ĠSTANBUL ĠLĠ ġĠġLĠ ĠLÇESĠNDE
BULUNAN BAZI PARKLARIN PEYZAJ TASARIM ĠLKELERĠ AÇISINDAN ĠRDELENMESĠ
MELTEM COġANER Yüksek Lisans Tezi Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı DanıĢman: Prof. Dr. Aslı KORKUT 2009
Prof. Dr. Aslı B. KORKUT danıĢmanlığında, Meltem COġANER tarafından hazırlanan bu çalıĢma 30/O1/2009 tarihinde aĢağıdaki jüri tarafından Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı‘nda Yükseklisans tezi olarak oybirliği ile kabul edilmiĢtir.
Juri BaĢkanı : Prof. Dr. Aslı B. KORKUT İmza :
Üye : Doç. Dr. Abdullah KELKĠT İmza :
Üye : Yrd. Doç. Dr. Elif ġĠġMAN İmza :
Yukarıdaki sonucu onaylarım
Prof. Dr. Orhan DAĞLIOĞLU Enstitü Müdürü
NAMIK KEMAL ÜNĠVERSĠTESĠ
FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
ĠSTANBUL ĠLĠ ġĠġLĠ ĠLÇESĠNDE BULUNAN BAZI PARKLARIN
PEYZAJ TASARIM ĠLKELERĠ AÇISINDAN ĠRDELENMESĠ
Meltem COġANER
PEYZAJ MĠMARLIĞI ANABĠLĠM DALI
DANIġMAN: Prof. Dr. Aslı B. KORKUT
ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEġEKKÜR... iii SĠMGELER... v ġEKĠL DĠZĠNĠ... vi-xi ÇĠZELGE DĠZĠNĠ... xii EK DĠZĠNĠ………. xiii 1. GĠRĠġ... 1 2. KURAMSAL TEMELLER... 2-66 2.1.Açık ve YeĢil AlanKavramı………... 2-4 2.1.1. Açık ve YeĢil Alan Tanımları... 2
2.1.2. Açık ve YeĢil Alanların Sınıflandırması... 2-4 2.2. Park Kavramı………... 5-55 2.2.1. Parkların Tanımı, ĠĢlevleri ve Standartları... 5-12 2.2.2. Parkların Tarihi GeliĢimi………... 13-26 2.2.3. Parkların Sınıflandırılması………... 27-55 2.2.3.1. Çocuk Bahçeleri... 27-34 2.2.3.2. Spor Alanları ... 35-37 2.2.3.3. Mahalle Parkı... 37-40 2.2.3.4. Kent Parkı... 41-46 2.2.3.5. Bölge Parkı... 46-47 2.2.3.6. Milli Parklar... 47-49 2.3. Peyzaj Tasarım Ġlkeleri... 49-59 2.3.1. Teknik... 49-50 2.3.2. HiyerarĢi (Koram)... 50
2.3.3. Zıtlık... 50
2.3.4. Birlik, Kompozisyon... 50-51 2.3.5.Statik ve Konstrüksiyon... 51
2.3.6. Sitüasyon (Çevreye Uygunluk)... 51 2.3.7. Proporsiyon... 51-52
2.3.8. Denge... 52 2.3.9. Vurgu (Dikkat Çekme) ... 52 2.3.10. Ġfade Gücü... 53
2.3.11. Dizi, Ritm,Tekrar... 53-54 2.3.12. Renk ve Renk Harmonisi... 54 2.3.13. Ölçü, Fonksiyon... 55-56 2.4.AraĢtırma Konusu Ġle Ġlgili Önceki ÇalıĢmalar... 57-59
3. MATERYAL VE YÖNTEM... 67-82
3.1. Materyal... 60-61 3.1.1. Ġstanbul Ġli ġiĢli ilçesinin konumu, doğal ve kültürel özellikleri... 61-66 3.1.2. ÇalıĢma Alanının Ġstanbul Ġlindeki Konumu... 66-67 3.1.3. AraĢtırmada yararlanılan diğer materyaller... 68-77 3.2. Yöntem... 80-82
4. ARAġTIRMA BULGULARI ve TARTIġMA... 83-169
4.1. ġiĢli Ġlçesinde Bulunan Bazı Parkların Peyzaj Tasarım Ġlkeleri Açısından
Ġrdelenmesi... 83-144 4.1.1. Ayazağa Mahallesi, Kademeli Park... 83-86 4.1.2. Duatepe Mahallesi, Duatepe Parkı... 86-89 4.1.3. Ergenekon Mahallesi,Bahtiyar KaĢlı Parkı... 89-91 4.1.4. Esentepe Mahallesi, Esentepe Parkı... 91-93 4.1.5. EskiĢehir Mahallesi, Dericiler Sokak Parkı... 94-96 4.1.6. Feriköy Mahallesi, Kuğulubağ Sokak Parkı... 96-99 4.1.7. Fulya Mahallesi, ġehit Jand. ÇavuĢ Ümit Sabri Mıhçılar Parkı... 99-101 4.1.8. Gülbahar Mahallesi,Muhtarlık Yanı Park...102-104
4.1.9. Halide Edip Adıvar Mahallesi, Çiftcevizler Parkı... 104-107 4.1.10. Halit Rıfat PaĢa Mahallesi, Halit Rıfat PaĢa Parkı... 108-109 4.1.11. Harbiye Mahallesi, Gezi Parkı... 110-112 4.1.12. Ġnönü Mahallesi, Çimen Sokak Parkı... 112-115 4.1.13. ĠzzetpaĢa Mahallesi, ĠzzetpaĢa Çiftliği Parkı... 115-117
4.1.14. KaptanpaĢa Mahallesi, Mavi Bloklar Önü Park... 118-120 4.1.15. KuĢtepe Mahallesi,Antikacılar Parkı... 120-123 4.1.16. Mahmut ġevket PaĢa Mahallesi, Mahmut ġevket PaĢa Parkı...123-127 4.1.17. Mecidiyeköy Mahallesi, 75. Yıl Parkı...127-130 4.1.18. Merkez Mahallesi, Sıracevziler Parkı... 130-133 4.1.19. MeĢrudiyet Mahallesi, Albay Sadri Alantar Parkı... 133-135 4.1.20. Ondokuz Mahallesi, Hayrettin Karaca Parkı... 135-138 4.1.21. PaĢa Mahallesi, ġehit Er Kahraman Kadir Cebiroğlu Parkı... 138-141
4.1.22.TeĢvikiye Mahallesi, Akkavak Sokak Parkı... 141-143 4.1.23. Yayla Mahallesi, Mezarlık Duvar Dibi Parkı... 143-144
4.2. Anket ÇalıĢmasına ĠliĢkin Bulgular... 145-154
5.SONUÇ VE ÖNERĠLER... 155-159 KAYNAK LĠSTESĠ... 160-168 ÖZGEÇMĠġ………. 169 EKLER...170-192
i ÖZET Yüksek Lisans Tezi
ĠSTANBUL ĠLĠ ġĠġLĠ ĠLÇESĠNDE BULUNAN BAZI PARKLARIN PEYZAJ TASARIM ĠLKELERĠ AÇISINDAN ĠRDELENMESĠ
Meltem COġANER
Namık Kemal Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı
DanıĢman : Prof. Dr Aslı KORKUT
Birçok medeniyetin buluĢma noktası olan Ġstanbul‘da, korunmaya çalıĢılan tarihi
mimari kimlik ile yeni sanayileĢme sürecine eĢlik eden çağdaĢ mimari kimlik anlayıĢları söz konusudur. Bu iki farklı anlayıĢ, plansız ve sağlıksız bir geliĢme gösteren metropolde yaĢayan insanların, rekreasyon ihtiyaçlarının karĢılanması açısından önemli bir sorun yaratmaktadır. Özellikle kentin çözümlenmemiĢ ulaĢım ağ yapısı ve nüfusun yoğun olduğu yerleĢim bölgelerindeki açık ve yeĢil alanların yetersizliği, mevcut parkları daha da önemli bir hale getirmiĢtir.
Parklar, her yaĢtan insanın ruhsal açıdan rahatlamasına ve rekreasyonel aktivitelerine olanak veren, kent planlamalarında yeĢil alanların iĢlevsel öğelerdir. Ġstanbul ilindeki plansız yerleĢim, bu ildeki yeĢil alanların varlığını da etkileyerek, mevcut yeĢil alanların yerini konut veya iĢ merkezlerine bırakmasına neden olmaktadır. Özellikle ġiĢli ilçesi, trafik ve ticaretin bağlantı noktasında olması nedeniyle, yeĢil alanların ve parkların en az bulunduğu ilçelerden birisidir.
Bu çalıĢma, Ġstanbul Ġli ġiĢli Ġlçesinde bulunan bazı parkların peyzaj tasarım ilkeleri açısından irdelenmesi amacıyla yapılmıĢtır. Ġrdelemeler, ilçede bulunan 24 mahallenin her birinden seçilen bir örnek park üzerinde yapılmıĢtır. Bu çalıĢmada ayrıca, parkları kullanan halkın görüĢ ve ihtiyaçlarını belirlemek amacıyla anket çalıĢması yapılmıĢtır. AraĢtırma sonucunda; ilçede bulunan mevcut parkların ihtiyacı karĢılayabilecek sayıda ve nitelikte olmadığı, özellikle önemli bir kısmının tasarım ilkeleri ile tam olarak bağdaĢmayan bir anlayıĢla tesis edildiği ve kullanıcıların ihtiyaçlarını da tam olarak karĢılamaktan uzak oldukları ortaya konulmuĢ, bu parkların iyileĢtirilmesine yönelik öneriler sunulmuĢtur.
Anahtar kelimeler: Park, Peyzaj Tasarım Ġlkeleri, Rekreasyon 2009 , 192 sayfa
ii SUMMARY Post Graduate Thesis
ON EXAMINING SOME PARKS ,IN ġĠġLĠ THE DISTRICT OF THE CITY ĠSTANBUL ĠN POĠNT OF THE LANDSCAPE DESIGN PRINCIPLES
Meltem COġANER
Namık Kemal University Institute of Sciences&Technology Department of Landscape Architechture
Advisor: Prof. Dr Aslı KORKUT
The meeting point of many cultures, Ġstanbul the of the historical architecture identification that is being tried to preserve and the modern architectural identification that goes along with the new industrialisation period are the point of a perception. These two different perceptions make crucial diffuculties in meeting the recreation needs of the people who live in this town that depictures an unplanned and unhealthy development. Especially the town‘s unresolved transporation network and the deficiency of the open and green fields in the residential areas that are populated densely bring more prominence into the current parks.
Parks are the functional components of the green spaces in urban plannings,that provides people of every age to relax sipiritually and to have recreational activities. The unplanned urbanisation in the city Ġstanbul , effecting the existence of the green areas in this city, causes the current green fields leave their places to houses and business centres.The district ġiĢli in particular is one of the districts which have the fewest green fields and parks, for being in the port of the traffic and the trade.
This work is carried on with the aim of examining some parks in ġiĢli the district of the city Ġstanbul, from the angle of landscape architecture design principles. These examinations are carried out on a sample park that is chosen from each 24 streets in the district. In this research a survey to detect the opinions and the needs of people is also applied. On the result of the research; it has been determined that the current parks in the district are not adequate enough in either the quantity or the qualify to meet the needs and that especially a great deal of them are constitued with a perception that does not even comply with the design principles completely and they are unlikely to answer the demands of the users ,thus some suggestions are offered in order to restore these parks.
Keywords: Park, Landscape Architechture Design Principles, Recreation 2009 , 192 page
iii TEġEKKÜR
Tez çalıĢmam boyunca beni yönlendiren, ilgi ve desteğini esirgemeyen değerli hocamlarım Prof. Dr Aslı B. Korkut‘ a, Doç.Dr. Abdullah Kelkit‘ e ve Yrd. Doç. Dr. Elif ġiĢman‘ a teĢekkürlerimi, saygılarımla sunarım.
Tez çalıĢmam için gerekli tüm bilgi ve verilerin sağlanmasında yardımcı olan, Ġstanbul BüyükĢehir Belediyesi, Park ve Bahçeler Müdürlüğü, Planlama ġefliği‘ndeki tüm çalıĢma arkadaĢlarıma, ġiĢli Belediyesi, Park ve Bahçeler Müdürlüğü çalıĢanlarına ayrı ayrı teĢekkür ederim. Tez çalıĢmalarımın aĢamalarında anlayıĢını ve tecrübesini esirgemeyen Müdür Yrd. Mustafa Özkan‘a ve ġefim Ülkü ġ. Tutak‘a teĢekkürü borç bilirim.
Tez çalıĢmamın her aĢamasında sorularıma çözüm getirmeye çalıĢan, anket çalıĢmasının verilerin değerlendirilmesinde yol gösteren ve hayatta yardımcı olan ĠnĢaat Mühendisi Serkan Tonyalı‘ ya sonsuz teĢekkürler.
Yüksek lisansa giriĢimin en önemli sebeplerinden biri olan; onların yaĢamım boyunca yanımda olmalarına karĢılık olamasa da bu küçücük emeğimi adıyarak gurur duymalarını isteğim annem Meral, babam Mehmet‘ e ve kardeĢim Melda‘ ya teĢekkür etmeyi borç bilirim.
Bu süreç içerisinde stresimi yüzüme yansıttığımda, gülümsememe sebep olan hayatımdaki tüm arkadaĢlarıma varlıkları için teĢekkür ederim...
iv SĠMGELER ve KISALMALAR
ĠBB Ġstanbul Büyük ġehir Belediyesi ĠMP Ġstanbul Metropolitan Planlama DĠE Devlet Ġstatislik Enstitüsü ĠÇE Ġstanbul Çevre Envanteri
ĠETT Ġstanbul Elektrik, Tramvay ve Tünel ĠĢletmeleri Ġ.Ö. Ġsa‘dan Önce
v ġEKĠL DĠZĠNĠ
Sayfa No
ġekil 2.1. ĠĢlevsel park alanlarının kentsel yaĢam kalitesine etkisi... 8
ġekil 2.2. Çağlar ve peyzaj stilleri arasındaki iliĢkiler... 14
ġekil 2.3. Amenofis Malikanesinin bahçe tanzimi... 15
ġekil 2.4. Mezopotamya bahçe sanatı örneği, Ziggurat... 16
ġekil 2.5– ġekil 2.6. Babilin Asma Bahçeleri... 17
ġekil 2.7. Cahar Bağ Ģeklinde bahçe tanzimi... 18
ġekil 2.8. Yunan ve Roma evleri... 19
ġekil 2.9. Tac Mahal Sarayı Bahçesi... 20
ġekil 2.10. Alhamdra Sarayı... 21
ġekil 2.11. Villa D‘Este plan görünüĢü... 22
ġekil 2.12. Villa D‘Este... 22
ġekil 2.13. Villa Lante plan görünüĢü... 22
ġekil 2.14. Villa Lante... 22
ġekil 2.15. Boboli Bahçesi... 23
ġekil 2.16. Versay Sarayı Bahçesi plan görünüĢü... 23
ġekil 2.17. Versay Sarayı Bahçesi... 24
ġekil 2.18. Saint James Park planı... 24
ġekil 2.19. Saint James Park... 25
ġekil 2.20. Greenwich Park plan... 25
ġekil 2.21. Greenwich Park, peyzaj... 25
ġekil 2.22. Greenwich Park, görünüm... 25
ġekil 2.23. Central Park plan... 26
ġekil 2.24. Central Park, peyzaj... 26
ġekil 2.25. Central Park, görünüm... 26
ġekil 2.26. Çocuk oyun alanlarında arazi formu... 29
ġekil 2.27. Çocuk oyun alanlarında zemin elemanı, kauçuk döĢeme... 29
ġekil 2.28. Kum havuzu... 30
ġekil 2.29. Çocuk oyun alanında suyun kullanımı ... 30
ġekil 2.30. AhĢap çocuk oyun grubu... 32
ġekil 2.31. Poliüretan çocuk oyun grubu... 32
vi
ġekil 2.33. Oyun alanında bitkilendirme ile gölgelik alanlar... 33
ġekil 2.34. Ankara ili Altınpark‘dan bir görünüm... 33
ġekil 2.35. Mekânlar arası bağıntı... 34
ġekil 2.36. Farklı yaĢ gruplarına hitap eden oyun alanları... 34
ġekil 2.37. Peyzaj elemanlarının birbirleri ile olan iliĢkilerine göre yerleĢtirilmesi... 50
ġekil 2.38. Birlik ve kompozisyon... 51
ġekil 2.39. Tasarım kesitinde proporsiyon... 52
ġekil 2.40. Formal denge, Taksim Meydanı... 52
ġekil 2.41. Vurgu... 53
ġekil 2.42. Dizi... 53
ġekil 2.43. Farklı ritm tipleri... 54
ġekil 2.44. Renk harmonisi... 55
ġekil 2.45. Ġnsanın boyutları ile çevresinin iliĢkisi... 55
ġekil 3.1. Dünya‘ da Ġstanbul Ili‘ nin konumu... 62
ġekil 3.2 Ġstanbul Boğazı kabartma haritası... 63
ġekil 3.3 Ġstanbul ili nüfus piramidi...65
ġekil 3.4. ÇalıĢma alanının Ġstanbul Ġli‘ ndeki konumu... 67
ġekil 3.5. Ġstanbul ili Çevre Düzeni Planı...80
ġekil 3.6. Yöntem akıĢ Ģeması... 82
ġekil 4.1. Ayazağa Mahallesi, Kademeli Park halihazır haritası... 84
ġekil 4.2. Ayazağa Mahallesi, Kademeli Park, hava fotografı...84
ġekil 4.3. Ayazağa Mahallesi, Kademeli Park genel görünüm... 85
ġekil 4.4. Ayazağa Mahallesi, Kademeli Park çay bahçesi... 85
ġekil 4.5. Ayazağa Mahallesi, Kademeli Park çocuk oyun alanı... 86
ġekil 4.6. Ayazağa Mahallesi, Kademeli Park bank ergonomisi... 86
ġekil 4.7. Duatepe Mahallesi, Duatepe Parkı halihazır haritası... 87
ġekil 4.8. Duatepe Mahallesi, Duatepe Parkı hava fotografı... 87
ġekil4.9. Duatepe Mahallesi, Duatepe Parkı genel görünüm... 88
ġekil 4.10. Duatepe Mahallesi, Duatepe Parkı birinci kademe... 89
ġekil 4.11. Duatepe Mahallesi, Duatepe Parkı ikinci kademe... 89
ġekil 4.12. Duatepe Mahallesi, Duatepe Parkı üçüncü kademe... 89
ġekil 4.13. Ergenekon Mahallesi,Bahtiyar KaĢlı Parkı, halihazır haritası... 90
vii
ġekil 4.15. Ergenekon Mahallesi,Bahtiyar KaĢlı Parkı, giriĢ... 91
ġekil 4.16. Ergenekon Mahallesi,Bahtiyar KaĢlı Parkı, genel... 91
ġekil 4.17. Esentepe Mahallesi,Esentepe Parkı, halihazır haritası...92
ġekil 4.18. Esentepe Mahallesi,Esentepe Parkı, hava fotografı...93
ġekil 4.19. Esentepe Mahallesi,Esentepe Parkı, spor alanı...93
ġekil 4.20. Esentepe Mahallesi,Esentepe Parkı, genel... 94
ġekil 4.21. EskiĢehir Mahallesi,Dericiler Sokak Parkı, halihazır haritası... 95
ġekil 4.22. EskiĢehir Mahallesi,Dericiler Sokak Parkı, hava fotografı... 95
ġekil 4.23. EskiĢehir Mahallesi,Dericiler Sokak Parkı, giriĢ...96
ġekil 4.24. EskiĢehir Mahallesi,Dericiler Sokak Parkı, parmaklıklar... 96
ġekil 4.25. EskiĢehir Mahallesi,Dericiler Sokak Parkı, kent mobilyaları... 97
ġekil 4.26. Feriköy Mahallesi, Kuyulubağ Sokak Parkı, halihazır haritası... 98
ġekil 4.27. Feriköy Mahallesi, Kuyulubağ Sokak Parkı, hava fotografı... 98
ġekil 4.28. Feriköy Mahallesi, Kuyulubağ Sokak Parkı, genel... 99
ġekil 4.29. Feriköy Mahallesi, Kuyulubağ Sokak Parkı, oyun alan ... 99
ġekil 4.30. Feriköy Mahallesi, Kuyulubağ Sokak Parkı, giriĢ...100
ġekil 4.31. Fulya Mahallesi, ġehit Albay Mıhçılar Parkı, halihazır haritası ... 100
ġekil 4.32. Fulya Mahallesi, ġehit Albay Mıhçılar Parkı, hava fotografı... 101
ġekil 4.33. Fulya Mahallesi, ġehit Albay Mıhçılar Parkı, genel... 101
ġekil 4.34. Fulya Mahallesi, ġehit Albay Mıhçılar Parkı, merdivenler... 102
ġekil 4.35. Fulya Mahallesi, ġehit Albay Mıhçılar Parkı, ikinci kademe... 102
ġekil 4.36. Fulya Mahallesi, ġehit Albay Mıhçılar Parkı, sokakla bağlantı...102
ġekil 4.37. Gülbağ Mahallesi, Muhtarlık Yanı Park, halihazır haritası... 103
ġekil 4.38. Gülbağ Mahallesi, Muhtarlık Yanı Park, hava fotografı... 103
ġekil 4.39. Gülbağ Mahallesi, Muhtarlık Yanı Park, çocuk oyun alanı... 104
ġekil 4.40. Gülbağ Mahallesi, Muhtarlık Yanı Park, aktif spor aletleri alanı... 105
ġekil 4.41. Gülbağ Mahallesi, Muhtarlık Yanı Park, çocuk oyun alanı... 105
ġekil 4.42. Halide Edip Adıvar Mahallesi, Çiftecevizler Parkı, halihazır haritası... 106
ġekil 4.43. Halide Edip Adıvar Mahallesi, Çiftecevizler Parkı, hava fotografı... 106
ġekil 4.44. Halide Edip Adıvar Mahallesi, Çiftecevizler Parkı, çocuk oyun alanı ... 107
ġekil 4.45. Halide Edip Adıvar Mahallesi, Çiftecevizler Parkı, görünüm... ... 108
ġekil 4.46. Halide Edip Adıvar Mahallesi, Çiftecevizler Parkı, bitkilendirme... 108
viii
ġekil 4.48. Halit Rıfat PaĢa Mahallesi, Halit Rıfat PaĢa Parkı, hava fotografı... 109
ġekil 4.49. Halit Rıfat PaĢa Mahallesi, Halit Rıfat PaĢa Parkı, spor alanı... ...109
ġekil 4.50. Halit Rıfat PaĢa Mahallesi, Halit Rıfat PaĢa Parkı, çocuk oyun alanı...110
ġekil 4.51. Halit Rıfat PaĢa Mahallesi, Halit Rıfat PaĢa Parkı, topografya... 110
ġekil 4.52. Harbiye Mahallesi, Gezi Parkı, halihazır haritası... 111
ġekil 4.53. Harbiye Mahallesi, Gezi Parkı, hava fotografı... 111
ġekil 4.54. Harbiye Mahallesi, Gezi Parkı, teknik... 112
ġekil 4.55. Harbiye Mahallesi, Gezi Parkı, yürüyüĢ alanları...112
ġekil 4.56. Harbiye Mahallesi, Gezi Parkı, bitkilendirme... 113
ġekil 4.57. Harbiye Mahallesi, Gezi Parkı, yeĢil alanlar... 113
ġekil 4.58. Ġnönü Mahallesi, Çimen Sokak Parkı, halihazır haritası ... 114
ġekil 4.59. Ġnönü Mahallesi, Çimen Sokak Parkı, hava fotografı... 114
ġekil 4.60. Ġnönü Mahallesi, Çimen Sokak Parkı, giriĢ... 115
ġekil 4.61. Ġnönü Mahallesi, Çimen Sokak Parkı, sert zemin... 115
ġekil 4.62. Ġnönü Mahallesi, Çimen Sokak Parkı, çocuk oyun alanı...115
ġekil 4.63. ĠzzetpaĢa Mahallesi, ĠzzetpaĢa Çiftliği Parkı, halihazır haritası ... 116
ġekil 4.64. ĠzzetpaĢa Mahallesi, ĠzzetpaĢa Çiftliği Parkı, hava fotografı... 117
ġekil 4.65. ĠzzetpaĢa Mahallesi, ĠzzetpaĢa Çiftliği Parkı, genel... 117
ġekil 4.66. ĠzzetpaĢa Mahallesi, ĠzzetpaĢa Çiftliği Parkı, bitkilendirme... 118
ġekil 4.67. ĠzzetpaĢa Mahallesi, ĠzzetpaĢa Çiftliği Parkı, çocuk oyun alanı ... 118
ġekil 4.68. KaptanpaĢa Mahallesi, Mavi Bloklar Önü Parkı, halihazır haritası... 119
ġekil 4.69. KaptanpaĢa Mahallesi, Mavi Bloklar Önü Parkı, hava fotografı... 119
ġekil 4.70. KaptanpaĢa Mahallesi, Mavi Bloklar Önü Parkı, genel ... 120
ġekil 4.71. KaptanpaĢa Mahallesi, Mavi Bloklar Önü Parkı, çocuk oyun alanı... 120
ġekil 4.72. KaptanpaĢa Mahallesi, Mavi Bloklar Önü Parkı, spor alanı... 120
ġekil 4.73. KuĢtepe Mahallesi, Antikacılar Parkı, halihazır haritası... 121
ġekil 4.74. KuĢtepe Mahallesi, Antikacılar Parkı, hava fotografı... 122
ġekil 4.75. KuĢtepe Mahallesi, Antikacılar Parkı, genel... 122
ġekil 4.76. KuĢtepe Mahallesi, Antikacılar Parkı, çocuk oyun alanı... 123
ġekil 4.77. KuĢtepe Mahallesi, Antikacılar Parkı, sert zemin... 123
ġekil 4.78. KuĢtepe Mahallesi, Antikacılar Parkı, spor alanı... 124
ġekil 4.79. KuĢtepe Mahallesi, Antikacılar Parkı, bitkisel tasarım... 124 ġekil 4.80. Mahmut ġevket PaĢa Mahallesi, Mahmut ġevket PaĢa Parkı,
ix
halihazır haritası... 125
ġekil 4.81. Mahmut ġevket PaĢa Mahallesi, Mahmut ġevket PaĢa Parkı, hava fotografı.. 125
ġekil 4.82. Mahmut ġevket PaĢa Mahallesi, Mahmut ġevket PaĢa Parkı, giriĢ... 126
ġekil 4.83. Mahmut ġevket PaĢa Mahallesi, Mahmut ġevket PaĢa Parkı, çocuk oyun alanı... 127
ġekil 4.84. Mahmut ġevket PaĢa Mahallesi, Mahmut ġevket PaĢa Parkı, spor alanı... 127
ġekil 4.85. Mahmut ġevket PaĢa Mahallesi, Mahmut ġevket PaĢa Parkı, yeĢil alanı... 127
ġekil 4.86. Mecidiyeköy Mahallesi, 75. Yıl Parkı, halihazır haritası... 128
ġekil 4.87. Mecidiyeköy Mahallesi, 75. Yıl Parkı, hava fotografı ... 129
ġekil 4.88. Mecidiyeköy Mahallesi, 75. Yıl Parkı, yol sirkülasyonu... 129
ġekil 4.89. Mecidiyeköy Mahallesi, 75. Yıl Parkı, yürüme yolu... 130
ġekil 4.90. Mecidiyeköy Mahallesi, 75. Yıl Parkı, çocuk oyun alanı... 130
ġekil 4.91. Mecidiyeköy Mahallesi, 75. Yıl Parkı, malzeme... 130
ġekil 4.92. Merkez Mahallesi, Sıracevizler Parkı, halihazır haritası... 131
ġekil 4.93. Merkez Mahallesi, Sıracevizler Parkı, hava fotografı... 132
ġekil 4.94. Merkez Mahallesi, Sıracevizler Parkı, ilk kademe... 132
ġekil 4.95. Merkez Mahallesi, Sıracevizler Parkı, merdiven... 133
ġekil 4.96. Merkez Mahallesi, Sıracevizler Parkı, çocuk oyun alanı... 133
ġekil 4.97. Merkez Mahallesi, Sıracevizler Parkı, spor alanı... 133
ġekil 4.98. MeĢrudiyet Mahallesi, Albay Sabri Alantar Parkı, halihazır haritası... 134
ġekil 4.99. MeĢrudiyet Mahallesi, Albay Sabri Alantar Parkı, hava fotografı... 135
ġekil 4.100. MeĢrudiyet Mahallesi, Albay Sabri Alantar Parkı, giriĢ... 135
ġekil 4.101. MeĢrudiyet Mahallesi, Albay Sabri Alantar Parkı, genel... 136
ġekil 4.102. Ondokuz Mayıs Mahallesi, Hayrettin Karaca Parkı,halihazır haritası... 136
ġekil 4.103. Ondokuz Mayıs Mahallesi, Hayrettin Karaca Parkı, hava fotografı... 137
ġekil 4.104. Ondokuz Mayıs Mahallesi, Hayrettin Karaca Parkı, giriĢ... 137
ġekil 4.105. Ondokuz Mayıs Mahallesi, Hayrettin Karaca Parkı, kademeler... 138
ġekil 4.106. Ondokuz Mayıs Mahallesi, Hayrettin Karaca Parkı, gölet... 138
ġekil 4.107. Ondokuz Mayıs Mahallesi, Hayrettin Karaca Parkı, pergoleler... 138
ġekil 4.108. Ondokuz Mayıs Mahallesi, Hayrettin Karaca Parkı, spor alanı... 139
ġekil 4.109. PaĢa Mahallesi, ġehit Er Kahraman Parkı, halihazır haritası... 139
ġekil 4.110. PaĢa Mahallesi, ġehit Er Kahraman Parkı, hava fotografı... 140
x
ġekil 4.112. PaĢa Mahallesi, ġehit Er Kahraman Parkı, sirkülasyonu... 141
ġekil 4.113. PaĢa Mahallesi, ġehit Er Kahraman Parkı, çocuk oyun alanı... 141
ġekil 4.114. PaĢa Mahallesi, ġehit Er Kahraman Parkı, spor alanı ... 141
ġekil 4.115. TeĢvikiye Mahallesi, Akkavak Sokak Parkı, halihazır haritası... 142
ġekil 4.116. TeĢvikiye Mahallesi, Akkavak Sokak Parkı, hava fotografı ... 142
ġekil 4.117. TeĢvikiye Mahallesi, Akkavak Sokak Parkı, genel... 143
ġekil 4.118. TeĢvikiye Mahallesi, Akkavak Sokak Parkı, çocuk oyun alanı... 143
ġekil 4.119. Yayla Mahallesi, Erdem Sokak Parkı, halihazır haritası... 144
ġekil 4.120. Yayla Mahallesi, Erdem Sokak Parkı, hava fotografı ... 145
ġekil 4.121. Yayla Mahallesi, Erdem Sokak Parkı, çocuk oyun alanı... 145
ġekil 4.122. Yayla Mahallesi, Erdem Sokak Parkı, genel... 145
ġekil 4.123. Katılımcıların cinsiyetlerine göre grafik dağılımı... 145
ġekil 4.124. Katılımcıların yaĢ gruplarına göre dağılımı... 146
ġekil 4.125. Katılımcıların eğitim durumlarına göre dağılımı... 147
ġekil 4.126. Kullanıcıların meslek grupları göre grafik dağılımı... 148
ġekil 4.127. Parka yürüme mesafesinde ulaĢım... 149
ġekil 4.128. Parka vasıta ile ulaĢım... 149
ġekil 4.129. Park alanları içinde sürkülasyon ve aktivite alanları...150
ġekil 4.130. Oyun alanı büyüklüğü ve ekipman yeterliliği...150
ġekil 4.131. Çocuk oyun alanın yakınındaki ebeveyn gözetim alanlarının konumları ve bu alandaki donatı elemanları... 151
ġekil 4.132 Çocuk oyun alanı zemin kaplama malzemesi cinsi ve zemin kaplama farklılığı... 151
ġekil 4.133. Çocuk oyun alanı zemin kaplama malzeme cinsi... 152
ġekil 4.134. 6-12 yaĢındaki çocuklara uygun oyun ekipmanı ihtiyacı... 152
ġekil 4.135. Oyun ekipmanlarının çocuk ve gençlere etkisi ... 153
ġekil 4.136. Bitki yeterliliği... 153
ġekil 4.137. Parkın yapısal tasarımı... 154
ġekil 4.138. Parkların fonksiyonel olmaları... 154
ġekil 4.139. Park yönetimi... 155
xi ÇĠZELGE DĠZĠNĠ
Çizelge 2.1. Minimum açık ve yeĢil alan standartları... 3
Çizelge 2.2. Açık ve yeĢil alanların sınıflandırması... 4
Çizelge 2. 3. Parkların hizmet alanları, kullanıcıları açısından standartları... 9
Çizelge 2.4. Türkiye koĢulları için önerilen park standartları... 11
Çizelge 2.5. Parkların konum, tesisler ve faaliyetler açısından standartları ... 12
Çizelge 2.6. Parkların alan standartları... 46
Çizelge 3.1. Ġstanbul ili yıllara göre nüfus değiĢimi... 64
Çizelge 3.2. Yıllara göre kiĢi baĢına düĢen yeĢil alan miktarı... 66
Çizelge 3.3. ġiĢli ilçesi dâhilinde bulunan park, yeĢil alanların mahallelere göre dağılımı... 67
xii EK DĠZĠNĠ
EK 1. Basketbol Sahası (Turak 1989)...171
EK 2. Basketbol Sahası (Turak 1989)... ... 172
EK 3. Basketbol Sahası (Turak 1989)... 173
EK 4. Basketbol Sahası (Turak 1989)... ... 174
EK 5. Basketbol Sahası (Turak 1989)... 175
EK 6. Basketbol Sahası (Turak 1989)... 176
EK 7. Anket çalıĢması örneği... 177
EK 8. Ayazağa Mahallesi, Kademeli Park Vaziyet Planı………..178
EK 9.Esentepe Mahallesi,Esentepe Parkı Vaziyet Planı………. 179
EK 10 EskiĢehir Mahallesi, Dericiler Sokak Parkı Vaziyet Planı……… 180
EK 11 Ergenekon Mahallesi, Bahtiyar KaĢlı Parkı Vaziyet Planı……… 181
EK 12 Feriköy Mahallesi, Kuyulubağ Sokak Parkı Vaziyet Planı……… 182
EK 13 Fulya Mahallesi, ġehit Albay Mıhçılar Parkı Vaziyet Planı………... 183
EK 14 Halide Edip Adıvar Mahallesi, Çiftecevizler Parkı Vaziyet Planı……… 184
EK 15 Harbiye Mahallesi, Gezi Parkı Vaziyet Planı………... 185
EK 16 ĠzzetpaĢa Mahallesi, ĠzzetpaĢa Çiftliği Parkı Vaziyet Planı………... 186
EK 17 KaptanpaĢa Mahallesi, Mavi Bloklar Önü Park Vaziyet Planı……… 187
EK 18 KuĢtepe Mahallesi, Antikacılar Parkı Vaziyet Planı………... 188
EK 19 Mahmut ġevket PaĢa Mahallesi, Mahmut ġevket PaĢa Parkı Vaziyet Planı……189
EK 20 Merkez Mahallesi, Sıracevizler Parkı Vaziyet Planı……….. 190
EK 21 PaĢa Mahallesi, ġehit Er Kahraman Parkı Vaziyet Planı……… 191
1 1. GĠRĠġ
Hızla artan kent nüfusuna paralel olarak yoğunlukları ve diğer plansız geliĢmeleri, yanlıĢ yer seçimleri, kentlerin kırsal alanlarla olan iliĢkilerinin kopmasına, kentlerdeki açık ve yeĢil alanların azalmasına neden olmaktadır. Plansız geliĢmelerin doğal bir sonucu olarak, çeĢitli kullanımlar için elveriĢli ve yeteri kadar arazi tahsis edilememiĢ olması, değiĢik karakterli bölgelerin birbirleri içerisine girmesine ve aralarında tampon yeĢil alanların oluĢturulmamasına sebep olmuĢtur (Akdoğan 1984‘ den değiĢtirilerek).
Yoğun kent yaĢamının baskısı altında bulunan kent insanının psikolojik açıdan dinlenmesi, rekreasyonel faaliyetlerde bulunması sosyal ve kültürel açıdan geliĢimi üzerine açık ve yeĢil alanların etkisi büyüktür. Ancak açık ve yeĢil alanlar nüfus artıĢı, çarpık kentleĢme, amaç dıĢı kullanımlar gibi nedenlerle estetik ve fonksiyonelliklerini yitirmiĢ, rekreasyonel olgudan uzaklaĢmıĢtır ( Etli 2002‘den değiĢtirilerek ).
Kaliteli bir yaĢam çevresi ve kent dokusu; yapılar, ulaĢım olanakları ve açık ve yeĢil alanlar arasındaki iliĢkilerin bir sonucudur. (Emir ve Onsekiz 2007). Bu kalite öngörüsüyle, iĢlevsellik ve estetiğin bütüncül planlamalarıyla zenginleĢen açık alanlar; parklar, çocuk oyun alanları, açık spor alanları ile doğal, tarihi, kültürel ve görsel değer taĢıyan tüm alanları kapsamaktadır ( Altunkasa 1993‘den değiĢtirilerek ).
Parklar, rekreasyonel aktivitelerin gerçekleĢtiği, kent planlamalarında yeĢil alanların iĢlevsel öğeleridir. Kentlerin çözümlenmemiĢ ulaĢım ağ yapısı insanların ruhsal olarak rahatlayacakları, rekreasyonel ihtiyaçlarını karĢılayacakları yeĢil alanlara; toplumun her kesimine hitap eden parklara olan önemi artırmıĢtır.
Bu çalıĢmada amaç, parkların peyzaj tasarım ilkeleri yönünden değerlendirilerek irdelenmesidir. Bu değerlendirme, Ġstanbul ili ġiĢli semti‘nde örnek seçilen park tasarımları üzerinde yapılmıĢtır. Değerlendirmeler sonucunda, anket çalıĢmasında elde edilen verilerde kullanılark, bu parkların iyileĢtirilmesine yönelik öneriler sunulmuĢtur.
2 2. KURAMSAL TEMELLER
2.1. Açık ve YeĢil Alan Kavramı
Açık alan, gerek bir arazinin kullanma özelliğine sahip (tarım,orman, funda, göl v.b.) gerekse belirli iĢlevlere cevap veren (park, bahçe, meydan, gezinti yerleri v.b.) kent içinde veya dıĢında bulunan, inĢa edilmemiĢ (boĢ) alanlardır. ĠĢlevsel açıdan ele alınan açık alanlar; boĢ alanlar (inĢa edilmemiĢ alanlar) ve yeĢil alanlar (fiziki yönden açık olmayan fakat iĢlevleri yönünden açık olan alanlar) dır. Fiziki açıdan ele alınan açık alanlar ise devamlı ve belirlenmiĢ hiç bir kullanıma açılmamıĢ fakat geçici bir çok iĢlevleri (oyun, sergi, pazar yeri, meydan v.b.) yerine getiren boĢ alanlardır (Yıldızcı 1982‘ den değiĢtirilerek).
2.1.1 Açık ve YeĢil Alan Tanımları
Açık ve yeĢil alanlar bir kentin en önemli iĢlevsel ve kente kimlik oluĢturan alanlardır. Bir amaca uygun olarak düzenlenmiĢ bir yerleĢim alanının fiziksel kalıbı, genel anlamda kitle ve boĢluklardan oluĢur. ġehir kalıbını ortaya koyan, yapılar, sirkülasyon hatları ve açık alanların bütünü içe ve dıĢa dönük hacimler olan kitle ve boĢluğu yaratır (Anonim 1978‘ den değiĢtirilerek).
Ġngiliz peyzaj mimarı Slyvia Crowe‘a göre açık ve yeĢil alanlar ―Mimari elemanların dominant olduğu yoğun kent dokusu içinde yer alan küçük park, çocuk bahçesi, meydanlar gibi oturma ve seyretmeye yönelik pasif rekreasyona hizmet eden ve kentin kalabalığından uzak aktif rekreasyon olanağı sağlayan alanlar‖ olarak tanımlamaktadır. Açık alanların bitki materyali ile bilinçli ve planlı bir Ģekilde düzenlenmesi sonucu yeĢil alanlar oluĢmaktadır (Kaymaklı 1990).
Açık ve yeĢil alan tanımları, farklı planlamacılara göre farklı anlam taĢımakta ve tiplere, fonksiyonlara ayrılmaktadır.
2.1.2. Açık ve YeĢil Alan Sınıflandırmaları
Açık ve yeĢil alan tanımları bazı plancılar yönünden değiĢik anlam ve tiplere hatta fonksiyonlar göstermesine karĢın genelde açık alanlar meydanlar, çocuk bahçeleri, kavĢaklar, oyun ve spor alanları, parklar, botanik ve hayvanat bahçeleri, bulvarlar, yaya bölgeleri, ev bahçeleri yer alabilir (Uzun 1987 değiĢtirilerek). Çizelge 2.1.‘ de minimum açık ve yeĢil alan standartları verilmiĢtir (Gürses, 1968) Çizelge 2.2.‘ de açık ve yeĢil alanlara iliĢkin detaylı bir sınıflandırma yapılmıĢtır (Bayraktar 1973).
3
(Bakan ve Konuk 1987)‘ a göreKentsel dıĢ mekânları 4 ayrı grupta incelenebilir; • DüzenlenmiĢ Yaya Alanları: Parklar, spor alanları
• AlıĢveriĢ Alanları: ÇarĢı, pazaryerleri
• GeçiĢ Alanları: Sokaklar, yollar, ulaĢım alanları, kaldırımlar • Bölgeler: Meydanlar, kentteki açık prestij mekânları
Çizelge 2.1. Minimum açık ve yeĢil alan standartları (Gürses, 1968).
YeĢil alanlar konumları açısından ise Ankara Nazım Ġmar Bürosu tarafından iki grup altında toplanmıĢtır (Kaymaklı 1990).
1. Kentsel ölçekteki yeĢil alanlar: Tüm kent halkı tarafından ortaklaĢa kullanılan alanlardır
(Büyük parklar, büyük spor alanları, piknik alanları vb. gibi).
2. Yerel ölçekteki yeĢil alanlar: Bu alanlar kullanan kiĢilerin yaĢadıkları mekâna yakın olan ve
kentte belirli bir dağılım göstermesi gereken alanlardır (çocuk bahçesi, oyun alanları, mahalle parkları vb.)
YeĢil Alan Tipi Nüfus BaĢına
DüĢen Alan (m2)
Aktif YeĢil Alanlar
1.Çocuk oyun alanları 1
2. Oyun ve spor alanları 10
3. Açık yüzme havuzları 1
Toplam 12
Pasif YeĢil Alanlar
1. Merkezi mahalle birliği parkları 8
2. Trafik yeĢillikleri 1
3. Sınır ve endüstri yeĢillikleri 1
4
Çizelge 2.2. Açık ve YeĢil Alanların Sınıflandırılması (Bayraktar 1973).
AÇIK ALANLAR
ĠġLENMĠġ AÇIK ALANLAR ĠġLENMEMĠġ AÇIK ALANLAR (Kültür YeĢillikleri) (Doğal yeĢillikler, Doğayı koruma alanları)
Kentin fiziksel yapısında mutlak bir Estetik ve rekreasyonel amaçlarla iĢlev gereği olarak yer alan açık alanlar yer verilen alanlar
1. Yollar
2. Otoparklar 3. Mezarlıklar
4. Tarım Alanları Sosyal YeĢillikler Özel YeĢillikler 5. Hava Alanları 1. Ev yeĢillikleri
2. Golf alanları
Topluma Açık Alanlar Topluma Yarı Açık YeĢil Alanlar 1. Resmi Daireler
2. Tarihi Binalar, mabetler ve çevreleri 3. Okul Bahçeleri
4. Özel Okul Kulüplerine Ait Alanlar
Pasif Alanlar Aktif Alanlar
1.Parklar 1. Spor Alanları 2. BakıĢ Noktaları 2. Yüzme Tesisleri 3. Vizüel yeĢillikler 3. Oyun Alanları
5 2.2. Park Kavramı
Park alanları, ‗ Kent içi yeĢil alan oluĢturma niteliği ile yeĢil alan ve yapılı çevre arasında dengeli arazi kullanımının sağlanması açısından kentsel bir öneme sahip olmasının yanı sıra aynı zamanda toplumsal rolü yüksek olan ortak kullanım mekânlarıdır. Farklı insanların karĢılaĢması, tanıĢması, konuĢması, kentsel yaĢamı paylaĢması gibi sosyal ihtiyaçların karĢılanması ve sosyo-kültürel süreklilik ve geliĢmenin sağlanması açısından, toplumsal iletiĢimin gerçekleĢtiği sosyo-kültürel odak noktaları olarak da nitelendirilebilirler. Toplumsal boyuttaki bu iliĢkiler, konut dokusu içerisinde etkin ortak kullanım mekânları oluĢturulması, kentsel mekânın sosyal ve mekânsal boyutlarda daha etkili kullanılması ve mekânı oluĢturan iĢlevlerin olabildiğince canlı tutulması amacında; anlam ve aktivite çeĢitliliği açısından ayrıcalıklı bir öneme sahiptir ve konut alanlarında da aynı etkinliği göstermektedir. Park alanları, kentte canlı bir çevre oluĢturulmasında, yoğun kent merkezinde insan/çevre iliĢkisinin kurulmasında, kentsel dolaĢım ve aktivite alanlarının oluĢturulmasında etkin bir öğe‘ olarak açık ve yeĢil alan varlığı anlamında kentsel yaĢam kalitesinin sosyal açıdan da mekâna indirgenmesi sebebiyle, önemli bileĢenlerinden biri olarak nitelendirilebilir (Onsekiz 2003).
2.2.1. Parkların Tanımı, ĠĢlevleri ve Standartları
Park, kentin çeĢitli semtlerine ve çevresine yapılmıĢ, sakinlerine aktif ve pasif eğlence ve dinlenme olanağı sağlayan, ölçülü, dengeli, ve güzel kompozisyon oluĢturulmuĢ sosyal yeĢil alanlardır (Tanrıverdi 1987).
ÇeĢitli fonksiyonlardan oluĢmuĢ kent dokuları (konut, endüstri, eğitim vb. gibi) arasında parklar, en önemli dinlenme ve eğlenmeye olanak sağlayan kentsel rekreasyon alanlardır. Parklar, insanların günlük boĢ zamanlarını değerlendirebilecekleri dinlenme, eğlenme yerleridir (Uzun 1993).
Thompson (2002), ise parkları, oyun mekânları ve spor alanlarını da bünyesinde barındırması, kentte daha geniĢ alan kaplaması ve yapay ve/veya doğal bitki örtüsüyle kent içerisinde ekolojik çeĢitliliği desteklemesi nedeniyle kentsel açık alan planlamasının temel öğelerinden biri olarak tanımlamaktadır. Genel olarak parklar yoğun kent yaĢamı baskısı altında kalan insanların ruhsal olarak rahatlayabilmesi ve rekreasyon faaliyetlerinde bulunabilmesi için tasarlanmıĢ alanlar olarak tanımlanabilinir.
6
Park alanların iĢlevselliğinden söz edebilmek için planlama çalıĢmalarının tam ve eksiksiz olması gerekir. Alanda yapılacak survey ve hedef kitle analizinden sonra alan hakkında veriler elde edilerek parkın planlama ve tasarım aĢamalarına geçilmelidir. Bu Ģekilde oluĢturulmuĢ park alanları insanların rekreasyon ihtiyaçlarını karĢılayabilir niteliktedir. Park alanları iĢlevsel olarak; dinlenme, eğlenme, spor ve oyun aktivitelerini barındıran alanlardır.
YeĢil alanlar; iklim, kent estetiği, ruh sağlığı, ekolojik, ekonomik yönden büyük öneme sahiptir. Parklar kent içinde insan-doğa iliĢkisini kurar. Fiziksel ve ruhsal anlamda insan sağlığına, kentin plansız ve yoğun alanlarında yasayanlara olumlu etki ettiği bilinmektedir. Parklar, kentte yasayan insanların fiziksel ve ruhsal ihtiyaçlarını karĢılar, doğal zenginlikleri korur, turizmi geliĢtirir, konut-ticaret sanayi bölgeleri arasında tampon oluĢturur, yaya ve taĢıt dolaĢımını kolaylaĢtırırlar (Dil 2004‘ den değiĢtirilerek).
— Arazi Kullanım Planlaması Açısından ĠĢlevleri
ġehircilik açısından; bölünme, sürkülasyon, biyoklimatik, hijyenik yönden iyileĢtirme, koruma, kenti biçimlendirme, estetik kazandırma, yasam kalitesini arttırma, rekreasyon olanakları sunma gibi çeĢitli fonksiyonları barındırır. Parklar Ģehir içerisinde insanları rekreasyona yönlendiren denge unsurudur. ġehir içindeki yeĢil alanların ıĢık, hava, gürültü emniyeti için önemli rolleri vardır. YeĢil alanlar, araç trafiğini; yaya, rekreasyon ve ikamet sahalarından ayırmakla insanlar için trafik yönünden gereken emniyeti sağlamıĢ olurlar (Dil, 2004‘ den değiĢtirilerek).
— Ġklimsel Yönden ĠĢlevleri
Kentlerde beton ve asfaltın giderek fazla kullanılır olması hava sıcaklığının artısı üzerinde hissedilir bir etki yapmıĢtır. Bu sıcaklık artıĢlarının düĢürülmesinde yeĢil alanların yararı büyüktür (Aksoy 2002). Parkların bitkisel materyali bulundukları yerde kendilerine özgü bir mikro klima yaratıp kent ikliminin havasını iyileĢtirirler. Bitkiler yapraklarıyla gölge yapıp güneĢ ıĢığının direkt olarak toprağa gelmesine engel olmaktadır. Bitkiler güneĢ ıĢınlarının bir kısmını yaprakları sayesinde yansıtırken bir kısmını da absorbe eder, diğer bir kısmını ise dağıtır. YeĢil alanlar havanın nemini düzenler. Ağaçlar yapraklarının terlemesi sayesinde havaya nem verir. Bir Kayın ağacı (Fagus sp.) günde buhar halinde 500 lt., HuĢ ağacı (Betula sp.) 300 lt su vermektedir. 500 lt su 100.000 m2 büyüklüğündeki bir alanın %30-40 oranındaki nemini karĢılar.
7
500 lt suyu karĢılamak için ağaç 300.000 ısı alır ve havayı serinletir (Onat 1998). YeĢil alanlar havayı düzenlerler. Bitkiler havayı kirleten tozları ve gazları absorbe ederler. Örneğin refüjlerde kullanılan 1m yüksekliğindeki bir çit bitkisi toz ve gazları filtre eder, CO2‘yi alıp havaya O2 (oksijen) ve H2O (su) verir. TaĢıt trafiğindeki Pb‘nin (kursun) etkisini azaltır. Transpirasyon yoluyla yükselen hava toz ve diğer parçacıkları uzaklaĢtırır. DüĢük ısıdaki hava ile yüksek ısıdaki hava yer değiĢtirerek havanın temizlenmesini sağlar. Böylece yapılar arasındaki yeĢil alanlar havalandırmaya imkân verir (Onat 1998‘den değiĢtirilerek).
— Rekreasyon ĠĢlevleri
YeĢil alanlar Ģehirlerde yasayan kiĢilerin günlük ve haftalık rekreasyon ihtiyaçlarını karĢılayan, aktif ve pasif rekreasyonları içeren alanlardır. Rekreasyon sayılan eylemler yasa, kiĢilere, zaman, parkın kullanımına göre değiĢiklikler gösterebilir. Bu nedenle, çeĢitliliği çok fazla olan rekreasyonel eylem ve katılımların kiĢiye bağlı yön ve karakteri önemlidir. Aktif rekreasyon, kiĢinin eğlendirici, dinlendirici eylemlere aktif olarak katılıp enerji harcamasıdır. Büyük ölçekli kentsel parklarda yüzme, tenis, binicilik, golf, ok atma, yelken, kürek, paten kayma, kayak, özürlülerin katılabileceği spor olanakları, çocuk oyun alanları aktif rekreasyonu oluĢturmaktadır (Aksoy ve Ark. 2004‘ den değiĢtirilerek).
Yine büyük ölçekli bölgesel ve kentsel parklarda yer alabilecek; Açık, kapalı müze ve sergi alanları, açık hava konserleri, hayvanat bahçeleri ve botanik bahçelerinde gezinti pasif rekreasyonu oluĢturmaktadır. Rekreasyona katılımın biçimi ne olursa olsun, rekreasyon bir mekânda yapılır ve peyzaj mimarlığı rekreasyonel planlama çalıĢmaları dıĢ mekân üzerinde yer alır. Kentlerin dıĢ mekân olanakları ise, yerleĢim alanlarının fiziksel kalıpları dıĢında yer alan yeĢil alanlar olarak kentsel yerleĢmelerin en önemli bölümünü oluĢturur.
— Ruh Sağlığı Açısından ĠĢlevleri
Özellikle taĢıt trafiğinin yoğun olduğu metropol Ģehirlerde bulunan parkların insanların ruh sağlığına etkisi kuĢkusuz büyüktür. Beton yapıların hâkim olduğu Ģehirlerin zıddına park alanların yeĢil ve doğa birlikteliği ile insanları huzura davet eder.
YeĢil alanlar insanların sosyal açıdan birlikte olmasını sağlarken; botanik parkları, çocuk oyun alanları, hayvanat bahçeleri gibi alanlarda çocuklar çevrelerini keĢfeder, yeni bilgiler öğrenirler (Onat 1998).
8 — Ekolojik ĠĢlevleri
Kentlerde bulunan yeĢil alanlar kenti; ekolojik ve mikroklimatik yönden olumlu etkiler, kitleli yeĢillik özelliğinde olan yeĢil alanlar ormanların ve diğer yeĢil alanların devamlılığını sağlayıp kent yakınında tarımsal üretime imkân verirler. YeĢil alanlar çevre kirliliği üzerinde oldukça etkilidir. Bitkiler toprak ve su korumasında da önemli roller oynarlar (Aksoy 2002).
Bölgesel ve Milli parklar doğal yapısının korunması ile çok sayıda bitki ve hayvan türü için yasam mekânı oluĢturur (Dil 2004‘den değiĢtirilerek).
— Ekonomik ĠĢlevleri
DüzenlenmiĢ parklar; yasam kalitesini arttırmakla birlikte; yeĢil alanın yakınındaki arsa, konut ve iĢyeri fiyatlarını da arttırmaktadır (Civan 2003 değiĢtirilerek). Kentsel, Bölgesel ve Milli Parklar bir kentin prestijini arttırmaktadır. Ayrıca yeĢil alanların bakımı, güvenliği gibi konularda da kiĢilere istihdam olanağı sağlanmaktadır. (Goede ve Ark. 2001‘ den değiĢtirilerek).
‗Kent yaĢamı‘ denilen çağdaĢ yaĢam biçiminin sunduğu yapay çevre, özellikle insan doğasına aykırı, biyolojik anlamda yetersiz bir çevre kimliği yansıtmaktadır. Böyle bir ortamda insanların sağlıklı ve mutlu yaĢamaları, kentin sosyoekonomik yapısının geliĢmiĢliği ve buna bağlı olarak yeĢil alan sisteminin gereksinimlere cevap verecek düzeyde olmasına bağlıdır. Açık ve yeĢil alanların/park alanlarının iĢlevsel olabilmeleri için, kiĢi baĢına düĢen alan miktarı, donatı elemanları, her bir yeĢil alanın kendi sınırları içinde hizmet yönünden niteliği ve görsel etkinliği önemlidir (ġekil 2.1) (Etli 2002).
YeĢil alan sisteminin Kentin sosyo ekonomik Kentsel yaĢam yapısının geliĢmiĢliği yapısının geliĢmiĢliği kalitesi
KiĢi baĢına düĢen alan miktarı Kent alanlarının
hizmet yönünden niteliği YeĢil alanın kendi sınırları içerisinde hizmet yönünden YeĢil alanın görsel etkinliği
ġekil 2.1. ĠĢlevsel park alanlarının kentsel yaĢam kalitesine etkisi (Etli 2002).
9
Parklar büyüklüklerine, içlerinde bulunan aktivite çeĢitliliğine, yetki alanlarına ve hitap ettikleri nüfusa göre sınıflandırılmaktadırlar. Parklar ve rekreasyon alanları; mahalle parkları, semt parkları, kent parkları, milli parklar, bölgesel parklar, ormanlar, koru alanları ve fidanlıklar olarak gruplandırılabilir. Mahalle parkları, mahalle ölçeğindeki yerleĢim birimlerinde daha çok çalıĢmayan nüfusun boĢ zamanlarında dinlendiği ve hafta sonlarında ise yoğun kullanıma uygun, özellikle aktif rekreasyonel ihtiyaçlara cevap verebilen alanlardır. Bu parklarda tüm yıl boyunca kullanılabilir yapı ve özellikler yer alır. Bunların arasında estetik ve klimatik özellikler içeren su gösterileri ve geniĢ havuzlar, dinlenme ve toplanma alanları ile gece kullanıĢları için aydınlanabilir mekânların bulunur (Uzun 1993). Çizelge 2.3.‘de Park alanları büyüklükleri, hizmet alanları ve kullanıcılarının yaĢ gruplarına göre etkin özellik göstermekte, sınıflandırılmaktadır.
Çizelge 2. 3.Parkların hizmet alanları, kullanıcıları açısından standartları (Polat 2002).
Genellikle çocukların oyunu için ayrılmıĢ alanlar, küçük ölçülü ve nüfusun yoğunluğuna bağlı olarak yerleĢim alanları içinde bulunmaktadır. Ġlkokullarla bütünlüğü sağlanmalıdır.
Parklar Etkili Hizmet Alanı
(Yarıçap)
Kullanıcı YaĢ
Grubu (YaĢ) KiĢi BaĢına Büyüklük (Alan_da /1000 KiĢi)
Hizmet Ettiği
Nüfus (KiĢi) Ġdeal Büyüklük (da) Çocuk Bahçeleri 200-600 m 1-3, 4-7, 8-15 4 8-16 Spor Alanları 2 km 7 ve yukarısı 4 Bütün Kent 40-60 Mahalle Parkları 500- 1.500 m Bütün YaĢlar 8-12 3500- 5000 20-40 Semt Parkları 1000- 2500 m Bütün YaĢlar 10-20 15.000- 30.000 160-400 Kent Parkları 1-10 km Bütün YaĢlar 80 Bütün Kent 40-800 Bölge Parkları 25- 100 km Bütün YaĢlar 750-3.000 2.000-4.0000 Milli Parklar
10
Daha büyük ölçülü, çeĢitli özellikteki Ģehir parkları ve belirli aktivitelerin organize edildiği rekreasyonel merkezlerin konut, endüstri ve ticari alanların nüfus yoğunluğuna göre Ģehir içindeki dağılıĢ ve ölçüleri planlanmalıdır.
ġehir dıĢında ve yakın çevresinde yer alacak yeĢil alanlar (bölgesel parklar, su yüzeyleri ve tabiata ait koruma alanları vb. gibi ) ilgi çekici, doğal araziler üzerine planlanan alanlardır.
ÇeĢitli faktörlerin ve fonksiyonların ayrıldığı park alanları konut bölgesine ya da diğer yerleĢim alanlarıyla olan fonksiyonel ilgisi, rahat ve emniyet içinde kat edilen Ģehir içi yol Ģebekesi ile sağlanır.
Skrzypozak Spak tarafından yapılan bir araĢtırmada, insanlar için yürüyüĢ mesafesi standarttı belirlemiĢtir.
(a) Bir insanın yorgunluk duymadan azami yürüyüĢ süresi : 30 dakika (b) YürüyüĢ sürati (km / saat)
- ĠĢçiler için; 5 km/saat - Erginler için; 4 km/saat
- YaĢlılar, anneler ve çocuklar için 2.5 km / saat (Anonim 1978).
Park standartlarında büyüklükleride etkin rol oynamaktadır.Çizelge 3.‘de büyüklük ve kullanım kapasitesine göre park standartları belirlenmiĢtir.
Bir park için ayrılan alan düzenlemesinde, çevrede yapılacak analiz esnasında nüfus yoğunluğu ve nüfusun kimlerin oluĢturduğu, alan kullanım iĢlevi belirlenmesi gibi standartların belli sayısal verilere dayanılarak çözümlenmesi gereklidir. Elde edilen standartlara uyumlu veriler çevre analizi ile çakıĢtırılarak uygun park düzenlemesi yapılmıĢ olunur. Çizelge 2.4.‘de Parkların kullanım karakrarlarını belirlemek üzere analiz yapılmĢtır.Çizelge 2.5.‘de Parkların Konum, Tesisler ve Faaliyetler Açısından Standartları belirlenmiĢtir.
Çetiner (1972)‘e göre Ģehir içinde ve dıĢındaki tüm yeĢil alanlar içim kiĢi baĢına 40-60 m², Ģehir içinde ise kiĢi baĢına minimum 6m² yer ayrılmadır.
11
Çizelge 2.4. Türkiye koĢulları için önerilen park standartları, (Nasuh 1993‘den değiĢtirilerek).
Park Sınıfı KiĢi için (m²) Ort. (Min-Max) Minumum Alan Büyüklüğü Açıklama 1.Çocuk Oyun Bahçesi
(5-15 yaĢ)
1.0 0.5-4.5 12 da Çocuklar için
2.Spor ve Oyun Alanları 4.0 2.5-8.5 40 da 3-5 m² 3.Parklar Mahalle Parkı Semt Parkı Kent Parkı 2.5 - 5.0 - 100 10-40 8 da 50 da 400 da 5-10 m² 4.Botanik ve Hayvanat Bahçesi 0.5 - 100 da
12
Çizelge 2.5. Parkların konum, tesisler ve faaliyetler açısından standartları (Polat 2002).
Parklar Konum Tesisler ve faaliyetler
Çocuk Bahçeleri
Konut alanları içinde ana ulaĢım ağı dıĢında oto trafiğinin yoğun
olmadığı yerlerde konutların rahatça izlenebilir olmalıdır
Çocukların yaĢlarına göre rahatça yeteneklerini geliĢtirmesine, aktif oyun faaliyetlerine
katılabilmelerine olanak sağlayan, oyun araçları, kum havuzları ve bitki örtüsüyle donatılmıĢ alanlardır. Denge, kooordinasyon, organ ve duyuları
geliĢtirmeyi amaçlar
Spor Alanları
Kent çevresinde ulsĢım ağına yakın düzlük ve temiz hava akımları olan alanlar tercih edilmelidir.
Amatör ve profesyonel spor faaliyetlerini (futbol, voleybol, hentbol, basketbol, tenis, halter, boks, ok atma, atletizm, kayık ve yelken, binicilik ve yüzme vb.) çalıĢma ve müsabakalarının yapıldığı kapalı ve açık tesislerdir.
Mahalle Parkları
Doğal özellik gösteren, ulaĢım ağına yakın ve konut yoğunluğunun azaltacak bir yerde olmalıdır.
Gezi yerleri, çay bahçesi, bisiklet yolu, küçük çapta piknik alanı ve çocuk bahçesi gibi tesisleri içine alan ve bütün mahalleye hizmet eden parklardır.
Kent Parkları
Topoğrafik yönden çeĢitliilik gösteren doğal alanlar seçilmeli kolay ulaĢım sağlanmalıdır.UlaĢım ağı park içerinden geçebilir.
Semt parklarına ek olarak hayvanat bahçesi, fuar alanları, spor ve konser salonları, at patikaları vb. tesisleri içerir. Kentin açık ve yeĢil alan dokusunu belirleyen ve tüm kente hizmet eden parklardır.
Bölge Parkları
Doğal özellik gösteren, mevcut su kaynağı olan ve kolay ulaĢım imkanı olan güzel yerler tercih edilebilmelidir.
Hafta sonu ve daha uzun tatillerde kalınabilecek alanlardır. KıĢ sporları bu alan içinde yapılabilir.
Milli Parklar
Ender doğal ve ekolojik özellik gösteren yerlerdir.
Yoğun kullanıma açılmaz ve özellikleri korumaya yöneliktir. Kamp yapma, yüzme, balık tutma, yürüyüĢ, ata binme gibi faaliyetler gerçekleĢtirilebilinir.
13 2.2.2. Parkların Tarihi GeliĢimi
Ġlk yerleĢmeler verimli nehir vadilerinde, Mısır‘da Nil Vadisi‘nde, Ortadoğu‘da Mezopotamya‘da, Hindistan‘da Ġndus Nehri boyunca ve Çin‘de Hoang-Ho‘da geliĢim göstermiĢtir. YerleĢimlerin ana karakter ve niteliklerini belirleyen temel etmenlerden biri de yerleĢimin kurulduğu alanın doğal nitelikleri olmuĢtur. Yani yerleĢmelerin/kentin makro mekân biçiminin belirleyicisi insan yapısı çevre-doğal çevre iliĢkisi, doğal kaynaklar, doğal ulaĢım yolları, topografik veriler ve iklim koĢulları olmuĢtur. Bunun yanı sıra kenti kuran ve içinde yaĢayan insanlar, değer yargıları, gereksinimleri ve üretim-sanatla ilgili yetenekleri ile kentin kuruluĢ biçimi ve amacı kentlerde mekânsal örgütlenme ve biçimlenme açısından farklılıkların oluĢumunu getirmiĢtir. ĠĢlevsel uzmanlaĢma açısından değerlendirildiğinde kentler, yönetim, ticaret, sanayi kenti olabilmekte ve bu iĢlevin gerektirdiği makro mekân biçimleniĢini yansıtmaktadırlar. Bütün bu etmenler iç içe ve etkileĢim halinde olarak kentin genel karakterini tek tek değil, belli ağırlık ve oranlarda bir araya gelerek birlikte belirlemektedirler; dolayısı ile kentsel estetiğin oluĢumunda da bu etmenler belli ağırlıklarda pay sahibi olmaktadır (Anonim 2006a).
Tarih boyunca parkların oluĢumu ile toplumların uygarlık düzeyleri, yaĢam biçimleri ve sosyo-ekonomik yapıları arasında sıkı bir iliĢki bulunmaktadır. Mısır, Mezopotamya, Ġran, AĢuri gibi tarih öncesi dönemlere iliĢkin uygarlıklarda, park ve bahçelerin hükümdar ve aileleri için yaptıkları malikâneler çevresinde yer aldığı görülmektedir. Antik dünyanın, düz ve ovalık arazi görüntüsünden bıkan eĢi için, saray ve Babil kulesinin yanında setler üzerinde yaptırılmıĢtır (Oğuz 1998).
Helen Uygarlığında, Klasik Yunan kentlerinde kentin merkezinde yer alan Agora kent halkının buluĢma, görüĢme ve güncel sorunların tartıĢıldığı mekân olarak planlanmıĢtır. Mekadonya Kralı Büyük Ġskender döneminde pek çok park yapılmıĢtır. Hatta Mısır‘daki Ġskenderiye kentinin 1/4‘ünün park ve bahçeler ile kaplandığı belirtilir. Ġ.Ö.2 yy.da Romalılar mimari karakterde bahçeler oluĢturmuĢlardır. Roma bahçeleri, kolonlarla çevrili avlular içindedir, ağaçlar sıralıdır, parterler düzenli desenler oluĢtururdu. Daha geniĢ bahçeler ve açık alanlarda, ağaçlıklı caddeler sarayların kolonları ve revaklarını düzenli ritmini tekrarlar, su yüzeylerinin içinde fıskiyeler bulunan formel yapıda kanallar ve havuzlar yer alırdı (Arslan vd. 1999).
Tarihi devirlerde bilinçli bahçe tanzimine ilk defa Mısır, Mezopotamya, Ġran gibi doğu ülkelerini rastlanmaktadır.
14
Arkaik dönemden günümüze dek her medeniyet kendi kentlerinde belli peyzaj düzenlemeleri yapmıĢtır. Bu düzenlemeler, doğal olarak medeniyetin kültürüne göre ĢekillenmiĢtir.Her medeniyetin kültürü, o medeniyetin dünya görüĢü (dini, poliitk ve ekonomik yönden) ve öncelikleri ile estetik anlayıĢları çerçevesinde oluĢmaktadır.Medeniyetin dünya görüĢü ve öncelikleri arasındaki farklar doğal olarak tasarımlara da yansımaktadır. Her bir çağda özellikle o dönemde etkili olmuĢ medeniyetlerin peyzaj tasarım stilleri açıklanmıĢtır.Birçok medeniyet sadece sözü geçtiği çagda varolmuĢtur, ancak bazı medeniyetin varlığı birkaç çağ boyunca devam etmiĢtir. Dünya tarihinin, dolayısıyla peyzaj tasarım tarihinin bu karmaĢık yapısını açıklamak için ġekil 2.2.‘de oluĢturulmuĢtur (ġendil 2002).
15 Ġlkçağ Bahçe Sanatı
Mısır Bahçe Sanatı
Mısırlılar, M.Ö. 2000-4000 yılları arasında yüksek bir kültür ve medeniyete sahiptirler bu özelliklerini bahçe tanzimine de taĢımıĢlardır.Simetri ve formalizmin ön plana çıkan bahçe anlayıĢında üç ana özellik dikkat çekmektedir.DıĢa kapalı yüksek duvarlar; dıĢa dönük tehlikelerden korunma ve çölün kum fırtınasından korunmak için serin ve gölgeli mekan sağlama arayıĢı ile su gösterisi dinsel bir inanıĢın simgesi olark ve sulamada yararlanmak için plantasyonda formallik ise düzeni temsil etmekteydi.
Kusursuzluk, güç ve gösteriĢin tam formal ve simetrik düzenle ifade edilme anlayıĢı Eski Yunan‘daki bahçelere kadar birçok medeniyette takip edilmiĢtir (Kayakent 1999).
Mısır‘da öne çıkan bahçelerden biri Amenofis (M.Ö. 1411-1375) malikanesidir. Bahçe mekanı, simetrik ve formal tertibi, mimari detayları, bitkilerin tanzimindeki ustalık yönünden olduğu kadar, aynı zamanda, planın bütünü ile formal oluĢu bakımından çok iyi bir Kompozisyon olarak görülmektedir (ġekil 2.3.).
16 Mezopotamya Bahçe Sanatı
Mezopotamya‘ da yaĢayan Asur ve Babil kavimleri Dicle ve Fırat nehirleri arasındaki düz alanda yerleĢmiĢlerdir. Göçebe olduklarından doğal ortamda yaĢamaya alıĢkındırlar, bu yüzden rekreasyon ihtiyaçlarını gidermek için oluĢturdukları bahçeleri de informel bir düzenleme anlayıĢı içinde tasarlıyorlardı (Alptekin 1998).
Asur ve Babil kavimlerinde birlikteliğin ve paylaĢımın önemli olduğu bir toplum yaĢam anlayıĢı vardı. Bu kavimler tehlikeyi, gücü ve güveni birlikte yaĢayıp paylaĢıyorlardı. Bu durum peyzaj tasarımlarının karakterine halka açık sistemler olma niteliği ile yansıyordu.Modern anlama yakın olan ilk halk parkları bu dönemde düzenlenmiĢtir. Bu parklar, elveriĢli ekolojik koĢulların değerlendirmesiyle doğal morfolojiye uygun olarak tasarlanıyorlardı. Ancak tarihin bu ilk halk parklarının ülkenin tamamına yayılmadığı bilinmektedir (Tanrıverdi 1987).
Akad, Sümer, Babil ve Asur döneminde Zigurat adı verilen dini ve rekreasyon amaçlı 7 katlı mabetler yapılmıĢtır (ġekil 2.4.). (Anonim 2006a).
17
Ġlk çağ uygarlıkları arasında en çok üs kazanmıĢ olan Nabukodonosor tarafından Ġranlı karısı için yaptırmıĢ olduğu ve dünyanın yedi harikasından biri olarak bilinen ‗Babilin Asma Bahçeleri‘dir‘. Bir binanın doğaya benzetilmesiyle oluĢturulmuĢ dönemin bu önemli eseri, hem yapı düzeyinde bir peyzaj uygulaması olarak, hem de kent strüktürü ile bütünleĢmiĢ bir uyum sergileyerek önem kazanmaktadır (Yıldız 1996) (ġekil 2.5-2.6.).
ġekil 2.5– ġekil 2.6. Babilin Asma Bahçeleri (Loxton 1991).
Yunanlı coğrafyacı Strabo'nun M.Ö. birinci yüzyıldaki tanımlamasına göre, bahçeler birbiri üzerinde yükselen kübik direklerden oluĢuyordu. Bunların içleri çukurdu ve büyük bitkilerin ve ağaçların yetiĢebilmesi için toprakla doldurulmuĢtu. Kubbeler, sütunlar ve taraçalar piĢmiĢ tuğla ve asfalttan yapılmıĢtı. Yüksekteki bahçeleri sulamak için Fırat nehrinden zincir pompalarla su yukarılara çıkarılıyordu. Zincir pompa, biri yukarıda, diğeriyse su kaynağında bulunan iki büyük volana gerili, üzerinde kovalar bulunan bir sistemdi. Nehirden dolan kova yukarıya çıkıyor içindeki suyu havuza boĢaltıp tekrar nehre dönüyordu. Bu Ģekilde üst seviyelere taĢınan su, bahçeleri sulayarak teraslardan aĢağıya doğru akıyordu (mail.baskent.edu.tr 2008).
Ġran Bahçe Sanatı
Ġran bahçe sanatının Ġslamiyetken önce ve sonra olarak ayrılabilir. Ġslamiyet‘i kabul etmende önce Ġranlılar insanoğlunun etrafında çorak kurak topraklarla çevrilmiĢ ortasından nehir geçen ve dört eĢit bahçeye ayrılmıĢ cennet tasviri yapılmıĢ alanlardır.
Ġran bahçesi, cennet tasvirine uygun olarak, birbirini dik kesen farklı uzunlukta iki su kanalının ortaya koyduğu formel biçime göre Ģekillenirdi. Bu özel yapıya Dört Bahçe anlamına gelen Cahar Bağ denirdi (ġekil 2.7.). Su kanallarının kesiĢtiği yerlerde havuzlar, pavyonlar, teraslar, çay bahçeleri vb. yerler oluĢturulurdu. Çoğunlukla bahçenin ağırlık merkezinde büyük
18
bir su pavyonu bulunur ve diğer dört parçanın da ortalarına birer küçük havuz yerleĢtirilirdi (Özgen 2000).
ġekil 2.7. Cahar bağ Ģeklinde bahçe tanzimi.
Dayanıksız malzeme kullanımı bahçelerin günümüze ulaĢmasını engellemiĢtir.
Yunan Bahçe Sanatı
Bahçe sanatı dinsel etkilerle ĢekillenmiĢtir. Mabetler yapılmıĢtır. Daha sonraları daha rasyonel tarzlarla Ģekillenen bahçeler agora adı verilen meydanlara dönüĢmüĢtür. Bu meydanlar fikir tartıĢmalarının yapıldığı, spor alanlarını, gezinti yerlerini içine alan, yani her yönüyle fikri ve bedeni hareketlerin yapıldığı alanlardır. Bu devirde safa bahçeleri; geniĢletilmiĢ geniĢ arazide her türlü yapıtları yerleĢme kompleksleri ile birlikte planlandığı alandır.
Açık ve yeĢil alanlarda sıcak iklimin etkisi ile atrium ve peristil yapılmıĢtır. Atrium; Evin giriĢindeki üstü açık oda Ģeklinde tavandaki oluktan ortadaki havuza su akıtmak anlamına gelir. Peristil ise atriumun daha geliĢmiĢ Ģekli etrafı sütunlarla çevrili avlu tipidir (Korkut 2002). Ġran döneminde olduğu gibi dayanıksız malzeme kullanılması planlanan alanların günümüze ulaĢmasını engellemiĢtir
Roma Bahçe Sanatı
Roma bahçe sanatı düzenlemesinde planlama anlayıĢı etkili olmuĢtur. Kentsel mekânlar oluĢturmuĢlar ve ağaçlandırmaya önem vermiĢlerdir. Konutlarda yunan bahçe sanatında olduğu gibi avlulara ek olarak domuz adı verilen iç bahçeler tasarlamıĢlardır. Kentsel geliĢmenin beraberinde çok katlı apartmanlar tesis etmiĢlerdir.
Bu devirde ilk kez bitkileri budayarak Ģekil verme sanatı uygulamaları baĢlamıĢtır. Romalılar bahçe alanlarını büyütmüĢ ve bahçe tasarımını içindeki mimari elemanlarla birlikte düĢünmüĢlerdir. Roma tasarımlarında ıĢık mekânın önemli öğesidir ve bu anlayıĢ Avrupa
19
stillerine de etkileri olmuĢ ve özellikle Rönesans bahçeleri teraslarında geliĢimi belirgindir. Tipik Roma evi, Yunan evleri gibi içe dönük karakterli avlulu evlerdir (ġekil 2.8.) (Yıldız 1996).
ġekil 2.8. Yunan ve Roma evleri (Yıldız 1996). Orta Çağ Bahçe Tasarımı
Ġslam Bahçe Sanatı
Ġslam bahçeleri Ġran, Bizans, Fenike ve Ġbranilerin etkisi altında ĢekillenmiĢtir. Ġslam bahçesinin kullanıcıları tarafından algılanmasında iki ana etmen rol oynamıĢtır. Bunlardan birisi stile ismini veren Ġslam dinidir. Ġslam dininin temel yapılarından biri olan cennet imajının yeryüzünde birebir örtüĢtüğü tek yer bahçelerdir. Ġslam bahçesinin algılanmasında din felsefesi kadar Ġslamiyet‘in yayılmıĢ olduğu ülkelerdeki sıcak ve kurak iklim koĢullarının da büyük etkisi olmuĢtur. Güç koĢullara rağmen verimli kılınan toprağa bağlanma ve onu kutsallaĢtırma insan-doğa iliĢkisinde insan-doğanın ağır basmasını sağlamıĢtır (Bornavalı 1999).
Sulama ve drenaj sistemleri de Ġslam bahçelerini zenginleĢtiren alt yapı özellikleridir. Uzak dağlarda eriyen karlar geniĢ kanallarla bahçelere ulaĢtırılır ve bu birbirini dik kesen kanallar aynı zamanda bahçenin temel yapısını ortay koyardı. Su elemanının vazgeçilmezliği havuzları da Ġslam bahçesinde çok kullanılır öğeler haline gelmiĢtir. Üç kademeli havuzlar, bahçe dünyasına Ġslam uygarlığının getirisidir (Tanrıverdi 1987).
20 Ġran Ġslam Bahçesi
Ġranlılar, bahçelerinde temel Cahar Bağ sistemini kullanmayı sürdürmüĢlerdir. Ġslam uygarlığının etkisiyle bahçede birden fazla havuz vardır, bunlar birbirlerine kanallarla bağlanarak serinlik ve hava akımının etkisini artırmıĢ ve musikinin oluĢmasını sağlamıĢtır. Bahçeler genel olarak formel ve simetriktir (Alptekin 1998).
Hindistan Ġslam Bahçesi
Hindistanlılar, görkemli yüksek duvarları tercih etmiĢlerdir mistik ve gizem anlatıĢlarının temelini oluĢturmaktadır. Formel yapı, ana temiz aks ve su kanalları bahçelerinin belirgin özellikleridir.
En ünlü bahçesi Tac Mahal sarının bahçesidir. Bahçenin en dikkat çekici ayrıntısı mimariyi adeta aynalaĢan büyük süs havuzudur. Hayatın sürekliliği ve hayat özlemi sembolize edilmiĢtir (ġekil 2.9.).
21 Endülüs Bahçeleri
Endülüs bahçelerinin en belirgin özelliği tasarımda estetik ve fonksiyonelliğin bir arada kullanılmasıdır. En belirgin simgesi; ‗Küçük Cennet‘ denilen daire Ģeklinde dizilmiĢ servilerin üste birleĢtirilmesiyle oluĢan doğal kameriyelerdir.
En önemli ve günümüze değin gelen eseri Alhamdra Sarayı‘nın bahçesidir. Dört avludan oluĢur; Mersinli avlu, Aslanlar Avlusu, Kadınlar Avlusu ve Servili Avludur. Avluların ortak özelliği su elemanının kullanıĢmıĢ olmasıdır (ġekil 2.10.)
ġekil 2.10. Alhamdra Sarayı (gezgin.özgül.net 2008). Yeniçağ Bahçe Sanatı
Rönesans Bahçeleri
Rönesans Ortaçağın karanlık ve baskılı döneminden çağdaĢ dünyaya geçiĢini sağlayan yeniden doğuĢ devridir. Bahçelerde bahçe ve mimari iç içe geçmiĢtir bir bütün olarak kabul edilir. Teraslı tasarım sanatın tipik özelliğidir. Gerek yapı gerek bahçe ölçüleri çok büyük tutulmuĢtur. Alan seçiminde bahçeyi ön plana çıkartacak topografya seçilmiĢtir. Bahçeye, teraslar heykellerin ön planda olduğu tasarım anlayıĢın yanı sıra askatlı havuzlar su öğesi belirgin bir Ģekilde kullanılmıĢtır.
Bu devrin en önemli bahçeleri günümüze değin gelen su tesisleri öne çıktığı Villa D‘este (ġekil 2.11–2.12.), doğayla bahçenin harmanlandığı Villa Lante (ġekil 2.13.-2.14.) ve Floransa‘nın en büyük bahçesi olarak tanınan Boboli Bahçeleridir (ġekil 2.15.)
22
ġekil 2.11. Villa D‘este plan görünüĢü (Jellicoe and Jellioce 1975).
ġekil 2.12. Villa D‘este (goeurope.about.com 2008).
ġekil 2.13. Villa Lante plan görünüĢü (bergerfoundation.ch 2008).
23 ġekil 2.15. Boboli Bahçesi (www.binrota.com 2008). Barok Devri
Barok devri bahçelerinde bahçeler içinde yaĢanılacak bir mekân olmanın çok ötesinde gösteriĢ için vardır. Ana hatlarında düzen, denge hâkim olmaktadır suyun bahçede kullanımı durgundur. Bitkiler geometrik Ģekillerce budanmıĢtır. Bitkilerle oluĢturulan labirent barok sanatının en tipik özelliğidir. En önemli eseri peyzaj mimarı Andrea Le Notre‘nin tasarımı Versay Sarayının bahçeleridir (ġekil 2.16.- ġekil 2.17.).
24 ġekil 2.17. Versay Sarayı Bahçesi ( www.flickr.com 2008). Ġngiliz Bahçe Sanatı
Ġngiliz Bahçelerinde, Ġtalya Rönesans bahçeleri taklit edilmiĢtir. Barok prensiplerini esas alınarak peyzaj mimarı Andrea Le Notre‘nin tarafından tesis edilen ‗Saint James Park‘ , ‗Greenwich Park‘ tır (ġekil 2.18-2.19-2.20.2.20-2.21-2.22.) dönemin örnek parklarıdır. Tarzı zamanla doğal formlara yaklaĢmıĢ bu akım natüralizm doğmasına sebep olmuĢtur.
Natüralizm
Natüralizm akım doğa taklitçi ve informal bir stildir. Eksen, rölyef ve lineer perspektif kaldırılmıĢtır, geometrik Ģekillerin tekrarı kullanılmamaktadır. Birbirini dik kesen yollar yerine doğal morfolojiyi takip eden yollar uygulanmıĢtır. Kompozisyonun yapısında çözünmeyen birçok aks mevcuttur. Teras, duvar ve merdiven gibi büyük mimari yapılar doğal imajı bozacağından kullanılmamıĢtır. Formel havuzlar kompozisyonda yer almaz, bunların yerine informal yapıda doğal görünümlü göletler oluĢturulur. Durgun sulara doğada olduğu gibi serbest akıĢ ortamları hazırlamıĢtır. Düz arazinin monoton ve durgunluğunu gidermek için yumuĢak kontörlü yayvan tepeciklere önem verilmiĢtir (Aran 1970).
25 ġekil 2.19. Saint James Park (www.pbase.com 2008).
ġekil 2.20. Greenwich Park, plan (www.mappalondon.com 2008). ġekil 2.21. Greenwich Park, peyzaj (www.bbc.co.uk 2008).
26 Modernizm, Central Park
Central Park'ın zengin tarihi 1800‘lü yılların ortalarına dek uzanmaktadır. Central Park, Amerika BirleĢik Devletleri'nde Peyzaj düzenleme yapılan ilk genel parktır. Tasarımcıları Frederick Law Olmsted ve Calvert Vaux Ġngiliz romantik akımından etkilenerek pastoral bir peyzaj oluĢturmak istemiĢlerdir. Ġnsanların rekreasyonel ihtiyaçlarını karĢılayabildiği en iyi kentsek park örneklerindendir (ġekil 2.23-2.24-2.25.).Olmsted‘ e göre park, kent yaĢamını içinde barındırmalı ve doğayla bütünleĢmiĢ cennet imajını oluĢturabilecek ütopik bir dünya olmalıdır (Rutledge 1971).
ġekil 2.23. Central Park, plan, (www.peyzaj.org 2008). ġekil 2.24. Central Park, peyzaj (www.timkang.com 2008).
