UNGUENTARIUM
EMEL ERTENSon y~ llarda, Marmaris Müzesi taraf~ndan, yerel bir sat~c~dan üç adet uzun cam unguentarium sat~n al~nm~~t~r. Bunlar~n buluntu yeri bilinme-mekle birlikte, çok benzer ölçülere, form ve cam özelliklerine sahip olmalar~~ bak~m~ndan ayn~~ mezar konteksti içinde, bir arada ele geçmi~~ olmalar~~ ge-rekmektedir (Res. la-b, 2a-b, 3a-b, kat. no. 1-3).
Unguentarium, (özellikle tüp biçimli ve ~amdan biçimli tipler) cam üf-lemecili~inin yakla~~k olarak ~.Ö. 25 y~l~ nda icat edilmesinden sonra Roma camc~l~~~ nda en yayg~n görülen form haline gelmi~tir'. Roma günlük ya~a-m~ nda s~ kça kullan~ lan kokulu ya~lar~ n, parfümlerin, merhemlerin yani, "unguent"lerin saklanmas~na yarad~~~~ için bu isimle tan~nmaktad~ r 2. Ungu-entarium, iç kal~ p tekni~i ile üretilmi~~ olan cam formlar~ n (aryballos, alabas-tron, amphoriskos, oinokhoe) üfleme tekni~inde yap~lm~~~ kar~~l~~~~ olarak de~erlendirilebilir. Basit cam formu olarak Roma ~mparatorlu~u'nun bat~~ ve do~u topraklar~nda geni~~ bir yay~l~m gösterir.
I Cam üflemeciliginin bulunu~u ve yay~l~m~~ konusunda bkz.: Avigad, N. "Expedition at Nahal David", Israel Exploration Journal XII (1962), s. 169-183 ; Avigad, N. "Excavation in the Jewish Quarter of the Old City of Jerusalem", Israel ExplorationJournal XXII (1972), s. 193-200 Mazar, B. - Dunayevsky, I. "Ein Gedi -Third Season of Excavations, Israel ExplorationJournal XIV (1964), s. 121-130 ; Israeli, Y. "The Invention of Blowing", Roman Class - Two Centuries of
Art and Invention (ed. M. Newby - K. Painter), London 1991, s. 46-55, özellikle Stern, E. M. "Roman Glassblowing in a Cultural Context", American Journal of Archaeology 103.3 (1999), s. 441-484.
2 içerdigi orijinal madde ile bir arada saptanm~~~ çok fazla say~da unguentarium bulunma -
makla birlikte (bkz.: Crivelli, A. I Vetri Ro~nani di Locarno, 1979, p. 26 veya Greenewalt Jr., - C. H. - Sullivan, D. G. -Ratte, C. J. - Howe, T. H. "Sardis 1981 and 1982" Türk Arkeoloji Dergisi XXVI.2 (1983), s. 182-183), unguent'lerin içerdigi maddeler konusunda elimizde yeterli yaz~l~~ kaynaklar vard~r : Plinius, Historia Naturalis'te (XIII.1-25) bu konuda ayr~ nt~l~~ bilgilere yer verir. Unguent yap~ m~ nda en çok kullan~lan otlar safran, mercankö~k, luna, süsen ve nanedir Buna ek olarak, çe~itli gül türleri, bal ve yabani üzüm bile unguent üretiminde kullan~lm~~t~r. Unguent ve ilaç yap~m~ nda kullan~lan otlar konusunda ayr~nt~l~~ bilgi için: bkz. Scarborough, J. "Drugs and Medicines in the Roman World", Expedition 38.2 (1996), s. 38-51.
Ölümden sonra ya~am konusundaki Roma inanc~na göre, ölen ki~inin mezar~nda kendini evinde hissetmesi için çaba harcanmaktad~r3. Bu, Roma mezarlar~nda unguentarium ele geçmesinin nedenlerinden biridir. Öte yan-dan, di~er bir amaç da mezarlann güzel kokmasm~~ sa~lamak olarak aç~k-lanmaktad~r4.
Uzun unguentarium tipi, sivri ve masif ayaklar~~ ile tümüyle ayakta dura-maz özelliktedir. Bu durumda, i~levlerinin "unguent" saldamak kadar ta~~-mak oldu~u da anla~~lta~~-maktad~r. Bugün bile ayakta duramayan parfüm ~i~esi gelene~i hala bir ölçüde ya~amaktad~r (Res. 4). Roma'da Villa Farnesina'da saptanan bir duvar resmi üzerinde elinde iki ~i~e ile parfüm döken bir kad~n betimlenmi~tir (Res. 5) 5. Figürün sol elinde tuttu~u parfüm ~i~esinin bir uzun tipte bir unguentarium olmas~~ mümkün görünmektedir. Marlupo'dald bir mezarda yer alan duvar resminde de bir geni~~ gümü~~ kase içine yerle~tirilmi~~ cam unguentarium örnekleri bulunmaktad~r (res. 6)6. Bütün bunlar, Roma günlük ya~ant~s~nda bu formun yayg~nl~~~n~~ göstermektedir. Bunun yan~s~ra, uzun unguentarium tipinin mezar arma~anlar~~ olarak da sunulmu~~ olmas~~ gerekmektedir. Marmaris Müzesi örneklerinin bu denli iyi korunabilmi~~ olmalar~, onlar~n bir yerle~im yerinde de~il, bir mezar~n korunakh ortam~~ içinde günümüze ula~t~klann~~ dü~ündürmektedir.
C.Isings, uzun unguentarium tipinin (Form 9-a) oldukça ender görül-dü~ünü belirtmekle birlikte, bat~~ Roma buluntu yerlerinden ele geçen ör-neklerin yer ald~~~~ bir s~ralama yapm~~t~r?. Bu tip, ne tüp ne de ~amdan bi-çimli unguentaria kadar yayg~n de~ilse de, günümüzde C.Isings'in listesine eklenecek yeni örnekler de saptanm~~t~r. Ancak, ne yaz~k ki, bunlar~n ço~u-nun buluntu yerleri bilinmemektedirs.
3 Toynbee, J. M. C. Death and Burial in the Roman World, Baltimore and London 1996, s. 37-38.
4 Hayes, J. W. Handbook of Medite~ranean Roman Potte~y, London 1997, s. 84.
Ra~nage,N. H. -Ramage, A. Roman Art - Romulus co Constantine, Nev~~ Jersey 1991, fig. 3.28, s. 98.
6 Naumann-Steckner, F. "Depictions of Glass in Roman Wall Paintings", Roman Class- Two Cent~~ries of Art and Invention (ed. t~y M. Newby - K. Painter) London 1991, pl. XXIV.a , s. 88, 94.
7 Isings, C. Roman Class from Dated Finds, Groningen 1957, s. 24-25.
8 Autl~, S. H. Ancient Class at the Ne~vark Museum , Newark 1976, no. 359, s. 204 (cam
ip-li~i süslemeli ); von Saldern, k - Nolte, B. - La Baume P. - Haevernick, T.E. Gliser der Antike - Sammlung Erwin Oppenlar~der, no. 639, s. 220 ; Hayes, J.W. Roman and Pre-Roman Class in the Royal Ontario Museum, Toronto 1975, no. 103, pl. 10, s. 52; Crivelli, p. 29 (M~zrak° Necro-polis'inden bir buluntu, Villa Liverpool) ; The National Archaeological Museum - Naples 1982
Uzun unguentarium tipinin do~udan tan~nan örnekleri ise, K~br~s°, H~rvatistan'daki Cautat (Epidaurum)'° ve belki de Suriye-Filistin bölgesinden gelmektedir". Özellikle de Epidaurum unguentarium'u Marmaris Müzesi örnekleri ile form, renk ve ölçüleri bak~m~ndan yak~n benzerlik göstermek-tedir (Res. 7)
Anadolu'da da ayn~~ tipin saptanm~~~ baz~~ örnekleri bulunmaktad~r. Af-yon Müzesi cam koleksiAf-yonunda a~~z k~sm~~ korunamam~~~ olan bir benzer unguentarium yer almaktad~r". Bu eserin buluntu yeri belli olmamakla bir-likte, yine bir Anadolu buluntusu olmas~~ gerekmektedir. Bir di~er benzer unguentarium ise, ~stanbul'da Türkiye ~i~e ve Cam Fabrikalar~~ A.~. koleksi-yonundad~r (Res. 8)13. Yine ~stanbul'daki Sadberk Han~m Müzesi koleksiyo-nunda da üç adet uzun unguentarium yer almaktad~r'''. Berlin'deki Staatlic-hen Museum'da bulunan uzun unguentarium'un da bir Anadolu buluntusu oldu~u söylenmektedir". Bütün bu örnekler asl~nda, Marmaris'tekilerden
(müze rehberi), no. 3, s. 80-81; Özyi~it, S. "Hellenistik ve Roma Dönernlerinden bir Kap Formu: Unguentarium" Tombak 4 (1995), no .6, s. 20 ; Harden, D. B. - Hellenkemper H. - Painter, K. - Whitehouse, D. Glass of the Caesars. Milan 1987, no.52, s.I20 (Cumae, Italya'dan); Shining Ves-sels - Ancient Glass from Greek, Roman and Islamic Times (Fortuna Fine Arts Ltd. - Sat~~~ Kata-lo~u) , New York 1991 , no. 163, s. 88-89 ; Flerning, S.J. "Early Imperial Glass at the University of Pennsylvania Museum", Expedition 38.2 (1996), fig. 15 A,B , s. 22 (koyu mavi üzerine beyaz spi-ral süslemeli) .
9 Vessberg, O. "Roman Glass in Cyprus" Opuscula Archaeologica 7 (1952), pl .VII. 43-45,
s. 132, 135.
I° Trasparenze Imperiali -Vetri Romani dalla Croazia (katalog) , Rome - Milan 1997, no. 61, s. 83, 121.
Bir örne~in Suriye kökenli oldu~u ve Lübnan'da sat~n al~nd~~~~ söylenmektedir: Glass from the Ancient World - R. W. Smith Collection , New York 1957, no. 157, p. 92-93; bir di~eri ise, Emesa buluntusudur: Barag, D. Glass Vessels of the Roman and Byzantine Periods in Pales-tine, Jerusalem 1970 (yay~nlanmam~~~ tez, ~branice), pl. 21. I, 94, Lightfoot, C.S. A Catalogue of Glass Vessels in Afyon Museum, BAR International Series 530, Oxford 1989, s. 24 ; Ashdod kaz~ -lar~nda bir kaide parças~~ saptanm~~t~r : Barag, D. "The Glass Vessels", in: Dothan, M. Ashdod II-III. The Second and Third Seasons of Excavations 1963, 1965: Soundings in 1967, Atiqot (English Series) 1971, no. 13, fig. 105, s. 204.
12 Lightfoot 1989, no. 5 ,pl. 1, s. 24, 74.
13 Canay, Ü. Türkiye ~i~e ve Cam Fabrikalar~~ A.~. Cam Eserler Koleksiyonu, ~stanbul 1985,
no. 37, s. 44. Ayn~~ eserin bir di~er resminin yer ald~~~~ yay~n : Küçükerman, Ö. Cam ve Çagda~~ Tasar~m Içindeki Yeri - Glass and its Place in Contemporary Design , ~stanbul 1978, no. 21, s. 70.
14 Bu unguentarium örnekleri daha önce Kocaba~~ koleksiyonunda yer almaktayd~lar: Y.
Akat, N. F~rat'', H. Kocaba~, Hüseyin Kocaba~~ Koleksiyonu Cam Eserler Katalo~u / Catalogue of Glass in the Hüseyin Kocaba~~ Collection, ~stanbul 1984, no. 164-165-166, res. 66, 67-a, 67-b, s. 28,59.
13 Kunisch, N. "Neu erworbene antike Gl'aser der Antikenabteilung der Staatlichen Mu-seen Berlin", Archaologischer Anzeiger (1967), abb. 10, p. 184-185.
biraz farkl~~ özelliklere sahiptirler. Boyunlar~~ ile gövdelerinin birle~ti~i yerde bir bo~um bulunmamaktad~r. Ayr~ca, Türkiye ~i~e ve Cam Fabrikalar~~ A.~. koleksiyonundaki unguentarium parlak mavi renkte camdan yap~lm~~t~r. Bu, Roma Erken imparatorluk Dönemi için tipik bir özellik olmakla birlikte, Af-yon ve Marmaris örneklerinin do~al ya da renklendirilmemi~~ camdan yap~l-m~~~ olduklar~~ görülmektedir. Buna kar~~l~k, Sadberk Han~m Müzesi koleksi-yonu örnekleri de renkli band ya da cam ipli~i süslemelerine sahiptirler. Bu farkl~l~klara kar~~n, genel form özellikleri bak~m~ndan, her birini yine de ayn~~ genel tip (Isings, Form 9-a) kapsam~nda de~erlendirmek olas~d~r.
Uzun cam unguentarium tipinin tüm örnekleri, ~.S. 1. yüzy~la veya 2. yüzy~l~n ba~lar~na tarihlenmektedir. Bu, cam üflemecili~inin art~ k ticari bir etkinlik durumuna geldi~i ve Roma imparatorlu~u çap~nda bir giri~imcilik alan~~ niteli~i ta~~maya ba~lad~~~~ bir dönemdir. Art~k camc~l~k Suriye-Filistin bölgesine özgü bir yerel el sanat~~ olmaktan ç~km~~~ ve evrensel bir hal alm~~-t~r'''.
~.S. 1. ve 2. yüzy~llarda do~uya oranla bat~~ Roma topraklar~ nda camc~ l~ -~~ n daha geli~kin oldu~u genel olarak kabul edilmektedir17. Ancak yine de form ve süsleme bak~m~ndan daha gösteri~siz ürünler vermekle birlikte, do-~uda da dönemin teknik ve artistik yalda~~ mlarm~~ bir ölçüye kadar izlemek ve kesintisiz bir cam üretiminin varl~~~n~~ saptamak olas~d~r.
Bu genel çerçeve içinde, Marmaris Müzesi uzun cam unguentarium ör-nekleri, bat~~ Roma topraklar~nda da iyi tan~nan ve kimi zaman gösteri~li süs-lemelere de sahip olan bir tipin, daha sade (süslemesiz olmalar~~ renklendi-rilmemi~~ camdan yap~lmalar~~ bak~m~ndan) Roma erken imparatorluk dö-nemine ait do~ulu temsilcileridir.
16 Stern 1999, s. 442.
17 Stern, E.M. Ancient Class at the Fondation Custodia - Collection Frits Lugt -Paris,
Gro-ningen 1977, s. 155; örne~in, bat~~ kökenli uzun unguentaria aras~nda bir cameo cam örnekler bile bulunmaktad~r. Bunlardan biri ~imdi ~spanya'da Ortiz koleksiyonundad~r: Whitehouse, D. "Cameo Class", Roman Class - Two Centuries of Art and Invention (ed. by M. Newby- K. Pain-ter) London 1991, pl. VI, VII a-b, p. 25, 29; di~eri ise ~talya'dalti Torre di Siena'da bulunmu~tur ve Floransa Museo Archeologico Nazionale koleksiyonundad~r: Whitehouse 1991, s. 25, Fleming 1996, lig. 18, s. 23.
KATALOG Marmaris Müzesi Env. No.: 9.10.99
Res. I a-b
Yükseklik: 9.5 cm.; çap (a~~z): 2 cm.
Do~al ye~il cam, yüzeyde kahverengi ve gökku~a~~~ irizasyon ve a~~nmalar. A~~z kenar~~ içe do~ru katland~ ktan sonra düzle~tirilmi~; silindir boyun altta bir bo~umla uzun ve damla biçimli gövdeye ba~lanmakta. Sivri ve içi dolu bir damlac~k biçiminde dip.
Serbest üfleme. Süslemesiz.
Marmaris Müzesi Env. No.: 9.11.99 Res. 2 a-b
Yükseklik: 9.5 cm.; çap (a~~z): 2 cm.
Do~al ye~il cam, yüzeyde kahverengi ve gökku~a~~~ irizasyon ve a~~nmalar. A~~z kenar~~ içe do~ru katland~ ktan sonra düzle~tirilmi~; silindir boyun altta bir bo~umla uzun ve damla biçimli gövdeye ba~lanmakta. Sivri ve içi dolu bir damlac~ k biçiminde dip.
Serbest üfleme. Süslemesiz.
Marmaris Müzesi Env. No. : 9.12.99 Res. 3 a-b
Yükseklik: 10.5 cm. ; çap (a~~z) : 2 cm.
Do~al ye~il cam, yüzeyde kahverengi ve gökku~a~~~ irizasyon ve a~~nmalar. A~~z kenar~~ içe do~ru katland~ ktan sonra düzle~tirilmi~; silindir boyun altta bir bo~umla uzun ve damla biçimli gövdeye ba~lanmakta. Sivri ve içi dolu bir damlac~k biçiminde dip.
Serbest üfleme. Süslemesiz.
