına ne ad verilir?
a) Vital kapasite b) İnspirasyon c) Ekspirasyon d) Thorax e) Ventilasyon
8. Tonsilla teriminin karşılığı aşağıdakilerden hangisidir?
a) Burun b) Bademcik c) Yutak d) Gırtlak e) Sinus
9. Rima glottidis (mizmar aralığı) aşağıdaki solunum organlarından hangisinde yer alır?
a) Burun b) Pharynx c) Larynx d) Trachea e) Pulmo
10. Her iki akciğer arasında kalan boşluğa ne ad verilir?
a) Bifurcatio b) Pulmo c) Bronchus d) Mediastinum e) Thorax
Cevap Anahtarı 1.a, 2.c, 3.e, 4.d, 5.b, 6.c, 7.a, 8.b, 9.c, 10.d
YARARLANILAN KAYNAKLAR
[1] Akkın, S. M., Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi.
[2] Aktan, Z. A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. Baskı, İzmir: saray Tıp Kitabevleri.
[3] Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language.
[4] Arıncı, K., Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara:
Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları.
[5] Arıncı, K., Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi.
[6] Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları.
[7] Artukoğlu, M. A., Kaplan, A., Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara:
Türksev Yayıncılık.
[8] Arseven, O., Erkan, F., Kılıçarslan Z. (2002). Akciğer Hastalıkları, İstanbul:
İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Temel ve Klinik Bilimler Ders Kitapları, Nobel Tıp Kitabevleri.
[9] Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları).
[10] Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları.
[11] Cankur, Ş., Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi.
[12] Dorland, W,A. (1988). Dorland’s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company.
[13] Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri.
[14] Drake, R.L., Vogl, A.W., Mitchell, A.W.M., Tibbitts, R.M., Richardson P.E., (Çeviri Editörleri: İlgi, S., Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası.
[15] Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri.
[16] Ekinci, S., Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi.
[17] Eroğlu, F., Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi.
[18] Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları.
[19] Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Basım, Ankara:
Ankara Üniversitesi Basımevi.
[20] Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel
[21] Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi.
[22] Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi.
[23] Marur, T., Akkın, S.M. (2010). Klinik Temelli Topografik İnsan Anatomisi, 1.
Baskı, İstanbul: Deomed Medikal Yayıncılık.
[24] MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi).
(2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri),
[25] Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: 01.09.2015].
[26] MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi).
(2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: 01.09.2015].
[27] MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi).
(2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Solunum ve Sindirim Sistemine İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi:
01.09.2015].
[28] Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd.
Şti.
[29] Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti.
[30] Moore, K.L. (2006). Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia:
Lippincott Williams & Wilkins.
[31] Odar, İ.V. (1980). Anatomi Ders Kitabı 1. Cilt, 12. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık.
[32] Odar, İ.V. (1979). Anatomi Ders Kitabı 2. Cilt, 11. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık.
[33] Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri.
[34] Öztürk, L., Aktan, Z.A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri.
[35] Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş.
[36] Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş.
[37] Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, New York: McGraw-Hill.
[38] Sancak, B., Cumhur, M. (1999). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 1. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık.
[39] Sarsılmaz, M. (2014). İnsan Anatomisi Klinik Bilgiler Eşliğinde Sistematik Anlatımlı, 1. Baskı, İstanbul: Akademi yayıncılık.
[40] Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company.
[41] Standring, S. (2008). Gray’s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier
[42] Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Basım, Ankara: Hekimler Yayın Birliği.
[43] Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık.
[44] Tengilimoğlu, D., Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları.
[45] Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany.
[46] Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları.
[47] Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı –Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları.
[48] Unur, E., Ülger, H., Ekinci, N. (2005). Anatomi. 2. Baskı, Kayseri: Medical Kitabevi.
[49] Yıldırım, M. (2000). Topografik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri.
[50] Yıldırım, M. (2012). İnsan Anatomisi. 7. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri.
[51] Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi.
[52] Wischnitzer, S. (1963). Outline Of Human Anatomy. New York: McGraw-Hill Book Company, Inc.
