271 Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003; 51(3): 271-276
Solunum Sistemine Ait Klinik Bulgular ve Akciğer Fonksiyon Testleri
Özden KURT TUNÇ*, Remzi AYGÜN**, Nurdan KÖKTÜRK***, Numan EKİM***, İrfan TUNÇ****
* Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü,
** Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı,
*** Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı,
**** Etimesgut Devlet Hastanesi, ANKARA
ÖZET
Sanayileşme ve teknolojideki gelişmeler işçilerin sağlık sorunlarını da beraberinde getirmektedir. Bu çalışmada kaynak du- manının solunum sistemine etkilerinin incelenmesi amaçlanmıştır. Araştırma, Ankara Şeker-Makina Fabrikası’nda kaynak iş kolunda çalışan 32 işçiyle, kaynak dumanına maruz kalmamış 39 kişilik kontrol grubuna uygulanmıştır. Olgulara so- lunum sistemine ilişkin semptomları sorgulayan anket uygulamasını takiben solunum fonksiyon testleri yapılmış ve bul- gular iki grup arasında istatistiksel olarak karşılaştırılmıştır. Kaynak işçilerinde öksürük, balgam, nefes darlığı (%65.6,
%84.4, %68.8) yakınmaları kontrol grubuna (%33.3, %41, %30.8) göre anlamlı şekilde yüksek bulunmuştur (p< 0.05, p< 0.001, p< 0.01). Balgam %90.9, öksürük %72.7 ile sigara içen kaynakçılarda sigara içmeyen ve bırakmış kaynakçılara göre daha fazla görülen yakınmalardır. Kronik bronşit görülme sıklığı, kaynakçılarda %21.9’dur. Kontrol grubundaki hiç- bir olguda kronik bronşit saptanmamıştır. İki grup arasındaki fark istatistiksel açıdan anlamlıdır (p< 0.01). Solunum fonk- siyon testleri yönünden, kaynakçı ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamıştır. Sonuç ola- rak, kaynak dumanına maruziyetin solunum sistemi semptomlarında bir artışa neden olduğu ve kronik bronşit gelişimin- de rol oynayabileceği ortaya konmuştur.
Anahtar Kelimeler:Kaynakçı akciğeri, solunum fonksiyon testleri, solunumsal semptomlar.
SUMMARY
Respiratory Findings and Pulmonary Function Tests Among the Welders Working for the Sugar Plant Factory
Industrialization and developments in technology run together with health problems in workers. The aim of this study was to examine the effects of the exposure of welding fume on respiratory system. This study was carried out in 32 welders in
Yazışma Adresi (Address for Correspondence):
Dr. Özden KURT TUNÇ, Mustafa Kemal Mahallesi Barış Sitesi No: 9/5 ANKARA - TÜRKİYE e-mail: özdengpr@yahoo.com
Kaynakçılık, erime aralığı aynı ya da birbirine yakın olan metallerin basınç ve/veya ısı yardı- mıyla ve gerektiğinde katkı maddeleri kullanıla- rak birleştirilmesi yöntemlerini tanımlar (1,2).
Günümüzde yaklaşık 20 ana kaynak tekniği kul- lanılarak 10 kadar metal türü üzerinde çalışıl- maktadır. En sık kullanılan kaynak türleri; gaz kaynağı, ark kaynağı ve Tungsten Inert Gaz (TIG) kaynağıdır (3). Kaynağın sağlığa olumsuz etkileri, kimyasal, fiziksel ve radyasyon zararla- rından kaynaklanır. Yaygın kimyasal tehlikeler arasında partiküller (kurşun, nikel, demir oksit, bakır, kadmiyum, florid, manganez, kromium) ve gazlar (CO, nitrojen oksit, ozon) yer alır (4,5). Kaynak işleminde elektrotların erimesi sı- rasında kaynak yüzeyini oksitlenmekten koru- yan bir gaz üretimi meydana gelir. Ayrıca bu elektrotlardan çıkan erimiş akışkanlar, kaynak için olabilecek zararlı maddeleri uzaklaştırır. İşte bu akışkanlar ve koruyucu gazlar, solunumsal etkilenmenin ana kaynağıdır. Metal tozları, hava- da yoğunlaşıp asılı olarak kalır ve solunabilir, metal oksit partikülleri özelliğini kazanır. Bunlar kolaylıkla terminal bronşiyollere dek uzanır ve çeşitli reaksiyonlar meydana getirirler (6). Bun- lara bağlı olarak akut ve kronik solunumsal semptomlar meydana gelir.
Bu çalışmada çok çeşitli kaynak türlerine uzun süreli olarak maruz kalmış olan kaynak işçilerin- deki solunum sistemine ait değişikliklerin belir- lenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla; 32 kaynak işçisinde, solunumsal semptomlar, solunum fonksiyon parametreleri ve radyolojik bulgular kontrol grubuyla karşılaştırmalı olarak değerlen- dirilmiştir.
MATERYAL ve METOD
Bu araştırma, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.
Ankara Makina Fabrikası’nda uygulanmış kesit- sel bir araştırmadır. Araştırma, kaynak dumanı- na maruz kalan 32 kaynak işçisi ile kaynak du- manına maruz kalmamış olup, kaynakçı grubu ile benzer yaş, kilo ve boy dağılımında olan, sos- yoekonomik koşulları ve sigara alışkanlıkları açısından kaynakçı grubuna benzeyen, muhase- be bölümündeki 39 büro işçisinden oluşan kont- rol grubu olmak üzere toplam 71 erkek olgu üzerinde yürütüldü.
Her iki gruba solunumsal semptomları sorgula- maya yönelik olarak ayrıntılı bir anket çalışması yapıldı. Daha önceki anketlerden de yararlanıla- rak yeni bir anket formu oluşturuldu (7). Olgula- rın meslek öyküleri, sigara alışkanlıkları (günde içilen miktar ve süre), kronik solunum sistemi semptomları ve süresi sorgulandı. Kronik bronşit tanısı için “birbirini izleyen en az iki yıl boyunca her yıl en az üç ay devam eden öksürük ve bal- gam yakınması” olması koşulu arandı (8). Aynı görüşmede bir vitalograf (Auto Spiro AS: 600 Minato) ile solunum fonksiyon testleri (SFT) ya- pıldı. Testler burun kapalı olarak oturur pozis- yonda en az üç kez tekrarlandı ve en iyi ölçüm değeri kullanıldı. Bireylerin maksimum inspir- yumdan sonra zorlu bir ekspiryum yapmaları is- tendi. Zorlu vital kapasite (FVC), birinci saniye- deki zorlu ekspiratuar volüm (FEV1), FEV1/FVC, tepe akım hızı (PEF), maksimum ekspiryum or- tası akım hızı (MMEF), vital kapasitenin %75’in- deki maksimum ekspiratuar akım hızı (MEF 75), vital kapasitenin %50’sindeki maksimum ekspi- ratuar akım hızı (MEF 50), vital kapasitenin
%25’indeki maksimum ekspiratuar akım hızı (MEF 25) ölçümleri yapıldı.
the “Sugar Factory” in Ankara. As controls, 39 workers who were not exposed to weld fume were included in the study.
A questionnaire about respiratory symptoms and exposure history, and pulmonary function tests were obtained and com- pared between the groups. The incidence of coughing, sputum and dyspnea was found to be statistically greater in the gro- up of welders (65.6%, 84.4%, 68.8%) compared with the control group (33.3%, 41%, 30.8%) (p< 0.05, p< 0.001, p< 0.01). Co- ughing alone was present in 72.7% of smoking welders whilst sputum production was present in 90.9%. These rates were found to be lower in exsmoker welders or the welders who had never smoked. Chronic bronchitis was observed in 21.9%
of the welders whereas no cases with chronic bronchitis were found in control group. The difference was statistically sig- nificant (p< 0.01). The results of pulmonary function tests were not statistically different in welders and control group. The- se results indicate that the exposure of weld fumes itself may cause respiratory symptoms particularly related with chro- nic bronchitis therefore a great caution must be taken when dealing with welding.
Key Words: Welder’s lung, pulmonary function tests, respiratory symptoms.
273 Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003; 51(3): 271-276 Elde edilen tüm sonuçlar, Epi info 6 istatistik
programı yardımı ile değerlendirilip, istatistik he- sapları; t-testi, Ki-kare, 5’ten küçük değerlerin bulunduğu tablolar için Fisher’in Ki-kare testi, gerekliliğine göre yates düzeltmesi testleri ile ya- pıldı.
BULGULAR
Araştırmaya katılan olgulara ait demografik özel- likler Tablo 1’de verilmiştir. Demografik veriler açısından iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark saptanmamıştır (t-testi, p> 0.05).
Sigara içme alışkanlığı açısından yapılan değer- lendirmede kaynakçıların 22 (%68.8)’sinin, kontrol grubunun ise 29 (%74.4)’unun sigara iç- tiği saptanmış, ancak bu özellik açısından her iki grubun benzer olduğu ve gruplar arası istatistik- sel farkın olmadığı ortaya konmuştur (p> 0.05).
Anket ile yapılan değerlendirmede, kaynak iş- çilerinin %59.4’ünün 20 yılı aşkın bir süredir bu işle uğraşmakta olduğu, haftalık ortalama kay- nak yapma süresinin 42 saat olduğu, işçilerin 6 (%18.8)’sının hafif çelik, 26 (%81.3)’sının ha- fif çelik + alüminyum metalleri ile çalıştığı, kay- nakların kapalı ortamda ve özel bir havalandır- ma sistemi olmaksızın yapıldığı saptanmıştır.
Havada oluşan metal dumanına karşı ne önlem aldıkları sorulduğunda 22 (%68.8) işçi herhangi bir koruma uygulamadığını, 7 (%21.9)’si düzen-
siz olarak kağıt maske kullandığını, 1 (%3.1)’i düzenli kağıt maske kullandığını, 2 (%6.3)’si sa- dece ışık maskesi kullandığını söylemiştir.
Kaynakçılarda balgam %84.4, nefes darlığı
%68.8 ve öksürük %65.6 oranında görülürken, kontrol grubunda balgam %41, nefes darlığı
%30.8, öksürük %33.3 oranında saptanmıştır.
Bu üç semptomun görülme sıklığı açısından, iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmıştır (p< 0.001, p< 0.01, p< 0.05). Kay- nakçıların 22’si aktif sigara içicisi iken, beşi da- ha önce içip bırakmış, beşi ise hiç sigara içme- miştir. Sigara içen kaynakçılarda balgam ve ök- sürük en fazla görülen yakınmalardır. Balgam yakınması sigara içenlerde %90.9, içmeyenlerde
%40 oranında görülürken, öksürük sigara içen- lerde %72.7, içmeyenlerde %40 olarak saptan- mıştır. Balgam ve öksürük yakınması daha önce sigara içip bırakmışlarda da sigara içmeyenlere göre yüksek bulunmuştur. Bu üç grup arasında, sayısal yetersizlik nedeniyle istatistiksel bir test uygulanamamıştır.
Kaynakçı ve kontrol grupları kronik bronşit açı- sından incelendiğinde, kaynakçılarda kronik bronşit %21.9 görülürken, kontrol grubunda si- gara içen ya da içmeyen tüm olgularda kronik bronşit saptanmamıştır. Fark istatistiksel yönden anlamlıdır (p< 0.01) (Tablo 2). Kontrol grubun-
Tablo 1. Kaynakçı ve kontrol grubuna ait demografik özellikler.
Cinsiyet Yaş (yıl) Ağırlık (kg) Boy (m)
Kaynakçı E 40.9 ± 3.1 77.3 ± 10.4 1.70 ± 0.06
(n= 32)
Kontrol E 42.3 ± 4.4 75.2 ± 10.1 1.69 ± 0.07
(n= 39)
Veriler ortalama ± SD olarak verilmiştir.
Tablo 2. Kaynakçı ve kontrol gruplarına göre kronik bronşitli olguların dağılımı.
Kronik bronşit
Var %x Yok %x Toplam %x
Kaynakçı 7 21.9 25 78.1 32 100
Kontrol 0 0 39 100 39 100
Toplam 7 9.9 64 90.1 71 100
%x: Satır yüzdesi, Fisher’s Ki-kare p< 0.01
da hiç kronik bronşitli olguya rastlanmadığın- dan, kaynakçı grubundaki sigara içenlerle, kont- rol grubundaki sigara içen alt grupların birbirleri ile karşılaştırılması gereği duyulmamıştır.
Sigara içen, içip bırakmış kaynakçı ve sigara iç- meyen kaynakçılarda kronik bronşit görülme sıklığı karşılaştırıldığında, sigara içen ve içip bı- rakmış olanlarda kronik bronşit tanısı sigara iç- meyenlere göre 1.14 (OR, CI: %95) kat daha fazla bulunmuş, ancak sigara içimi ile kronik bronşit arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır.
Solunum fonksiyon parametreleri dikkate alındı- ğında kaynakçı ve kontrol grupları arasında de- ğerlendirilen SFT parametrelerinin hiçbirinde anlamlı istatistiksel bir fark saptanmamıştır (Tablo 3).
TARTIŞMA
Kaynağın sağlığa olumsuz etkileri kimyasal, fi- ziksel, radyasyon zararlarından kaynaklanır.
Yaygın kimyasal tehlikeler arasında partiküller (kurşun, nikel, demir oksit, bakır) ve gazlar (CO, nitrojen oksit, ozon) yer alır. Kaynakçılık işlemi sırasında ortama saçılan partiküllerin %50’sin- den fazlasının 0.3-0.6 µ çapında olduğu ve bu partiküllerin küçük hava yolları ve alveollerde birikerek akciğerlerde harabiyet yapabildiği bil- dirilmektedir (5,9). Akciğere gelen bu partiküller derhal “dissolue” olur ve kolaylıkla kan dolaşı- mına karışırlar (4). Kaynakçılarda toksik ajan maruziyeti, kullanılan yönteme, malzemelere, kaynak tekniğine, ortam havalandırmasına, ko-
runmanın varlığı ve çeşidine, çalışma alışkan- lıkları ve süresine, sigara içme alışkanlığına bağlıdır. Kronik kaynak dumanı maruziyetinde solunum zonundaki ortalama toz konsantrasyo- nu 4 mg/mm3’tür ancak kısa süreli yoğun maru- ziyet sonrası 100 mg/mm3’e kadar çıkabilmek- tedir. Toz oluşturması açısından, kaynak teknik- leri arasında fark vardır. Örneğin; gaz metal ark kaynakçılığında 0.5 g/dakika toz meydana gelir- ken, ark kaynakçılığında rölatif olarak daha yük- sek dozda (4 g/dakika) toz meydana gelebil- mektedir. Hava yolu irritasyonu, akut bronşit, metal dumanı ateşi, akut kimyasal pnömonitis, hipersensitivite pnömonitisi, mesleksel astım, kaynak dumanına bağlı akut solunumsal etkilen- melerdir. Kronik pulmoner etkiler; kronik bronşit, kronik pulmoner fonksiyon değişiklikleri, pnö- mokonyoz, akciğer kanseri ve mesleksel astım- dır (6).
Bizim çalışmamızda da 20 yılı aşkın bir süredir çoğunlukla metal kaynakçılığı ile uğraşan işçi- lerde solunum sistemi etkilenmelerinin araştırıl- ması amaçlanmıştır. Kaynakçılarla yapılan gö- rüşmede çoğunun sigara içicisi olduğu ve kağıt maske kullanımı dışında herhangi bir korunma- ya başvurmadıkları öğrenilmiştir. Çalışmamızda, literatürdeki diğer yayınlarla benzer şekilde kay- nakçılarda solunum sistemi ile ilgili yakınmala- rın özellikle de öksürük, balgam ve nefes darlığı- nın görülme yüzdelerinin kontrol grubuna oranla yüksek olduğu saptanmıştır. Bulgularımızla uyumlu olarak Groth ve Lyngenbo, Cotes ve ar- kadaşları, Özdemir ve arkadaşları ve Hunting ve
Tablo 3. Kaynakçı ve kontrol gruplarının SFT parametrelerinin ortalama değerleri.
SFT Kaynakçı (n= 32) Kontrol (n= 39) p*
FVC (L)-(%) 4.07 ± 0.63 (92) 4.15 ± 0.70 (96) p> 0.05
FEV1(L)-(%) 3.33 ± 0.57 (91) 3.41 ± 0.60 (95) p> 0.05
FEV1/ FVC (%) 82 (101) 82 (102) p> 0.05
PEF (L/s)-(%) 8.25 ± 1.28 (93) 8.69 ± 1.22 (99) p> 0.05
MMEF (L/s)-(%) 3.48 ± 1.12 (82) 3.55 ± 1.25 (85) p> 0.05
MEF 75 (L/s)-(%) 7.06 ± 1.45 (92) 7.19 ± 1.68 (95) p> 0.05
MEF 50 (L/s)-(%) 4.23 ± 1.40 (87) 4.11 ± 1.33 (86) p> 0.05
MEF 25 (L/s)-(%) 1.59 ± 0.64 (80) 1.64 ± 0.87 (83) p> 0.05
* Student’s t-testi yapılmıştır.
Veriler ortalama ± standart sapma olarak verilmiştir.
Welch’in yaptıkları çalışmalarda kaynakçılarda solunum sistemine ilişkin semptomlar daha yük- sek oranda saptanmıştır (10-13).
Mesleksel etkilenmeye bağlı oluşan kronik obst- rüktif akciğer hastalıkları araştırılırken sigara içi- mi de birlikte değerlendirilmelidir. Literatürdeki çalışmalarda sigara içen kaynak işçilerinde, si- gara içmeyen kaynakçılara göre daha fazla oranda kronik bronşit saptanması sigaranın so- lunum sistemi üzerindeki irritan etkisiyle açık- lanmış ancak kaynak dumanına maruz kalma- nın da tek başına kronik solunum sistemi etki- lenmelerine yol açabileceği ortaya konmuştur (11,12). Cotes ve arkadaşları, çalışmalarında si- gara içiciliğinin kronik bronşit riskini 3.2 oranın- da arttırdığını ortaya koyarken, kaynakçılığın bu oranı 2.8 kat arttırdığını saptamışlardır (2,6). Bi- zim çalışmamızda da kaynakçı grubunda sigara içimi ile solunum sistemi semptomlarında bir ar- tış saptanmış olmakla beraber, sigara içmeyen kaynakçıların sayı azlığı nedeniyle gerek semp- tomlara ilişkin gerekse kronik bronşit gelişimine ilişkin istatistiksel tam bir karşılaştırma yapmak mümkün olamamıştır. Öte yandan kontrol gru- bunda sigara içimine rağmen hiç kronik bronşit olgusuna rastlanmaması, kaynak dumanının tek başına da olsa solunum sistemine olan etkisinin bir kanıtıdır. Bu sonuçlara göre kaynakçılığın kronik bronşit riskini arttırdığı söylenebilir, an- cak sigara içen kaynakçılarda bu riskin daha fazla olduğu konusunda bir yorum yapmak ola- sı değildir.
Bu çalışmada ayrıca kaynak dumanının solunum fonksiyon parametreleri üzerine etkisi de araştı- rılmış ve kaynakçı ile kontrol grubu arasında SFT (FVC, FEV1, PEF, MMEF, MEF 75, MEF 50, MEF 25) açısından anlamlı bir fark bulunmamıştır.
Literatürde, kaynak dumanı maruziyetinin, SFT üzerine etkisini araştıran pek çok araştırmada farklı sonuçlar bildirilmiştir. Wolf ve arkadaşları, kaynakçı ve kontrol grubu arasında diğer para- metreler değişmemişken, MEF 25, MEF 50’de düşmeler saptamışlar ve MEF 25’teki düşmeyi en fazla kaynak dumanına maruz kalma süresi- nin etkilediğini göstermişlerdir (14). Bir diğer çalışmada, Hunnicut ve arkadaşları FEV1, PEFR, MMEF değerlerini anlamlı olarak düşük bulmuş- lar ve kaynakçılarda obstrüktif bulguların daha
ön planda olduğunu bildirmişlerdir (15). Ayrıca ülkemizde Özdemir ve arkadaşları ile Akkurt ve arkadaşlarının yaptıkları çalışmalarda, kaynakçı- lığa bağlı SFT parametrelerinde düşüş saptanmış ve bu düşüşün maruziyet süresi ile ilişkili olduğu ortaya konmuştur (9,13). Bu bulguların tersine, Fogh ve arkadaşları 156 kaynakçı ve 152 kont- rol grubu üzerinde yaptıkları bir çalışmada SFT yönünden bir farklılık bizim çalışmamızda olduğu gibi gözlemlememiştir (16). Ayrıca, Sjögren ve arkadaşları, Wang ve arkadaşları, Fishwicd ve ar- kadaşları da değişik kaynakçı gruplarında FVC, FEV1 değerlerinin kontrol grubuyla bir farklılık göstermediğini saptamış, ancak kaynakçılarda yüksek oranda hava yolu semptomları olduğunu ortaya koymuşlardır (17-19).
Çalışmamız aktif fabrika işçileri üzerinde yürü- tülmüş olup, kronik etkiler açısından daha fazla risk taşıdığı düşünülen işi terketmiş kişilere iliş- kin veriler mevcut değildir. Ayrıca, maruziyeti kantitatif olarak ölçmek mümkün olmadığından bireyler arası farkların yarattığı etkiler değerlen- dirilememiştir. Kaynak dumanına maruziyet sü- relerinin solunum semptomları üzerinde yarata- bileceği farklar, farklı kaynak tiplerinin yaratabi- leceği olası etkiler, ortam ventilasyonunun direkt etkileri, olgu grubunun sınırlı oluşu ve homojen dağılımı nedeniyle değerlendirilememiştir. Bu nedenle de kontrol grubu olarak aynı ortamda benzer ventilasyon koşullarında çalışan ancak kaynak dumanına maruz kalmayan olgular se- çilmiştir. Elde ettiğimiz bulgular bu faktörler dik- kate alınarak değerlendirilmelidir.
Sonuç olarak, kaynak dumanı maruziyetinin so- lunum sistemi semptomlarında bir artışa neden olduğu ve kronik bronşit gelişiminde rol oynaya- bileceği ortaya konmuştur. Bu nedenle kaynak- çılık, akciğer hastalıklarının gelişimi için risk oluşturan meslek grupları arasında kabul edil- meli ve sigaranın özellikle bu meslek grubunda akciğer sağlığına olan kötü etkileri işçilere iyice anlatılmalıdır. Ek olarak, çalışma ortamlarında kaynak dumanına maruz kalışı en aza indirmeye yönelik önlemlerin alınması, işçilerin rutin sağlık kontrollerinin aksatılmaması, çalışma ortamla- rında yeterli ventilasyonun sağlanması ve parti- kül konsantrasyonlarını ölçen teknik olanakların gerçekleştirilmesine özen gösterilmelidir.
275 Tüberküloz ve Toraks Dergisi 2003; 51(3): 271-276
KAYNAKLAR
1. Şimşek C. Kaynakçı akciğeri. Türkiye Klinikleri Tıp Bi- lim 1992; 12: 212-8.
2. Harber P, Schenker M, Balmes J. Occupational and Envi- ronmental Respiratory Diseases. Mosby. Missouri: Wel- ding 1996; 704-17.
3. Ertürk İ. Oksi-Asetilen Kaynağı. Ankara: Başbakanlık Basım Evi, TC. Devlet Bakanlığı Yayın; 1989.
4. Nemery B. Metal toxicity and respiratory tract. Eur Res- pir J 1990; 3: 202-19.
5. ILO. Encylopedia of Occupational Health and Safety. 3rd ed. Genova, Volume 2, 1983: 2290-5.
6. Sferalza SJ, Beckett WS. The respiratory health of wel- ders. Am Rev Repir Dis 1991; 143: 1134-48.
7. Şahin A, Çöplü L, Emri S ve ark. Solunum Hastalıkları Temel Yaklaşım. 1. Baskı. Ankara: Kent Matbaa, 1995:
500-5.
8. KOAH Çalışma Grubu. Toraks Derneği kronik obstrüktif akciğer hastalığı tanı ve tedavi rehberi. Toraks Dergisi 2000; 1: Ek 2.
9. Akkurt İ, Şİmşek C, Keleşoğlu A ve ark. Kaynakçılarda klinik radyolojik ve solunum fonksiyon testi bulguları.
Solunum Hastalıkları 1994; 5: 185-92.
10. Groth M, Lyngenbo O. Respiratory symptoms in Danish welders. Scand J Soc Med 1989; 17: 271-6.
11. Cotes JE, Feinman EL, Male VJ, et al. Respiratory symp- toms and impairment in shipyard welders and caul- cer/burners. Br J Ind Med 1989; 46: 292-301.
12. Hunting KL, Welch LS. Occupational exposure to dust and lung disease among sheet metal workers. Br J Ind Med 1993; 50: 432-42.
13. Özdemir Ö, Numanoğlu N, Gönüllü U, et al. Chronic ef- fects of welding exposure on pulmonary function tests and respiratory symptoms. Occupation Environment Med 1995; 52: 800-3.
14. Wolf C, Pirich C, Waldhoer T. Pulmonary function and symptoms of welders. Int Arc Occup Environ Healt 1997;
69: 350-3.
15. Hunnicut TN, Cracovaner DJ, Mayles JT. Spirometric me- asurements in welders. Arch Environ Health 1964; 8:
661-9.
16. Fogh A, Forst J, Georg J. Respiratory symptoms and pul- monary function in welders. Ann Occup Hyg 1969; 12:
213-8.
17. Sjogren B, Ulfvarsan U. Respiratory symptoms and pul- monary function among welders working with alumini- um stainless steel and railroad tracks. Scand J Work En- viron Healt 1985; 11: 27-32.
18. Wang ZP, Larson K, Malmberg P, et al. Asthma lung func- tion and bronchial responsiveness in welders. Am J Ind Med 1994; 26: 741-54.
19. Fishwicd DI, Bradshaw LM, Slater T, Pearce N. Respira- tory symptoms across shift lung function changes and li- fetime exposures of welders in New Zelland. Scand J Work Environ Health 1997; 23: 351-8.
