İSTANBUL'DA SEL VE FIRTINA
(1889-1924)
ÖNDER KOCATÜRK
Boğaziçi Yayınları No: 414 İSTANBUL'DA SEL VE FIRTINA
(1889-1924) ÖNDER KOCATÜRK ISBN: 978-975-451-556-5
Ekim 2019, İstanbul
BOĞAZİÇİ YAYINLARI A.Ş.
Sertifika No: 40700
Alemdar Mah. Çatalçeşme sok. Meriçli Apt.
No: 44 Kat: 2 Cağaloğlu - Fatih / İSTANBUL Tel: 0212 520 70 76 Faks : 0 212 526 09 77
Web : www.bogaziciyayinlari.com.tr E posta : bogazici@bogaziciyayinlari.com.tr
Baskı Cilt
Enes Basın Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti.
Litros yolu, Fatih San. Sit. No:12/210 Topkapı / İST.
Sertifika No: 12469
3
Y azarın Kısa Özgeçmişi
Doç. Dr. Önder Kocatürk 1976 yılında İstanbul’da doğdu. 1998 yılında Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü’nden birincilik derecesiyle mezun oldu. Aynı bölümde Yüksek Lisansını tamamladı. 2010 yılında İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde “Türk-İngiliz İlişkileri’nin Kopuş Sürecinde Son Aşama (1911-1914)” başlıklı Doktora Tezini savundu ve Doktor unvanını kazandı. Ekim 2013’de Yardımcı Doçent oldu. 22 Ekim 2014 tarihinde Yakınçağ Tarihi alanında Doçent unvanını aldı. Doç. Dr. Önder Kocatürk, geç dönem Osmanlı tarihi ve Türkiye Cumhuriyeti tarihi üzerine çalışmalar yapmaktadır. Çok iyi derecede İngilizce ve Osmanlıca bilmektedir.
Yayınlanan Kitapları
Balkanlar’dan Ortadoğu’ya Osmanlı-İngiliz İlişkileri (1908- 1910), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2009.
Osmanlı-İngiliz İlişkilerinin Dönüm Noktası (1911-1914):
İlişkilerin Bozulması ve İlk Krizler, Birinci Cilt (1911-1912), Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2011.
Osmanlı-İngiliz İlişkilerinin Dönüm Noktası (1911-1914):
Sorunları Çözme Çabaları ve İlişkilerin Kopması, İkinci Cilt (1913-1914), Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2013.
Osmanlı Pilotlarının İstanbul-Kahire-İskenderiye Seyahati (Şubat-Mayıs 1914), Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2013.
Goeben Zırhlısının İstanbul Ziyareti ve Taşkışla Yangını (15- 23 Mayıs 1914), Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2016.
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ………..………...…... 9 GİRİŞ ……….…………...….…. 11
I. BÖLÜM
OSMANLI DEVLETİ’NİN SON DÖNEMİNDE İSTANBUL’DA YAŞANAN SEL VE FIRTINA
OLAYLARI (1889, 1891, 1900, 1905) ..………….…..….. 17 1889 Şubat Ayında Gerçekleşen Sel Felaketi ……...… 17 1891 Ağustos Ayında Yaşanan Sel Felaketi …...…..….. 30 1900 Aralık Ayında Yaşanan Fırtına ve Sel ……...…… 62 1905 Haziran Ayında Yaşanan Fırtına ve Sel ……...……. 69
II. BÖLÜM
İSTANBUL 1913 SEL FELAKETİ ……….…….. 137 Sel Felaketinin Nedenleri ……..………...….…… 137 Sel Afetinin Başlaması (29 Eylül 1913) ………...……… 139
Silahtarağa Elektrik Fabrikası ve Civarında
Yaşanan Gelişmeler ……….………. 143
Haliç ve Eyüp’te Durum ……….………..…… 172
Kâğıthane’nin Durumu ………...……. 179
Alibeyköy’de Durum ………....….…...…. 183
Kasımpaşa, Balat ve Ortaköy’de Hasar ……....…...……. 184
Sarıyer, Büyükdere ve Rumelikavağı’nda Selin Yol Açtığı Kayıplar ……..….……….…..…. 185
İstanbul Avrupa Yakasındaki Diğer Semtlerde Durum ... 204
Manastırağzı Tahaffuzhanesi’nde Ne Oldu?……...……. 209
İstanbul’un Anadolu Yakasındaki Semtlerde Durum ….. 218
Sel Sonrası Yardım ve Temizlik Çalışmaları ….…...… 223
III. BÖLÜM İSTANBUL’DA 1914 HORTUM, FIRTINA VE SEL AFETLERİ ………...………..………..………. 249
İstanbul’da Fırtına Yıldırımlarla Başlıyor (19 Temmuz 1914) …………..…….……....……….…… 249
Büyükçekmece’de Hortum …………..….……… 252 Fırtına ve Sel İstanbul’a Geri Geliyor
(1-2 Ağustos 1914) ………....……… 257
IV. BÖLÜM
İSTANBUL 1924 SEL FELAKETLERİ …...……….…… 265 Haziran Ayında Yaşanan Küçük Ölçekli Sel Olayları ….. 265 11-13 Haziran Sel Felaketi ………...……… 265 20-21 Haziran Sel Felaketi ………...……… 277 Ağustos’ta Yaşanan Büyük Afet (6-8 Ağustos 1924) ve………
Sebepleri: Basında Yer Alan Eleştiriler ve Yorumlar ….... 309 Fırtına ve Sel Felaketinin Başlaması (6 Ağustos 1924) ... 322 Ayastefanos Tayyare Karargâhı’nda Yaşanan……….
Gelişmeler ………... 336 Yağışlar ve Sel İkinci Günde Devam Ediyor:
İlk İki Günün (6-7 Ağustos 1924) Bilançosu ……...….…. 376 Afet Üçüncü Gün de (8 Ağustos 1924) Sürüyor:
İstanbul’da Üç Günlük Yıkım ve Görünüm ……... 402
Selin Maddi Bilançosu ve Yardım Çalışmaları ...….. 434 Sel Sonrasında Yaşanan Bazı Gelişmeler ……..……...… 444 SONUÇ ………...…………. 469 KAYNAKÇA …..………...……….. 477 DİZİN ……...…………..………...………..… 503
9
ÖNSÖZ
Bu çalışmaya başlangıçta sadece 29 Eylül 1913 tarihinde İstanbul’da meydana gelen sel afetine ilişkin kısa bir makale yazmak amacıyla başladım. Hadiseye ilişkin haberler Doktora tezim esnasında yaptığım basın incelemeleri esnasında tesadüfen dikkatimi çekmişti.
Araştırmalarım sonucunda ulaştığım ve kaydettiğim bilgiler beni önemli bir karar almaya yönlendirdi.
Başlangıçtaki hedefime uyarak 15-20 sayfalık bir makale oluşturmak, büyük emek harcayarak bulup yazdığım pek çok ilginç bilgi ve görsel malzemeyi çıkarmamı gerektiriyordu. Buna niyetlendiysem ve başladıysam da kısa süre sonra vazgeçtim. Çünkü ortaya çıkacak makale her ne kadar özgünlük ve tarih literatürüne katkı bakımından tatmin edici olsa da konuyu bütün yönleriyle ve ayrıntılarıyla çalışma arzuma ve okuyucuya aktarma emelime ters düşüyordu. Diğer taraftan sadece bu olayın tek başına bir kitap olabileceğini de sanmıyordum. Ancak uygun bir eserde kitap bölümü olabilirdi. Sonuçta makale planını sonraya erteleyerek ve sonuçları ileride tekrar değerlendirmek üzere çalışmaya devam ettim. Zamanla
10
diğer bölümlerin de eklenmesiyle mevcut kitap meydana geldi. Bir yerde artık durmam ve yayın aşamasına geçmem gerekiyordu. Öyle de yaptım.
Eserin araştırma ve yazım sürecini hiçbir kişi ve kurumdan destek almadan tek başıma gerçekleştirdim.
Buna dizin oluşturma dâhildir. Bu nedenle tüm gayretime ve dikkatime rağmen eğer gözümden kaçan eksiklikler ve hatalar olmuşsa okuyuculardan beni bağışlamalarını diliyorum. Kitabın mizanpajını yapan Sayın Handegül Turunç’a ve eseri yayınlanmasını sağlayan Boğaziçi Yayınları Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Gazi Altun’a teşekkür ediyorum. Sevgi ve saygılarımı sunarım.
Doç. Dr. Önder Kocatürk Temmuz 2019, İstanbul/Üsküdar.
11
GİRİŞ
Sel ve fırtına olayları tüm dünyada olduğu gibi tarih boyunca dünyanın en güzel ve en büyük şehirlerinden birisi olan İstanbul’u da çok olumsuz yönde etkilemiştir.
İstanbul’da Osmanlı döneminde tarihi kayıtlara geçmiş ilk büyük sel afeti Hicri 14 Ramazan 960 (24 Ağustos 1553) gecesi gerçekleşmiş ve Kâğıthane civarında etkili olmuştur.1 10 yıl sonra 19-20 Eylül 1563 tarihlerinde İstanbul’un tarihteki en korkunç sel afetlerinden birisi yaşanmış, av için bölgede bulunan ve Yeşilköy İskender Çelebi Bahçesi’ndeki sarayında mahsur kalan Padişah Kanuni Sultan Süleyman boğulmaktan son anda bir askeri tarafından sırtlanarak kurtarılmıştır. Bir gün ve bir gece devam eden sel Halkalı, Yeşilköy, Kâğıthane ve Eyüp başta olmak üzere İstanbul’un genelinde büyük yıkıma, can ve mal kaybına yol açmıştır.2
1 Mustafa Cezar, Osmanlı Devrinde İstanbul Yapılarında Tahribat Yapan Yangınlar ve Tabii Afetler, Güzel Sanatlar Akademisi Türk San’atı TarihiEnstitüsü Yayınları: 1. İstanbul, 1963, s.60.
2 Cezar, a.g.e., s.60; Said Öztürk, “İstanbul ve Çevresinde Toplum Hayatını Etkileyen Tabii Afetler ve Ekonomik Kayıpları”, Afetlerin Gölgesinde İstanbul, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Kültür A.Ş.
Yayınları, İstanbul, 2009, s.392-393.
12
Sonraki dönemde 1618, Eylül 1748, 1751, Ağustos 1786, Ekim 1789 ve 1790 tarihlerinde İstanbul’da şiddetli yağmurların büyük sel felaketlerine yol açtığı bilinmektedir. Bunlardan Ekim 1789’da iki gün devam eden şiddetli yağışlar ve seller Suriçi, Kasımpaşa, Galata, Boğaziçi ve Üsküdar’da ciddi tahribat yaratmıştır.3
Fırtına olaylarına bakıldığında Osmanlı dönemiden itibaren tarihi kaynaklarda rastlanan ve İstanbul’u etkileyen ilk şiddetli fırtına 29 Kasım 1469 tarihinde gerçekleşmiştir.
Sonraki dönemde 1567, 1690, 1695, 1785, 1788, 1789, 1808, 1813, 1819, 1835, 1853, 1854, 1856, 1878, 1879, 1881, 1883, 1887, 1888, 1894 ve 1901 yıllarında meydana gelen fırtınalar İstanbul’da etkili olmuş, bazıları büyük can kaybına ve hasara neden olmuştur.4
19. yüzyılın ilk büyük sel felaketi 17-18 Haziran 1811 gecesi başlamış ve özellikle Kâğıthane, Beşiktaş ve Kasımpaşa semtlerinde etkili olarak ciddi can ve mal kaybına neden olmuştur. 1884, 1887 ve 1888 yıllarında yaşanan küçük ölçekli sel olayları maddi hasarla
3Öztürk, a.g.e., s.393-394; Cezar, a.g.e., s.67.
4 Öztürk, a.g.e., s.405-409; Cezar, a.g.e., s.67.
13
atlatılmıştır.5Ancak 22-23 Şubat 1889 tarihinde İstanbul’u etkisi altına alan şiddetli yağışlar ve seller özellikle yıkılan duvarlar nedeniyle can kayıplarına ve yaralanmalara, ayrıca büyük maddi zarara sebebiyet vermiştir. Kamuoyuna yansıyan yönleriyle birlikte bu çalışmada ayrıntılarıyla incelenen ilk afet olmuştur. Çalışmanın kaleme alındığı tarihte ikincil literatürde bu afete ilişkin hiçbir bilgiye rastlanmamıştır.
Şubat 1889’da yaşanan afetten iki buçuk yıl kadar sonra, 29 Ağustos 1891 sabahı başlayan şiddetli yağış, payitaht İstanbul’da yüzyılın en büyük sel felaketlerinden birine yol açtı. Bu çalışmada tüm detaylarıyla geniş bir şekilde ele alınan afet hakkında ikinci el kaynaklarda verilen başka tarihler doğru değildir. Can kaybının yanı sıra büyük çapta maddi hasara neden olan bu sel felaketi, zaten sıkıntıda olan Osmanlı maliyesine ağır bir yük getirmiştir.
Afetin sonrasında 1892 yılı içinde meydana gelen yeni sellerden dolayı zararın blançosu daha da artmıştır.6
5Öztürk, a.g.e., s.394-396.
6 Öztürk, a.g.e., s.398.
14
Yüzyılın ilk büyük doğal afetlerinden biri 2 Aralık 1900 tarihinde başlayan fırtına ve ona eşlik eden yağmurun yol açtığı küçük çaplı sel ile yaşandı. Maddi hasarla atlatılan ve iki gün devam eden bu afetten 4,5 yıl sonra, 11 Haziran 1905 tarihinde bu sefer çok daha büyük boyutta fırtına ile başlayan, şiddetli yağışlar ve sellerle ertesi gün de süren benzer bir felaket başkent İstanbul’da can kayıplarına ve olağanüstü yıkıma yol açtı. Her iki afetin ortak özelliği iki gün sürmesi ve asıl tahribatın sellerden daha çok ilk gün şiddetli esen rüzgârdan kaynaklanmış olmasıdır. Her iki afet de bu çalışmanın konusu olarak I. Bölüm’de detaylı bir şekilde tüm yönleriyle incelenmiştir. Çalışmanın hazırlandığı tarihte, Aralık 1900’de gerçekleşen fırtına ve sel olayına ilişkin ikinci el literatürde bir bilgiye rastlanmamıştır. 11-12 Haziran 1905 tarihinde etkili olan afet hakkında verilen bilgiler ise oldukça sınırlıdır. Afetin kesin tarihine ilişkin bazı bilgiler de hatalıdır.
29 Eylül 1913 tarihinde gerçekleşen İstanbul’daki büyük sel felaketi bu çalışmada geniş kapsamlı bir şekilde II. Bölüm’de incelenmektedir. İlginçtir İstanbul’u vuran tarihteki en korkunç ve yakın zamanlı sel afetlerinden birisi
15
olmasına rağmen hadise mevcut tarih literatüründe neredeyse tamamen unutulmuş durumdadır. Afetin en dikkat çekici yönü 29 Eylül akşamı başlayan ve gece boyunca süren şiddetli ve sürekli yağışın, 24 saattten kısa bir süre zarfında İstanbul’da büyük ölçekli su baskınlarına ve heyelanlara yol açmış olmasıdır.
1913 Eylül ayı sonunda gerçekleşen bu büyük sel felaketinin ardından 19 Temmuz 1914 tarihinde gerçekleşen afet özellikle can kaybına yol açan sıradışı hortum olayı ve yıldırımlarla dikkat çekmektedir. Bundan kısa bir süre sonra aynı yılın Ağustos ayı başlarındaki fırtına ve sel nedeniyle de ciddi can ve mal kayıplarının yaşandığı gözlenmektedir. Her iki doğal felaket çalışmanın III. Bölüm’ünde incelenmiştir.
1914 yılının ardından Cumhuriyet dönemine kadar geçen süre içinde İstanbul’da kayıtlara geçen tek sel afeti 23 Ağustos 1921 tarihinde küçük ölçekli gerçekleşmiş, maddi zarar ve ulaşımda aksamalara neden olmuştur.7Aynı süreçte 1921, 1922 ve 1923 yıllarında yaşanan bazı fırtına
7 Öztürk, a.g.e., s.399.
16
olayları denizde ve karada maddi hasarlara ve kayıplara yol açmıştır.8
Cumhuriyetin ilanından sonra genç Türkiye Cumhuriyeti henüz ilk yılı içerisinde, önce 11-13 ve 20-21 Haziran 1924 tarihleri arasında aşırı yağışlar ve sel, daha sonra 6-8 Ağustos 1924 tarihleri arasında ise çok büyük bir fırtına ile gelen aşırı yağışlar ve sel felaketi ile yüzleşmek zorunda kalmıştır. 1924 yazına damga vuran bu afetler de çalışmanın IV. Bölümü’nde birinci el kaynaklar ışığında tüm detaylarıyla analiz edilmiştir. Çalışmamızın kaleme alındığı tarihte 1924 Ağustos ayındaki felakete dair sadece dönemin Vakit ve Cumhuriyet gazeteleri kaynak olarak kullanılıp yazılmış mevcut çalışmalar da incelenmiştir.9
8Öztürk, a.g.e., s.411-412.
9Bu çalışma kaleme alındığında 1924 Ağustos ayındaki afet hakkında bilgi veren ikincil kaynaklar şunlardır: Öztürk, a.g.e., s.400-403, 412 (Sadece Vakit gazetesi kaynak olarak kullanılmıştır); Yaşar Tolga Cora, “1924 İstanbul Seli: Bu Sabah Yağmur Var İstanbul’da”, Toplumsal Tarih, Sayı: 146 (Şubat 2006), s.70-73 (Sadece Cumhuriyet gazetesi kaynak olarak kullanılmıştır).
