T.C.
NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI TEFSİR BİLİM DALI
KUR’ÂN-I KERİM KISSALARINDA MÜTEŞABİH LAFIZLARIN ANLAŞILMASINDA BAĞLAMIN ETKİSİ
-ADEM, İBRAHİM, İSMAİL VE İSA KISSALARI ÇERÇEVESİNDE- ﺮﺛأ ﻲﻓ قﺎﻴﺴﻟا ﻢﻬﻓ ﻲﻧآﺮﻘﻟا ﺺﺼﻘﻟا ﻲﻓ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﻤﻟا مﻼﺴﻟا ﻢﻬﻴﻠﻋ ﻰﺴﻴﻋو ﻞﻴﻋﺎﻤﺳإو ﻢﻴﻫاﺮﺑإو مدآ ﺺﺼﻗ تﺎﻳآ ﻰﻠﻋ ﺔﻴﻘﻴﺒﻄﺗ ﺔﺳارد MUHAMMED SAQAAN
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN: Prof. Dr. HARUN ÖĞMÜŞ Konya - 2020
ب ﺺﺨﻠﻤﻟا ﺮﺛأ ﰲ قﺎﻴﺴﻟا ﻢﻬﻓ ﱐآﺮﻘﻟا ﺺﺼﻘﻟا ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا -مﻼﺴﻟا ﻢﻬﻴﻠﻋ ﻰﺴﻴﻋو ﻞﻴﻋﺎﲰإو ﻢﻴﻫاﺮﺑإو مدآ ﺺﺼﻗ تﺎﻳآ ﻰﻠﻋ ﺔﻴﻘﻴﺒﻄﺗ ﺔﺳارد – نآﺮﻘﻟا ﰲ تﺎﻳﻵا ﲔﺑ تﺎﻗوﺮﻔﻟا وأ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﻢﻬﻓ ﺔﻟوﺎﳏ ﰲ ﻦﺋاﺮﻘﻟاو قﺎﻴﺴﻟا رود ﲔﺒﺗ ﺔﺳارد ﻩﺬﻫ ﺺﺼﻗ قﺎﻄﻧ ﻦﻤﺿ ﺪﺣاﻮﻟا عﻮﺿﻮﳌا تاذ ﺔﺼﻘﻟا ﰲ ﱘﺮﻜﻟا ) دآ ﻢﻬﻴﻠﻋ ﻰﺴﻴﻋو ﻞﻴﻋﺎﲰإو ﻢﻴﻫاﺮﺑإو م مﻼﺴﻟا .( ﻨﻤﻀﺗ ﺔﺳارﺪﻟا ﻩﺬﻫ ﺖ ﺔﲤﺎﺧو لﻮﺼﻓ ﺔﻌﺑرأو ﺔﻣﺪﻘﻣ . ﻰﻠﻋ تﻮﺘﺣا ﺪﻘﻓ ﺔﻣﺪﻘﳌا ﺎﻣأ ﺑ ﻒﻳﺮﻌﺗ ﺔﻌﻴﺒﻄ عﻮﺿﻮﳌا ، عﻮﺿﻮﳌا ﺔﻴﳘأو ، عﻮﺿﻮﳌا رﺎﻴﺘﺧا بﺎﺒﺳأو ، ﺚﺤﺒﻟا ﺔﻴﻟﺎﻜﺷإو ، ﺚﺤﺒﻟا فاﺪﻫأو ، ﺚﺤﺒﻟا ﺞﻬﻨﻣو ﺚﺤﺒﻟا عﻮﺿﻮﻣ ﰲ ﺔﻘﺑﺎﺴﻟا تﺎﺳارﺪﻟاو . ﺪﻘﻓ لوﻷا ﻞﺼﻔﻟا ﺎﻣأ ﺚﺣﺎﺒﻣ ﺔﺘﺳ ﻦﻋ ةرﺎﺒﻋ نﺎﻛ ﺛﺪﲢ ﺖ ﻬﻴﻓ ﺎ قﺎﻴﺴﻟا مﻮﻬﻔﻣ ﻦﻋ ، عاﻮﻧأو قﺎﻴﺴﻟا ، نﺎﻛرأو قﺎﻴﺴﻟا ، ﻟﻻدو قﺎﻴﺴﻟا ﺔ ، ﻴﳘأو قﺎﻴﺴﻟا ﺔ ، قﺎﻴﺴﻟا ﺢﻠﻄﺼﻣ رﻮﻬﻈﻟ ﻲﳜرﺎﺘﻟا جرﺪﺘﻟاو . ﺪﻘﻓ ﱐﺎﺜﻟا ﻞﺼﻔﻟا ﺎﻣأو ﺎًﻀﻳأ ﺚﺣﺎﺒﻣ ﺔﺘﺳ ﻦﻋ ةرﺎﺒﻋ نﺎﻛ ﻬﻴﻓ ﺖﺛﺪﲢ ﺎ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا مﻮﻬﻔﻣ ﻦﻋ ، رﻮﻄﺗو ًﻴﳜرﺎﺗ نآﺮﻘﻟا ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا مﻮﻬﻔﻣ ﺎ، ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﻢﻠﻋ ةﺄﺸﻧو ، ﰲ ﺖﻔﻟأ ﱵﻟا ﺐﺘﻜﻟا ﻢﻫأو ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ، نآﺮﻘﻟا ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا عاﻮﻧأو ، ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﻢﻠﻋ ﺔﻴﳘأو . ﺪﻘﻓ ﺚﻟﺎﺜﻟا ﻞﺼﻔﻟا ﺎﻣأو ﺚﺣﺎﺒﻣ ﺔﺴﲬ ﻦﻋ ةرﺎﺒﻋ نﺎﻛ ﻬﻴﻓ ﺖﺛﺪﲢ ﺎ ﻦﻋ مﻮﻬﻔﻣ ﺼﻘﻟا ﺔ ﻘﻟا ﰲ نآﺮ ، ﺎﻬﺒﻴﻟﺎﺳأو ﺔﻴﻧآﺮﻘﻟا ﺔﺼﻘﻟا ﺺﺋﺎﺼﺧو ، ﺔﻴﻧآﺮﻘﻟا ﺺﺼﻘﻟا فاﺪﻫأو ، ﺔﻴﻧآﺮﻘﻟا ﺔﺼﻘﻠﻟ ﺔﻴﻨﻔﻟا ﺔﻴﻨﺒﻟا ﺮﺻﺎﻨﻋو ، ﺔﻴﻧآﺮﻘﻟا ﺔﺼﻘﻟا ﰲ ﰊدﻷا قﺎﻴﺴﻟا تﺎﻴﻟﺎﲨو . ﻟا ﺔﺳارﺪﻟا ﻮﻫ نﺎﻜﻓ ﻊﺑاﺮﻟا ﻞﺼﻔﻟا ﺎﻣأو ﺔﻴﻠﻴﻠﺤﺘﻟا ﺔﻴﻘﻴﺒﻄﺘ ﺔﺼﻗ ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﺔﺳارد ﺖﻟوﺎﻨﺗ ﺚﻴﺣ مدآ مﻼﺴﻟا ﻪﻴﻠﻋ ﻢﻴﻫاﺮﺑإ ﺔﺼﻗ ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا و مﻼﺴﻟا ﻪﻴﻠﻋ ﻞﻴﻋﺎﲰإ ﺔﺼﻗ ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا و ﻪﻴﻠﻋ مﻼﺴﻟا ﻰﺴﻴﻋ ﺔﺼﻗ ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا و مﻼﺴﻟا ﻪﻴﻠﻋ . ﺐﻟﺎﻄﻟا ﻢﺳا : نﺎﻌﻘﺳ ﺪﻤﳏ ﺔﻠﺣﺮﻤﻟا : ﲑﺘﺴﺟﺎﻣ
ت
Özet
KUR’ÂNI KERÎM KISSALARINDA MÜTEŞABİH LAFIZLARIN ANLAŞILMASINDA BAĞLAMIN ETKİSİ
-ADEM İBRAHİM İSMAİL İSA AS. KISSALARI ÇERÇEVESİNDE-
Bu araştırma, kur'an-i kerim'deki tek konulu kıssaların arasındaki benzeşen kelimelerin veya sözlerin arasındaki farklılıkları anlamak için bağlamın etkisini gösteren bir çalışmadır. (Hz. Adem, Hz. İbrahim, Hz. İsmail, Hz. İsa, (a.s) Kıssaları çerçevesinde).
Giriş bölümünde; konunun doğası, konunun önemi, araştırmanın tercih nedenleri, araştırmanın problemi, araştırmanın amaçları ve araştırma yönteminin ve önceki yapılan araştırmalar değerlendirmesi bir tanımı bulunmaktadır.
İlk bölüm; bağlam kavramı, bağlam türleri, bağlam öğeleri, bağlamın delaleti, bağlamın önemi ve bağlam teriminin ortaya çıkışının tarihsel gelişimini içeren altı başlıktan oluşmaktadır.
İkinci bölüm; benzeşen kelimelerin kavramı, Kur'an'da sözel benzerlik kavramının gelişimi, benzeşen kelimelerinin biliminin ortaya çıkışı, ve benzeşen kelimelerinin önemini anlatan dört başlıktan oluşmaktadır.
Üçüncü bölüm; Kur'ân'daki kıssa kavramı, Kur'ân kıssasının özellikleri ve yöntemi, Kur'ân kıssalarının hedefleri, Kur'ân kıssasının sanatsal yapısının unsurları ve Kur'ân kıssasının estetik yapısını konu alan beş başlıktan oluşmaktadır.
Dördüncü bölümde ise, uygulamalı analitik çalışmaya yer verilmektedir. Bu bölümde; Hz. Adem'in, Hz. İbrahim'in, Hz. İsmail'in, Hz. İsa'nın, Kıssalarındaki çerçevesinde benzeşen kelimelerin incelemesi ele alınmaktadır.
ث
ABSTRACT
The Effect of the context in understanding the Analogue in the Quranic Stories-
Applied study among the verses of Adam’s, Abraham’s, Ishmael’s and Jesus’ stories.
This study illustrates the role of the context and evidences in
understanding the analogue, or the difference among the Quranic verses in the single-themed story within the range of the stories of Adam, Abraham, Ishmael, and Jesus, peace be upon them.
This study includes an introduction, four chapters and conclusion. The introduction contains the definition of the nature of the topic, the importance of the topic , reasons for choosing a topic, the problem of the research, the objectives of the research, methods of the research andthe previous studies related to the research.
The first chapter is consisted of six branches, in which I have handled the context concept, the context types, the context pillars, its evidences, its importance, and the historical progression of the emergence of the context term.
The second chapter is about six branches too, in which I have also discussed the concept of analogue, the concept development of analogue in Quran in a historical way, the emergence of the analogue, the most important books that were written about analogue, the analogue types in Qur’an, and the importance of the science of analogue.
The third chapter is consisted of five branches, in which I have handled the story concept in the Holy Quran, the characteristics of the Qur’anic story and its methods, the purposes of the Qur’anic stories, the
ج
elements of the artistic structure of the Qur’anic story and the aesthetics of the literary context in the Qur’anic story.
The fourth chapter discusses the applied analytic study that I have handled the analogue in Adam’s story , the analogue in Abraham’s story , the analogue in Ishmael’s story and the analogue of Jesus’ story.
أ ت ا ﺺﺨﻠﳌا ... ... ... ... ب Özet ... ... ... ... ت ABSTRACT ... ... ... ... ث ءاﺪﻫﻹا ... ... ... ... ث د ا ... ... ... ... -1 ﺪﻴﻬﲤ ... ... ... ... -3 أ -ﺔﻌﻴﺒﻃ عﻮﺿﻮﳌا ... ... ... ... -3 ب -ﺔﻴﳘأ عﻮﺿﻮﳌا ... ... ... ... -3 ج بﺎﺒﺳأ رﺎﻴﺘﺧا عﻮﺿﻮﳌا ... ... ... -4 د -ﺔﻴﻟﺎﻜﺷإ ﺚﺤﺒﻟا ... ... ... ... -4 ه -فاﺪﻫأ ﺚﺤﺒﻟا ... ... ... ... -5 و -ﺞﻬﻨﻣ ﺚﺤﺒﻟا ... ... ... ... -5 ز : ﻢﻴﻴﻘﺗ تﺎﺳارﺪﻟا ﻟا ﺔﻘﺑﺎﺴ تﺎﻗوﺮﻔﻟاو ... ... ... -5 1 . ل ا لو ا : ل د إ ق ا ... ... ... -8 1.1 . ف ر ق ا ... ... ... -8 1.1.1 . ق ا : ... ... ... -8 1.1.2 . ق ا ً ط ا : ... ... ... -8 1.2 . عاو"أ ق ا ... ... ... -14 1.2.1 . عاو"أ ق ا ً و # : ... ... ... -14 1.2.2 . عاو"أ ق ا $"آر ا : ... ... ... -19 1.3 . ن 'رأ ق ا ... ... ... -24 1.3.1 . ق(و رظ" ) ثر ( FIRTH :( ... ... . -24 1.3.2 . ق(و ض + ن , + ا : ... ... ... -24 1.4 . -د ق ا ... ... ... -26 1.4.1 . -د ق ا ً ط ا : ... ... ... -26 1.4.2 . -د ق ا $( . ا +ر ا نآر او م ر' ا : ... ... -27 1.5 . ھأ ق ا ... ... ... -28 1.6 . جرد ا $( ظ رو1 2.ط ق ا ً ر : ... ... -38 2 . ل ا $" , ا : 3+ 4 ا $ظ . ا $( نآر ا ... ... ... -43 2.1 . ف ر 3+ 4 ا $ظ . ا 3 و1 و ... ... .... -43 2.2 . ة64" م.# 3+ 4 ا $ظ . ا : ... ... ... -49
ب 2.3 . ب ' ا ؤ ا $( 3+ 4 ا $ظ . ا 31 8و و ... ... -50 2.4 . عاو"أ 3+ 4 ا $ظ . ا $( نآر ا ... ... .... -55 2.5 . ھأ م.# 3+ 4 ا $ظ . ا ... ... ... -58 3 . ل ا ث , ا : ص ا $( نآر ا : ... ... ... -60 3.1 . ف ر ص ا ً ط او ... ... .... -60 3.1.1 . ا : ... ... ... -60 3.1.2 . ا ً ط ا : ... ... ... -60 3.2 . ص: ا "آر ا 1+ أو : ... ... . -61 3.2.1 . ز 8 <ا : ... ... ... -61 3.2.2 . ةد و ا : ... ... ... -63 3.2.3 . عو" رط ضر ا : ... ... ... -63 3.2.4 . #ار+ ل 1 -ا ... ... ... -64 3.2.5 . ر و ا $" ا $( ا "آر ا : ... ... -66 3.2.6 . عو" ل: و ط+ر دھ 4َ ا : ... ... ... -68 3.2.7 . رار' ا : ... ... ... -69 3.3 . فادھأ ص ِ ا "آر ا ... ... ... -71 3.3.1 . ت +, ب.? $+" ا . @ 3 .# م. و و و سو " 3+ : ... -71 3.3.2 . ر4" م ا . ا " د او ن + ن " ؤ ا : ... ... -72 3.3.3 . ب Bر ا ب ھر او : ... ... ... -73 3.3.4 . ر ,6 ا $ " ا : ... ... ... -74 3.3.5 . ا 3 8و C ر و ةد ا ... ... ... -75 3.3.6 ةد و ت- ر ء +" ا : ... ... ... -75 3.4 . ر "# "+ ا " ا . "آر ا ... ... .. -76 3.4.1 . ثاد ا : ... ... ... -76 3.4.2 . صو 4 ا : ... ... ... -79 3.4.3 . راو ا : ... ... ... -81 3.4.4 . ق و4 ا : ... ... ... -82 3.5 . ت 8 ا ق $+د ا $( ا "آر ا ... ... -83 4 . ل ا E+ار ا : ارد ا . ا ... ... ... -85 4.1 . ? مدآ 3 .# م ا ... ... ... -85 4.1.1 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﱃوﻷا : ﻖﻠﺧ مدآ ﻪﻴﻠﻋ مﻼﺴﻟا ... ... ... -85 4.1.2 6 ا " , ا : ر أ ': ا دو8 + مدF 3 .# م ا ... ... -93 4.1.3 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﺔﺜﻟﺎﺜﻟا : عﺎﻨﺘﻣا ﺲﻴﻠﺑإ ﻦﻋ دﻮﺠﺴﻟا ... ... .... -94
ت 4.1.4 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﺔﻌﺑاﺮﻟا : ﺔﻠﺣﺮﻣ ﺎﻣ ﺪﻌﺑ عﺎﻨﺘﻣا ﺲﻴﻠﺑإ ﻦﻋ دﻮﺠﺴﻟا ... ... -102 4.1.5 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﺔﺴﻣﺎﳋا : ءاﻮﻏإ ﲔﻌﻠﻟا ... ... ... -109 4.1.6 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﺔﺳدﺎﺴﻟا : ﺮﻣأ مدآ ﲎﻜﺴﺑ ﺔﻨﳉا ... ... ... -111 4.1.7 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﺔﻌﺑﺎﺴﻟا : طﻮﺒﻫ مدآ ﻪﺟوزو ﻦﻣ ﺔﻨﳉا ... ... -115 4.2 . ? م ھار+إ ل # إو 1 .# م ا ... ... -118 4.2.1 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﱃوﻷا : ﺮﻣﻷا ءاﺪﺘﻗﻻﺎﺑ ﻞﺳﺮﻟﺎﺑ ) ﻦﻣو ﻢﻬﻨﻴﺑ ﻢﻴﻫاﺮﺑإ ﻞﻴﻋﺎﲰإو ( ... ... -118 4.2.2 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﺔﻴﻧﺎﺜﻟا : ﻰﻔﻄﺼﳌا ﻦﻣ ﻪﺘﻳرذ ... ... ... -120 4.2.3 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﺔﺜﻟﺎﺜﻟا : ﻒﻗﻮﻣ ﻢﻴﻫاﺮﺑإ ﻪﻴﻠﻋ مﻼﺴﻟا ﻦﻣ ﻪﻴﺑأ رزآ ﺎﻣو راد ﺎﻤﻬﻨﻴﺑ ﻦﻣ تﺎﺸﻗﺎﻨﻣ ... -121 4.2.4 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﺔﻌﺑاﺮﻟا : ءﺎﻋد ﻢﻴﻫاﺮﺑإ " بّر ْﻞﻌﺟا اﺬﻫ اًﺪﻠﺑ ﺎًﻨﻣآ " ... ... -124 4.2.5 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﺔﺴﻣﺎﳋا : لﻮﺧد ﺔﻜﺋﻼﳌا ﻰﻠﻋ ﻢﻴﻫاﺮﺑإ ﻪﻴﻠﻋ مﻼﺴﻟا ﻢﻫﲑﺸﺒﺗو ﻩﺎﻳإ ءﺎﻨﺛو ﷲا ﻪﻴﻠﻋ ... -126 4.3 . ? # 3 .# م ا ... ... ... -130 4.3.1 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﱃوﻷا : ىﺮﺸﺑ ﺔﻜﺋﻼﳌا ﱘﺮﳌ ﺎﻬﻴﻠﻋ مﻼﺴﻟا ... ... -130 4.3.2 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﺔﻴﻧﺎﺜﻟا : فﻼﺘﺧا باﺰﺣﻷا ﰲ ﻰﺴﻴﻋ ﻪﻴﻠﻋ مﻼﺴﻟا ... ... -132 4.3.3 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﺔﺜﻟﺎﺜﻟا : ةﻮﻋد ﻰﺴﻴﻋ ﲏﺒﻟ ﻞﻴﺋاﺮﺳإ نﺎﳝﻺﻟ ﷲﺎﺑ ... ... -133 4.3.4 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﺔﻌﺑاﺮﻟا : تاﺰﺠﻌﻣ ﻰﺴﻴﻋ ﻪﻴﻠﻋ مﻼﺴﻟا ... ... -136 4.3.5 ﺔﻟﺄﺴﳌا ﺔﺴﻣﺎﳋا : نﺎﳝإ ﲔﻳراﻮﳊا ﻢﺮﺼﻧو ﻰﺴﻴﻌﻟ ﻪﻴﻠﻋ مﻼﺴﻟا ... ... -139 ﺔﲤﺎﳋا ... ... ... ... -143 ﺖﺒﺛ ردﺎﺼﳌا ﻊﺟاﺮﳌاو ... ... ... ... -145
ث ءاﺪﻫﻹا ُـﻧ ﻰﻟإ ْﻮ ِﺿو ِتﺎﻨﺋﺎﻜﻟا ِر َﻴ َﻜﻟا ِءﺎ ْﻮ َﻧِﺪﻴﺳ ِن ُﷲا ﻰﻠَﺻ ٍﺪﻤَﺤُﻣ ﺎ ِﻪﻴﻠﻋ َﺳو ﻠﻢ َأ ﻰﻟإ ِﺑ ُﻤﻟا ﻲ َﺮ ﺑ َﻌﻟا ﻲ ِﺰ ﺰﻳ ُأ ﻰﻟإو ﻣ ﻲ َﻐﻟا ِﻟﺎ ﺔﻴ ِﺗﺎﺳأ ﻰﻟإ َﺬ ِﺗ ِبﺎﺤﺻأ ﻲ َﻔﻟا ْﻀ ﻞ ﻦﻳﺪﺑﺎﻌﻟا ﻦﻳزو ﺔﺸﺋﺎﻋ يدﻻوأو ﻲﺘﺟوز ﻰﻟإو ُأ ﻰﻟإو ﻣ ﻴﺳ ﺔ ِﺪ ُﻤﻟا ْﺮ َﺳ ِﻠ ﻴﺳ ﻦﻴ ِﺪ َﻧ ﺎ ُﷲا ﻰﻠَﺻ ٍﺪﻤَﺤُﻣ ِﻪﻴﻠﻋ َﺳو ﻠﻢ
ج زﻮﻣﺮﻟاو تارﺎﺼﺘﺧﻻا ت : . ﰲﻮﺗ د . رﻮﺘﻛﺪﻟا د. ت : نوﺪﺑ ﺦﻳرﺎﺗ د. ط : نوﺪﺑ ﺔﻌﺒﻃ ص : ﺔﺤﻔﺼﻟا ط : ﺔﻌﺒﻄﻟا م : يدﻼﻴﻣ ه : يﺮﺠﻫ
-1 -ا ﻢﻴِﺣﺮﻟا ِﻦَﻤﺣﺮﻟا ِﷲا ِﻢﺴِﺑ ﱘﺮﻜﻟا ﻪﻟﻮﺳر ﺎﻨﻟ ﻞﺳرأ يﺬﻟا ﷲ ﺪﻤﳊا ، ﻳأو ﺑ ﻩﺪ بﺎﺘﻜ ﻣ ﺰﺠﻌ ﻢﻴﻈﻋ ، يﺬﻟا بﺎﺘﻜﻟا اﺬﻫ َرﺎﻧأ َبورﺪﻟا ، بﻮﻠُﻘﻟا َﺪﻌﺳأو ، لﻮﻘﻌﻟا ﺶﻫدأو ، ﱄوأ ﺰﺠﻋأو بﺎﺒﻟﻷا .. ﻓ شﺎﻌ نﻮُﻤِﻟﺎﻌﻟا ِرﺎﻌﻟاو ُﻓ نﻮ ، ِﺣﺎﺒﻟاو ُﺜ نﻮ ِراﺪﻟاو ُﺳ نﻮ ، ﺴﻔﳌاو ءﺎﻬﻘﻔﻟاو نوﺮ ، ؛ﻮﺤﻨﻟاو ﺔﻏﻼﺒﻟا ءﺎﻤﻠﻋو ﻢَﺎﻴﺣ . ﻳ ﻻ نﻮﻣﺄﺴ ِﻣ َﻦ ِﻣ ِﻞْﻬﻨﻟا ْﻦ َﻣ ِﻌ ِْﲔ نآﺮﻘﻟا ﱘﺮﻜﻟا ﺐﻀﻨﻳ ﻻ يﺬﻟا .. نﺄﺸﻟا ﻢﻴﻈﻌﻟا بﺎﺘﻜﻟا اﺬﻫ ، رﺪﻘﻟا ﻊﻴﻓﺮﻟا ، ﱃﺎﻌﺗ لﺎﻘﻓ ًﺔﻳاﺪﻫو اًرﻮﻧ ﻪﻧﻮﻜﺑ ﷲا ﻪﻔﺻو يﺬﻟا : ﴿ ْﻦِﻜَﻟَو ﺎَﻧِدﺎَﺒِﻋ ْﻦِﻣ ُءﺎَﺸَﻧ ْﻦَﻣ ِﻪِﺑ يِﺪْﻬَـﻧ اًرﻮُﻧ ُﻩﺎَﻨْﻠَﻌَﺟ ﴾ ] ىرﻮﺸﻟا : 52 [ ، ﻩﺮﺑﺪﺗو ﻪﺘﺳارﺪﺑ ﺎﻧﺮﻣأ ﻪﻠﻣﺄﺗو ، لﺎﻘﻓ : ﴿ ْمَأ َنآْﺮُﻘْﻟا َنوُﺮـﺑَﺪَﺘَـﻳ َﻼَﻓَأ ﴾ﺎَﻬُﻟﺎَﻔْـﻗَأ ٍبﻮُﻠُـﻗ ﻰَﻠَﻋ ] ﺪﻤﳏ : 24 [ ، ٌﺮﻣأ ُﻪُﻤﻠﻌﺗو ُﻪُﻤﻬﻓو ِنآﺮﻘﻟا ُﺮـﺑﺪﺗو ﻻ ﺔﺣوﺪﻨﻣ َﻋو بﺎﺘﻜﻟا اﺬﻫ زﺎﺠﻋإ ىﺪﻣ ﻰﻠﻋ فﻮﻗﻮﻠﻟ ﻪﻨﻋ َﻈ َﻤ ِﺘ ﻪ. و ﺔﻴﻏﻼﺑ نﻮﻨﻓ ﻰﻠﻋ نآﺮﻘﻟا ﻞﻤﺘﺷا ﺔﻏﻼﺒﻟاو نﺎﻴﺒﻟا ﰲ ، ﲑﺒﻌﺘﻟا ﺔﻋورو ، َﻋو َﻈ ﺮﻳﻮﺼﺘﻟا ﺔﻤ . ﻢﻏﺮﻟﺎﺑو ﺔﺣﺎﺼﻔﻟاو نﺎﻴﺒﻟا ﻞﻫأ بﺮﻌﻟا نﻮﻛ ﻦﻣ ؛ َﻋ عاﺪﺑإ مﺎﻣأ ﻦﻳﺮﺋﺎﺣ اﻮﻔﻗو ﻢﻬﻨﻜﻟ َﻈ َﻤ ِﺘ ﻪﺑﻮﻠﺳأ ﺔﻋورو ﻪ ، ﻦﻣ نﺎﻛو ﲔﺑ ﻪﺑﺎﺸﺘﻟا زﺎﺠﻋﻹا اﺬﻫ ﺮﻫﺎﻈﻣ ﺾﻌﺑ ﻪﺗﺎﻳآ ﻴﺳ ﻻو ﻦﻃاﻮﳌا ﺾﻌﺑ ﰲ ﱐآﺮﻘﻟا ﺺﺼﻘﻟا ﰲ ﺎﻤ ، ﲣ ﺪﻘﻓ ﻒﻠﺘ ﰲ ﺔﻴﻧآﺮﻘﻟا ﺺﺼﻘﻟا دﺮﺳ ﺔﻘﻳﺮﻃ ﺎﻬﻨﻣ ﻩﻮﺟو : ظﺎﻔﻟﻷا ﺾﻌﺑ ﱘﺪﻘﺗ ﻊﺿﻮﻣ ﰲ ، ﺧﺄﺗو ﲑ ﺮﺧآ ﻊﺿﻮﻣ ﰲ ﺎﻫ ، وأ ﺮﺧآ ﻊﺿﻮﻣ ﰲ ﺎﻬﻓﺬﺣو ﻊﺿﻮﻣ ﰲ ﺎﻬﻀﻌﺑ ﺮﻛذ ، ةرﻮﺳ ﰲ ﺔﺒﻀﺘﻘﻣ ﺔﺼﻘﻟا نﻮﻜﺗ ﺪﻗو ، ةرﻮﺳ ﰲ ﺔﻠﺼﻔﻣو ىﺮﺧأ .. اﺬﻜﻫو . ةﺪﺣاﻮﻟا ﺔﺼﻘﻟا ﰲ تﺎﻤﻠﻜﻟا وأ فوﺮﳊا تﺎﻓﻼﺘﺧا ﺾﻌﺑ ﻢﻬﻓ ﰲ اًرود قﺎﻴﺴﻟا يدﺆﻳو ﻲﻈﻔﻟ ﻪﺑﺎﺸﺘﻣ ﺎﻬﻴﻓ ﱵﻟا . ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌاو بﻮﻠﺳأ ﻮﻫ ﻦﻣ ﺳﻷا ﺎﻟﻴ ﻴﻧآﺮﻘﻟا ﺐ ﺔ ،ﻪﺘﻏﻼﺑ ﻩﻮﺟو ﻦﻣ ﻪﺟوو لﺎﻗ ﱃﺎﻌﺗ : ﴿ ْﻢُﻬـﺑَر َنْﻮَﺸْﺨَﻳ َﻦﻳِﺬﻟا ُدﻮُﻠُﺟ ُﻪْﻨِﻣ ﺮِﻌَﺸْﻘَـﺗ َﻲِﻧﺎَﺜَﻣ ﺎًﻬِﺑﺎَﺸَﺘُﻣ ﺎًﺑﺎَﺘِﻛ ِﺚﻳِﺪَﺤْﻟا َﻦَﺴْﺣَأ َلﺰَـﻧ ُﻪﻠﻟا ﻢُﺛ ﻟا ىَﺪُﻫ َﻚِﻟَذ ِﻪﻠﻟا ِﺮْﻛِذ ﻰَﻟِإ ْﻢُﻬُـﺑﻮُﻠُـﻗَو ْﻢُﻫُدﻮُﻠُﺟ ُﻦﻴِﻠَﺗ ُءﺎَﺸَﻳ ْﻦَﻣ ِﻪِﺑ يِﺪْﻬَـﻳ ِﻪﻠ ﴾ ] ﺮﻣﺰﻟا : 23 [ ، نآﺮﻘﻟﺎﻓ ﱘﺮﻜﻟا ، ًﻀﻌﺑ ﻪﻀﻌﺑ ﻪﺒﺸﻳ ﺎ ، ًﻀﻌﺑ ﻪﻀﻌﺑ قﺪﺼﻳو ﺎ. ﺔﺼﻘﻟا ثاﺪﺣأ ضﺮﻋ ﰲ تﺎﻓﻼﺘﺧﻻا راﺮﺳأ ﺾﻌﺑ ﻒﺸﻛ لوﺎﳓ ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ ﰲو ، بﺎﺒﺳأو تﺎﻳﻵا ﰲ مﺎﻌﻟا قﺎﻴﺴﻟا ﺐﺳﺎﻨﻳ ﺎﻣ ﻖﻓو ةﺪﺣاﻮﻟا ﺔﻴﻧآﺮﻘﻟا ﺔﺼﻘﻟا صﻮﺨﺷ لاﻮﻗأ فﻼﺘﺧا ، ﲔﺗرﻮﺳ ﰲ رﻮﺳ ةﺪﻋ وأ ﲔﺘﻔﻠﺘﳐ . و ﺔﺳارد عﻮﺿﻮﳌا لوﺎﻨﺘﻳ ) ﱘﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ( ﺔﻴﻧآﺮﻘﻟا تﺎﻳﻵا يأ وأ ﺎﻬﻈﻔﻠﺑ ةرﺮﻜﺘﳌا ﺑ ﺎﻣ ضﺮﻐﻟ ﲎﻌﳌا برﺎﻘﺗ ﻊﻣ ﺎﻬﻈﻔﻟ ﰲ ﲑﺴﻳ فﻼﺘﺧﺎ . ﻚﻟذ نﻮﻜﻳ نأ نود يأ
-2 -ﺔﻘﻴﻘﳊا ﰲ راﺮﻜﺘﻟا ًراﺮﻜﺗ ﲎﻌﳌا ﺲﻔﻨﻟ ا ، اﺬﻫ ﻞﺼﺘﻳ ﺎﻣ اﲑﺜﻛو يﺬﻟا ﱐآﺮﻘﻟا قﺎﻴﺴﻟا ﺔﺒﺳﺎﻨﲟ فﻼﺘﺧﻻا ﺔﺳارﺪﻟا ﻦﻤﺿ ﻪﻨﻋ ﺚﻳﺪﳊاو ﻪﻔﻳﺮﻌﺗو ﻪﺣﺮﺷ ﻢﺘﻴﺳ . ﺔﺼﻘﻟا ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﻊﺿاﻮﻣ ءاﺮﻘﺘﺳﺎﺑ مﻮﻘﻨﺳو ﻞﺜﻣ ﻦﻣ ﺔﻴﻧآﺮﻘﻟا : مدآ ﺔﺼﻗ ، ﻢﻴﻫاﺮﺑإو ، ﻞﻴﻋﺎﲰإو ، ﻰﺴﻴﻋو ، مﻼﺴﻟا ﻢﻬﻴﻠﻋ نآﺮﻘﻟا ﺞﻬﻨﻣ ﻚﻟﺬﺑ ﺢﻀﺘﻴﻟ ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﻢﻠﻋ ﰲ ﻪﺑﻮﻠﺳأو ﱘﺮﻜﻟا ﻲﻈﻔﻠﻟا . و ﺎًﻴﻏﻼﺑ تﺎﻳﻵا راﻮﻏأ ﱪﺳ ﰲ ﺚﺣﺎﺒﻟا رود ﰐﺄﻳ ، بﺎﺒﺳأ ﻊﺒﺘﺗو تﺎﻓﻼﺘﺧﻻاو تﺎﻗوﺮﻔﻟا ، ﺎﻬﻨﻴﺑ ﻖﻴﻓﻮﺘﻟاو ﺎﻬﻠﻴﻠﻌﺗو ، ﺮﻫﺎﻈﻟا فﻼﳋا ﻪﺟو ﲔﻴﺒﺗ ﺔﻟوﺎﳏو ، ﰲ ﻮﻫ يﺬﻟا زﺎﳚﻹا ﻲﻀﺘﻘﺗ ﺔﻴﻨﻔﻟا ﺔﻴﺣﺎﻨﻟا ﻦﻣ ﺔﺼﻘﻟا دﺮﺳ تﺎﻴﻟآ ﻦﻜﻟو ؛ةﺪﺣاﻮﻟا ﺔﺼﻘﻟا ﰲ فﻼﺘﺧا ﻪﻴﻓ ﺲﻴﻟ ﻪﺘﻘﻴﻘﺣ ﺎًﻧﺎﻴﺣأ ، ﺼﻔﺘﻟاو ﺎًﻧﺎﻴﺣأ ﻞﻴ ، رﻮﺴﻟا نود ةرﻮﺳ ﰲ ﺔﺼﻘﻟا ﻦﻣ ﺐﻧاﻮﺟ ﻰﻠﻋ ﺎًﻧﺎﻴﺣأ ءﻮﻀﻟا ﻂﻴﻠﺴﺗ ﻲﻀﺘﻘﺗو قﺎﻴﺴﻟا ﻪﻴﻀﺘﻘﻳ ﺎﳌ ىﺮﺧﻷا ، ﻲﻀﺘﻘﺗ ﻻو قﺎﻴﺴﻟا ﺎﻬﺟﺎﺘﳛ ﻻ ىﺮﺧأ ةرﻮﺳ ﰲ ﻰﻔﲣ ﺐﻧاﻮﳉا ﻩﺬﻫو ﻞﻴﺼﻔﺘﻟا . ْتﺮﻛذ ًﻼﺜﻣ مدآ ﺔﺼﻘﻓ ﺼﻔﻣ ﻒﻬﻜﻟا ةرﻮﺳ ﰲ ةﺰﺟﻮﻣو ةﺮﻘﺒﻟا ةرﻮﺳ ﰲ ﺔﻠ ، ﻢﻴﻫاﺮﺑإ ﺔﺼﻗو ﻞﻴﻋﺎﲰإو ﺼﻔﻣ تﺮﻛذ ناﺮﻤﻋ لآو ةﺮﻘﺒﻟا ﰲ ةﺰﺟﻮﻣو تﻮﺒﻜﻨﻌﻟاو ءاﺮﻌﺸﻟاو مﺎﻌﻧﻷا ﰲ ﺔﻠ ، ﺼﻔﻣ تﺮِﻛُذ ﻰﺴﻴﻋ ﺔﺼﻗو ﺔﻠ َﲑﺷأو ةﺪﺋﺎﳌاو ﱘﺮﻣو ناﺮﻤﻋ لآ ﰲ ﺎﻫﲑﻏو ﻒﺼﻟاو فﺮﺧﺰﻟا ﰲ ﺎﻬﻴﻟإ . ﻠﺴﻳ ﺚﺤﺒﻟاو ﰲ فﻼﺘﺧﻻاو ﻪﺑﺎﺸﺘﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﻴﻠﻴﻠﺤﺘﻟاو ﺔﻴﻏﻼﺒﻟا ﺔﻴﺣﺎﻨﻟا ﻦﻣ ءﻮﻀﻟا ﻂ ةﺪﺣاﻮﻟا ﺔﺼﻘﻟا ُﻋ ﺪﺣاو ثﺪﺣ ﺪﻨﻋ ﻒﻘﻳو ةدﺪﻌﺘﻣ رﻮﺳ ﰲ ِﺮ َض ﲔﺘﺎﺸﺘﻣ ﲔﺗرﺎﺒﻌﺑ ، ﺪﺣ َد قﺎﻴﺳ ﺎﻤﻬﻨﻣ ةﺪﺣاو ﻞﻛ ﻒﻠﺘﳐ ، ىﺮﺧأ ﺔﻳآ ﰲ ةرﺎﺒﻌﻟاو ﺔﻳﻵا ﻩﺬﻫ ﰲ ةرﺎﺒﻌﻟا ﲔﺑ نرﺎﻘﻧو قﺎﻴﺴﻟا ﻚﻟذ ﻖﻓو ةرﺎﺒﻌﻟا فﻼﺘﺧا سرﺪﻨﻓ ﺪﺣاﻮﻟا ثﺪﺤﻠﻟ ىﺮﺧأ ةرﻮﺳ ﻦﻣ ، ﳊا قﺎﻴﺳو يﻮﻐﻠﻟا قﺎﻴﺴﻠﻟ نﻮﻜﻳ ﺎﻨﻫو وأ ثﺪﳊا بﺎﻀﺘﻗا ﰲ رود لﺎ ﻚﻠﺗ وأ ﺔﻤﻠﻜﻟا ﻩﺬﻫ رﺎﻴﺘﺧاو ﻪﻠﻴﺼﻔﺗ . ﻦﻋ ﻒﻠﺘﳜ دﺪﳏ قﺎﻴﺳ ﰲ ﺔﺒﺳﺎﻨﳌا ﺔﻈﻔﻠﻟا رﺎﺘﳜ ﱘﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟﺎﻓ ىﺮﺧأ ﺔﻳآ ﰲ قﺎﻴﺴﻟا ، يﺬﻟا ﱐﺪﳌا نآﺮﻘﻟا ﻦﻋ ﻪﻴﺟﻮﺘﻟاو بﻮﻠﺳﻷاو دﺮﺴﻟا ﺔﻴﺣﺎﻧ ﻦﻣ ﻒﻠﺘﳜ ﻲﻜﳌا نآﺮﻘﻟﺎﻓ ُﺪﳒ ًﻼﻴﺼﻔﺗ ﻪﻴﻓ ًﻼﺜﻣ مﺎﻜﺣﻷا ﺔﻴﺣﺎﻧ ﻦﻣ ﺮﺜﻛأ ، ﰲ ﺮﺼﻘﺗ ﺎأ ﲔﺣ ﰲ ﺔﻴﻧﺪﳌا رﻮﺴﻟا ﰲ تﺎﻳﻵا لﻮﻄﺗو ﺔﻴﻜﳌا رﻮﺴﻟا ، ﺎًﻌﻳﺮﺳ عﺎﻘﻳﻹا ﺢﺒﺼﻳو ﺔﻋﺮﺴﺑ تﺎﻳﻵا ﻖﺣﻼﺘﺘﻓ ، ﺎًﺌﻴﻄﺑ عﺎﻘﻳﻹا نﻮﻜﻴﻓ ﱐﺪﳌا نآﺮﻘﻟا ﰲ ﺎﻣأ ﺎًﺋدﺎﻫ . ُﺖْﻘـﻓُو ﺪﻗ نﻮﻛأ نأ ﻮﺟرأو نﺎﻛ ﺎﻤﻓ ﺔﺳارﺪﻟا ﻩﺬﻫ ﰲ ًﺑاﻮﺻ ﺎ ﻓ ﻮﻬ ﺑ ﻖﻴﻓﻮﺘ ﻦﻣ ﻪﻳﺪﻫو ﷲا ، نﺎﻛ ﺎﻣو ًﺄﻄﺧ نﺎﻄﻴﺸﻟا ﻦﻣو ﻲﻔﻌﺿو يﲑﺼﻘﺗ ﻦﻤﻓ . نﻼﻜﺘﻟا ﻪﻴﻠﻋو ﻖﻴﻓﻮﺘﻟا ﷲا ﻦﻣو .
-3 -ﺪﻴﻬﻤﺗ : أ -عﻮﺿﻮﻤﻟا ﺔﻌﻴﺒﻃ : ﺘﺗ لوﺎﻨ ﺔﺳارﺪﻟا عﻮﺿﻮﻣ ) ﱘﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ( يأ ءارو ﺔﻤﻜِﳊاو ﺮﺴﻟا ﻦﻋ ﺚﺤﺒﻟا ﺔﻟوﺎﳏ دﺮﺗ ﱵﻟا ةﺪﺣاﻮﻟا ﺔﺼﻘﻟا ﰲ ةرﺮﻜﺘﳌا ﻞﻤﳉا وأ ظﺎﻔﻟﻷا ﺾﻌﺑ فﻼﺘﺧا ًﻼﻣﺎﻛ اًراﺮﻜﺗ ﺎﻬﻈﻔﻠﺑ ةرﺮﻜﺘﻣ ﺪﺻﺎﻘﻣو ﻢَﻜ ِﺣو ضاﺮﻏﻷ ىﺮﺧأ ﻊﺿاﻮﻣ ﰲ ﺎًﺑرﺎﻘﺘﻣو اًﲑﺴﻳ ﺎًﻓﻼﺘﺧا ﺔﻔﻠﺘﳐ دﺮﺗ ﺎﻤﻨﻴﺑ ﻊﺿاﻮﻣ ﰲ ﺎًﻘﺑﺎﻄﺘﻣو ، ﲎﻌﳌا ﺔﺒﻳﺮﻗ ﺔﻔﻠﺘﺨﳌا ﻊﺿاﻮﳌا ﰲ ةرﺮﻜﺘﳌا ظﺎﻔﻟﻷا ﻩﺬﻫ ﱐﺎﻌﻣ نﻮﻜﺗو ، ًﲑﺜﻛو ا فﻼﺘﺧﻻا اﺬﻫ ﻞﺼﺘﻳ ﺎﻣ ﻢﺘﻴﺳ يﺬﻟا ﱐآﺮﻘﻟا قﺎﻴﺴﻟا ﺔﺒﺳﺎﻨﲟ ﺔﺳارﺪﻟا ﻦﻤﺿ ﻪﻨﻋ ﺚﻳﺪﳊاو ﻪﻔﻳﺮﻌﺗو ﻪﺣﺮﺷ . ﻊﺿاﻮﻣ ءاﺮﻘﺘﺳﺎﺑ مﻮﻘﻨﺳو ﻞﺜﻣ ﻦﻣ ﺔﻴﻧآﺮﻘﻟا ﺔﺼﻘﻟا ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا : مدآ ﺔﺼﻗ ﻰﺴﻴﻋو ﻞﻴﻋﺎﲰإو ﻢﻴﻫاﺮﺑإو مﻼﺴﻟا ﻢﻬﻴﻠﻋ ﺢﻀﺘﻴﻟ ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﻢﻠﻋ ﰲ ﻪﺑﻮﻠﺳأو ﱘﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﺞﻬﻨﻣ ﻚﻟﺬﺑ ﻲﻈﻔﻠﻟا . ب -عﻮﺿﻮﻤﻟا ﺔﻴﻤﻫأ : • ﺔﻴﻟﻻﺪﻟا تﺎﻗوﺮﻔﻟا نﺎﻴﺑ ﻲﻧﺎﻌﻤﻟا ﺔﻬﺑﺎﺸﺘﻣ ظﺎﻔﻟﻸﻟ ﺔﻘﻴﻗﺪﻟا ﺔﻔﻠﺘﺨﻣ ﻊﺿاﻮﻣ ﻲﻓ ةﺪﺣاو ﺔﺼﻗ ﻲﻓ : ﻢﻠﻌﻓ ﱃﺎﻌﺗ ﷲا مﻼﻜﻟ ﲑﺴﻔﺗ ﻦﻋ ةرﺎﺒﻋ ﻮﻫ نآﺮﻘﻟا ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ، مﻮﻘﻧ ذإ ﺔﺼﻘﻟا راﺮﻜﺗ ةﺮﻫﺎﻇ ﲑﺴﻔﺘﺑ ُـﻧو ةدﺪﻌﺘﻣ رﻮﺳ ﰲ ﺔﻔﻠﺘﳐ تارﺎﺒﻋو ظﺎﻔﻟﺄﺑ َـﺒ ُﲔ تﻻﻻد ﺔﻔﻠﺘﳐ تﺎﻗﺎﻴﺳ ﰲ ظﺎﻔﻟﻷا فﻼﺘﺧا . • َﻋ رﺎﻬﻇإ َﻈ ﻢﻳﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﻲﻓ ﺔﻏﻼﺒﻟاو نﺎﻴﺒﻟا ﺔﻤ ﻓ زﺎﺠﻋﻹا راﺮﺳأ ﻦﻣ اًﺮﺳ ﺪﻌﻳ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﻢﻠﻌ ﺎًﻧﻮﻟو ﻦﻣ ناﻮﻟأ ﻚﻟذو ﺔﻏﻼﺒﻟا ﲎﻌﳌا ﰲ ﲔﺘﺒﻳﺮﻗ ﲔﺘﻤﻠﻛ ﻞﻜﻟ ًﺔﻗِد ﺮﺜﻛﻷا نﺎﻜﳌا رﺎﻴﺘﺧﺎﺑ ، تﺎﻤﻠﻛ ﻦﻣ ﻞﻌﳚ ﺎﳑ ًةﺰﺠﻌﻣ نآﺮﻘﻟا ًﺔﻴﻧﺎﻴﺑ ﺔﻴﻄﻋ ﻦﺑا لﻮﻘﻳ ﻚﻟذ ﰲو ،ةﺪﻟﺎﺧ ﺔﻌﺋار " : ﻛو ﺖﻋﺰﻧ ﻮﻟ ﷲا بﺎﺘ ﺮﻳدأ ﰒ ،ﺔﻈﻔﻟ ﻪﻨﻣ ﺪﺟﻮﻳ ﱂ ﺎﻬﻨﻣ ﻦﺴﺣأ ﺪﺟﻮﻳ نأ ﰲ بﺮﻌﻟا نﺎﺴﻟ " 1 . • ﻦﻣ ﺮﻴﺜﻛ نأ نﺎﻴﺑ ﻞﻴﻗ ﻲﺘﻟا ظﺎﻔﻟﻷا ﺎﻬﻓداﺮﺘﺑ ﻊﻣ ﺔﻓداﱰﻣ ﺖﺴﻴﻟ نﻮﻤﻜﳛ ﻢﻠﻌﻟا بﻼﻃ ﻦﻣ اًﲑﺜﻛ نأ ﺔﺎﺸﺘﳌا ﻞﺋﺎﺴﳌا ﻦﻣ ﲑﺜﻛ ﻰﻠﻋ فداﱰﻟﺎﺑ . • ﺔﺳارد نإ ﺔﻴﻈﻔﻠﻟا تﺎﻬﺑﺎﺸﺘﻤﻟا ﻢﻠﻋ ﺔﻴﳘأ ﺐﺴﺘﻜﻳ ﻟ ﻪﻧﻮﻜ ﺔﻟﻻﺪﻟا ﻢﻠﻋ ﻦﻣ اًءﺰﺟ ﰲ ﺚﺤﺒﻳ ﻮﻬﻓ ظﺎﻔﻟﻷا ﻚﻠﺗ ﲔﺑ ﻂﺑﺮﺗ ﱵﻟا ﺔﻴﻟﻻﺪﻟا تﺎﻗﻼﻌﻟا ،ةﺪﺣاﻮﻟا ﺔﻴﻟﻻﺪﻟا لﻮﻘﳊا ﰲ ﺎﻬﻠﻌﲡو ،ﺔﺎﺸﺘﳌا نﺎﻛ ﻚﻟﺬﻟ ﲔﺑ ﺔﻘﻴﻗﺪﻟا قوﺮﻔﻟا نﺎﻴﺑ ﻰﻠﻋ ﻞﻤﻌﻟاو ﺔﻴﻈﻔﻠﻟا تﺎﺎﺸﺘﳌﺎﺑ مﺎﻤﺘﻫﻻا نآﺮﻘﻟا مﻮﻠﻌﺑ ﲔﻠﻐﺘﺸﳌا ﻰﻠﻋ ًﺎﻣاﺰﻟ ﻪﻇﺎﻔﻟأ . 1 ﺔﻴﻄﻋ ﻦﺑا ، رﺮﺤﻤﻟا ﺰﻳﺰﻌﻟا بﺎﺘﻜﻟا ﺮﻴﺴﻔﺗ ﻲﻓ ﺰﻴﺟﻮﻟا ، ﻖﻴﻘﲢ : ﺪﻤﳏ ﰲﺎﺸﻟا ﺪﺒﻋ مﻼﺴﻟا ﺪﺒﻋ ، ﺔﻴﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد ، توﲑﺑ ، ط 1 ، 1422 ه ، 1 / 52 .
-4 ج بﺎﺒﺳأ عﻮﺿﻮﻤﻟا رﺎﻴﺘﺧا : 1 اﺬﻟ ﲑﺴﻔﺘﻟاو ﺔﻏﻼﺒﻟا ﺎﳘ ﱘﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟﺎﺑ ﺔﻠﺼﺘﳌا مﻮﻠﻌﻟا ﻦﻣ ﲔﻤﻠﻋ ﲔﺑ ﻊﻤﲡ ﺔﺳارﺪﻟا ﻩﺬﻫ ُتدرأ نأ أ َﻞﻐﺘﺷ ﻲﻫ ﺔﻤﻬﻣ مﻮﻠﻌﺑ مﻮﻠﻋ ﺔﻳﻮﻐﻠﻟا تﺎﻗوﺮﻔﻟاو ظﺎﻔﻟﻷا ﱐﺎﻌﻣو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟﺎﺑ ﺔﻄﺒﺗﺮﻣ ﲑﺴﻔﺘﻟاو ﺔﻏﻼﺒﻟا . 2 ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ ﰲ ضﻮﳋا ﱃإ ﲏﺘﻋد ﱵﻟا بﺎﺒﺳﻷا ﻦﻣ ةﺪﺣاﻮﻟا ﺔﺼﻘﻟا ﲑﺴﻔﺗ ﰲ ﺔﻳدﺮﺴﻟا تﺎﻗوﺮﻔﻟا نﺎﻴﺑ ﻮﻫ ةدﺪﻌﺘﻣ رﻮﺳ ﰲ ﺎﻬﺿﺮﻋ ﻒﻠﺘﳜ ﲔﺣ ، ﺔﻳﻮﻐﻟ تﺎﻗوﺮﻓ تﺪﺟو ﱘﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻠﻟ ةرﺮﻜﺘﳌا ﰐءاﺮﻗ ﺪﻨﻌﻓ ﺔﻴﺑﻮﻠﺳأو ﺚﺤﺒﻟا نﺎﻜﻓ ،ﺎﻨﻫ ﻪﺘﻏﻼﺑو نآﺮﻘﻟا نﺎﻴﺑ لﻮﺣ ﺔﻠﺌﺳأ يﺪﻟ رﺎﺛأ ﺎّﳑ ةﺪﺣاﻮﻟا ﺔﺼﻘﻟا راﺮﻜﺗ ءﺎﻨﺛأ ﺔﻟوﺎﳏ ﻺﻟ ﻻؤﺎﺴﺘﻟا ﻩﺬﻫ ﻦﻋ ﺔﺑﺎﺟ ت . 3 اﻮﺳرد ﻦﻳﺬﻟا ﲔﺜﺣﺎﺒﻟا ﻦﻣ يﲑﻏ ﻪﺑ أﺪﺑ ﺎﻣ لﺎﻤﻛإ ﺔﻟوﺎﳏ تﺎﻗوﺮﻔﻟا ﻴﻧآﺮﻘﻟا ﺔ تﺎﺎﺸﺘﻟاو ﺔﺼﻘﻟا قﺎﻴﺳ ﰲ ةﺪﺣاﻮﻟا . ﺔﻴﻘﻴﺒﻄﺗ ﺔﺳارﺪﺑ اأﺪﺑ ﺪﻗ ﺎﻧﺎﻛ ثﺮﻳﻮﺣﺎﺑ ﱂﺎﺳ ﱐﺎ ﺔﺜﺣﺎﺒﻟا ﻩﺪﻌﺑ ﻦﻣو يﻮﺘﺸﻟا ﺪﻬﻓ رﻮﺘﻛﺪﻟﺎﻓ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا عﻮﺿﻮﳌ ، ﻟا نﺎﻛ ﺚﻴﺣ ﺔﻟﺎﺳر ﺐﺘﻛ ﺪﻗ يﻮﺘﺸﻟا ﺪﻬﻓ رﻮﺘﻛﺪ لﻮﺣ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا 2 ﰲ مﻼﺴﻟا ﻪﻴﻠﻋ ﻰﺳﻮﻣ ﺎﻧﺪﻴﺳ ﺔﺼﻗ ، و ﻚﻟﺬﻛ ﺔﻟﺎﺳر ﺖﺒﺘﻛ ﺪﻗ ثﺮﻳﻮﺣﺎﺑ ﱐﺎ ﺔﺜﺣﺎﺒﻟا لﻮﺣ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا 3 ﻢﻬﻴﻠﻋ ﺐﻴﻌﺷو ﱀﺎﺻو دﻮﻫو حﻮﻧ ﺎﻧﺪﻴﺳ ﻦﻣ ﻞﻛ ﺺﺼﻗ ﰲ مﻼﺴﻟا ، ﰲ ﺎﻤﲑﺴﻣ ﻞﻤﻛأ يروﺪﺑ ﺎﻧأو ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﻢﻠﻋ ﺔﺳارد لوﺎﻨﺗأو ًﺼﺼﻗ ﺎﻗﺮﻄﺘﻳ ﱂ ىﺮﺧأ ﺎ ﺎﻬﻴﻟإ ﺺﺼﻗ ﻲﻫو ءﺎﻴﺒﻧﻷا ﻦﻣ ﻞﻛ : ﺎﻧﺪﻴﺳ مﻼﺴﻟا ﻢﻬﻴﻠﻋ ﻰﺴﻴﻋو ﻞﻴﻋﺎﲰإو ﻢﻴﻫاﺮﺑإو مدآ . د -ﺚﺤﺒﻟا ﺔﻴﻟﺎﻜﺷإ : زﺮﺑأ ﻞﻌﻟ ﺮﻜﺗ نأ ﻲﻫ ﺎﺎﺒﺛإ لوﺎﳓ ﺔﻴﻟﺎﻜﺷإ ا ﺔﻔﻠﺘﳐ وأ ،ﺔﻘﻔﺘﻣ ظﺎﻔﻟﺄﺑ ﺔﻴﻧآﺮﻘﻟا تﺎﻳﻵا ر ﺲﻴﻟ ًراﺮﻜﺗ ﺎﻴﻟﺎﺧ ا راﺮﺳﻷاو ﺪﺋاﻮﻔﻟا ﻦﻣ ﺖَﻜﻨﻟاو ، فﻼﺘﺧﻻاو راﺮﻜﺘﻟا ﺎﳕإو ﻪﻟ ﺮﻫﺎﻈﻟا ﻪﺗﺎﻳﺎﻏو ﻪﻓاﺪﻫأ ، ﱘﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟﺎﻓ اذإ درو ت ﺔﻤﻠﻛ ﻪﻴﻓ ﺔﻈﻔﻟ وأ ﻋأ ﰒ ،ﺔﺻﻮﺼﳐ ترﺮﻜﺗو تﺪﻴ ،نآﺮﻘﻟا ﻦﻣ ﺮﺧآ ﻊﺿﻮﻣ ﰲ فﻼﺘﺧاو ﲑﻐﺘﺑ ﻦﻜﻟ ﻪﻴﻠﻋ ﺖﻧﺎﻛ ﺎﻤﻋ ﻚﻟذ ﻞﻜﻓ ﺮﺧآ ﰲ ﺖﺒﺛأو ﻊﺿﻮﻣ ﰲ فﺮﺣ ﺎﻬﻴﻓ ﺖﺒﺛأ وأ لوﻷا ﻊﺿﻮﳌا ﰲ ﺪﺑ ﻻ ﻪﻟ ﻦﻣ 2 ناﻮﻨﻌﺑ ﲑﺘﺴﺟﺎﻣ ﺔﻟﺎﺳر ﻲﻫو : ) مﻼﺴﻟا ﻪﻴﻠﻋ ﻰﺳﻮﻣ ﺔﺼﻗ ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﻪﻴﺟﻮﺗ ﰲ ﺎﻫﺮﺛأو قﺎﻴﺴﻟا ﺔﻟﻻد ﺔﻳﺮﻈﻧ ﺔﺳارد ﺔﻴﻘﻴﺒﻄﺗ (، داﺪﻋإ : يﻮﺘﺸﻟا ﲔﻌﳌا ﺪﺒﻋ ﻦﺑ يﻮﺘﺷ ﻦﺑ ﺪﻬﻓ ، ىﺮﻘﻟا مأ ﺔﻌﻣﺎﺟ ﰲ ﻦﻳﺪﻟا لﻮﺻأو ةﻮﻋﺪﻟا ﺔﻴﻠﻜﺑ ﺔﻣﺪﻘﻣ ﺔﻟﺎﺳر ﻲﻫو ، ﺔﻣﺮﻜﳌا ﺔﻜﻣ ، 1426 ﻫــ -2005 م. 3 ناﻮﻨﻌﺑ ﲑﺘﺴﺟﺎﻣ ﺔﻟﺎﺳر ﻲﻫو : ) ﱐآﺮﻘﻟا ﺺﺼﻘﻟا ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﲎﻌﻣ ﻪﻴﺟﻮﺗ ﰲ قﺎﻴﺴﻟا ﺔﻟﻻد ﺮﺛأ ﺔﻴﻘﻴﺒﻄﺗ ﺔﻳﺮﻈﻧ ﺔﺳارد مﻼﺴﻟا ﻢﻬﻴﻠﻋ ﺐﻴﻌﺷو ﱀﺎﺻو دﻮﻫو حﻮﻧ ﺺﺼﻗ تﺎﻳآ ﻰﻠﻋ (، داﺪﻋإ : ثﺮﻳﻮﺣﺎﺑ ﺪﲪأ ﺖﻨﺑ ﱂﺎﺳ ﺖﻨﺑ ﱐﺎ ﺔﺜﺣﺎﺒﻟا ، ﺔﻟﺎﺳر ﻲﻫو ﰲ ةﻮﻋﺪﻟا ﺔﻴﻠﻜﺑ ﺔﻣﺪﻘﻣ ىﺮﻘﻟا مأ ﺔﻌﻣﺎﺟ ، ﺔﻣﺮﻜﳌا ﺔﻜﻣ ، 1428 ـﻫ -2007 م.
-5 -ﺔﻤﻜﺣ ﺔﻳﺎﻏو ﺮﺳو فﺪﻫو ﳓ ﺎﻧروﺪﺑ ﻦﳓو ﻓ ﺮﺴﻟا ﻚﻟذ وأ ﺔﺘﻜﻨﻟا ﻚﻠﺗ ﺔﻓﺮﻌﻣ ﰲ دﺎﻬﺘﺟﻻا لوﺎ نﺈ ﺎﻨﻘﻓو ﺎﻬﺘﻓﺮﻌﳌ ﷲا ﺪﻘﻓ ﺎﻧداﺮﻣ ﺎﻨﻠﻧ ﱂ نإو ، ﻧ ﻓ ﺎﻬﻛرﺪ ﺎﻬﻴﻓ ﺔﻤﻜﺣ ﻻ ﻪﻧﻷ ﺲﻴﻟو ﺎﻨﻠﻬﺟو ﺎﻧﲑﺼﻘﺘﻟ ﺎﳕﺈ . ﰲ ﺔﻴﻟﺎﻜﺷﻹﺎﻓ اﺬﻫ ﺐﺒﺳ نﺎﻴﺑو ﺎﺎﻗﺎﻴﺴﺑ ﺔﻔﻠﺘﺨﳌا ظﺎﻔﻟﻷا ﻂﺑر ﻰﻠﻋ ﺚﺣﺎﺒﻟا ةرﺪﻘﺑ ﺺﺨﻠﺘﺗ ﺚﺤﺒﻟا ﰲ ﺔﻈﻔﻠﻟا ﻩﺬﻫ دورو ﺮﺧآ ﻊﺿﻮﻣ ﰲ ﺎﻬﻓﻼﺘﺧاو ﻊﺿﻮﻣ . ﺎﻣ ﱃإ ئرﺎﻘﻟا ﻪﻴﺟﻮﺗ ﱃإ ﺔﻳﺎﻬﻨﻟا ﰲ ﺚﺣﺎﺒﻟا ﻞﺼﻴﻟ ةﺪﺣاﻮﻟا ﺔﺼﻘﻟا ﰲ ﺔﻔﻠﺘﺨﳌا تﺎﻗﺎﻴﺴﻠﻟ ةﺪﻴﻌﺒﻟا ﱐﺎﻌﳌا ﺔﻓﺮﻌﳌ ظﺎﻔﻟﻷا ﻒﻠﺧ . ه -ﺚﺤﺒﻟا فاﺪﻫأ : 1 -ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﻢﻠﻋ ﰲ ﻪﺑﻮﻠﺳأو ﱘﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﺞﻬﻨﻣ ﺔﻓﺮﻌﻣ ﱃإ لﻮﺻﻮﻟا . 2 -نأ تﺎﺒﺛإ راﺮﻜﺘﻟا ﰲ ﱘﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﺔﻴﻏﻼﺒﻟا ﻪﺘﻳﺎﻏو ﻪﺿﺮﻏ ﻪﻟ ﲎﻌﻣ ﲎﻌﻤﻠﻟ ﻒﻴﻀﻳ ٌﺪﻴﻔﻣ ٌراﺮﻜﺗ ﻮﻫو اًﺪﻳﺪﺟ راﺮﻜﺘﻟا دﺮ ﺎًﻴﺜﺒﻋ اًراﺮﻜﺗ ﺲﻴﻟو ﺐﻴﻛاﱰﻟا وأ ظﺎﻔﻟﻷا ةدﺎﻋإو . 3 -ﳌا تﻻﺎﺣ ﻊﲨ ﺔﻟوﺎﳏ ﺎًﻴﻗﺎﻴﺳ ﺎﻫﲑﺴﻔﺗو ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﰲ ﺔﻳﻮﻐﻠﻟا تﺎﻗوﺮﻔﻟا نﺎﻴﺑو ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘ . و -ﺚﺤﺒﻟا ﺞﻬﻨﻣ : 1 ﺞﻬﻨﳌا ﻲﺋﺎﺼﺣﻹا ﻲﺋاﺮﻘﺘﺳﻻا : ﰲ ﺎﻬﻈﻔﻟ رﺮﻜﺗ تﺎﻳآ ﺎﻬﻴﻓ دﺮﻳ ﱵﻟا ﺚﺣﺎﺒﳌا ﻞﻠﺨﺘﻳ ﺞﻬﻨﳌا اﺬﻫو ُﺧ ﻦﻳﺬﻟا ءﺎﻴﺒﻧﻷا ﺺﺼﻗ ﺼ َﺺ ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ ﻟ ﻢﻬﺘﺳارﺪ ، ﻪﺑو ُتﺪﻬﺘﺟا ﻦﻃاﻮﻣ ءﺎﺼﺣإو ءاﺮﻘﺘﺳاو ﻊﺒﺘﺗ ﰲ ﺚﺤﺒﻟا عﻮﺿﻮﻣ ﻲﻫ ﱵﻟا ﺺﺼﻗ ﻚﻠﺗ لﻼﺧ ﻦﻣ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا . 2 ﺞﻬﻨﳌا ﺎﻘﻤﻟا ﻲﻠﻴﻠﺤﺘﻟا نر : رﺎﻜﻓﻷاو لاﻮﻗﻷا ﺶﻗﺎﻨﻴﻓ ﺎﻫﺮﺜﻛأ ﺚﺤﺒﻟا ﺐﻧاﻮﺟ ﺞﻬﻨﳌا اﺬﻫ ﻞﻠﺨﺘﻳو ﺎﻬﻃﺎﺳوأ ﻰﻠﻋ فﻮﻗﻮﻟاو حﻮﺟﺮﳌا ﻦﻣ ﺢﺟاﺮﻟا ﺔﻓﺮﻌﻣو ﺎﻫدﺎﻌﺑأو ﺎﻫءارو ﻒﻘﺗ ﱵﻟا ﺔﻴﻘﻴﻘﳊا بﺎﺒﺳﻷا ﺔﻓﺮﻌﻣو . ز : ﻢﻴﻴﻘﺗ ﻟا تﺎﺳارﺪﻟا تﺎﻗوﺮﻔﻟاو ﺔﻘﺑﺎﺴ : ﺾﻌﺑ كﺎﻨﻫ ُﻛ ﱵﻟا ﺔﻘﺑﺎﺴﻟا تﺎﺳارﺪﻟا ،ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا عﻮﺿﻮﻣ ﰲ ﺖﺒﺘ ﰎ ﻗو ،ﺎﻬﻤﻈﻌﻣ ﻰﻠﻋ عﻼّﻃﻻا ةءاﺮ ،ﺎﺎﻣﺪﻘﻣو ﺎﻬﻄﻄﺧ ﺚﻴﺣ و ﺪﺟ ُت ﺘﳌا ﻞﺋﺎﺳﺮﻟا ﻦﻣ ﺔﻘﻠﻌ ﻲﻠﻳ ﺎﻣ ﻪﻨﻣ ﺔﺒﻳﺮﻘﻟا وأ ﺚﺤﺒﻟا عﻮﺿﻮﲟ : 1 -ر ناﻮﻨﻌﺑ ةارﻮﺘﻛد ﺔﻟﺎﺳ ) : ﺔﻴﻏﻼﺒﻟا ﻩراﺮﺳأو ﱘﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا (، داﺪﻋإ : ﻦﺑ ﱀﺎﺻ ﺎﻬﻴﻓ ضﺮﻌﺘﺳا ،يﺮﺜﺸﻟا ﷲا ﺪﺒﻋ ﺎﻬﻔﻟﺆﻣ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﻢﻠﻋ ﰲ ﺖﻔﻟأ ﱵﻟا ﺐﺘﻜﻟا زﺮﺑأ و ﺔﻴﻏﻼﺑ ﺔﻟﺎﺳر ﻲﻫ ﺔﻜﲟ ىﺮﻘﻟا مأ ﺔﻌﻣﺎﲜ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﺔﻴﻠﻜﺑ ﺪﻘﻨﻟاو ﺔﻏﻼﺒﻟا عﺮﻔﻟ ﺔﻣﺪﻘﻣ و ﺔﻣﺮﻜﳌا ﺔﺳارد ﻰﻠﻋ ﺰّﻛﺮﺗ ﺐﻧاﻮﳉا ﺔﻴﻏﻼﺒﻟا ﻖﻠﻌﺘﺗ ﱵﻟا ﺖﺸﻗﻮﻧ ﺪﻗو ﺔﺎﺸﺘﳌا تﺎﻳﻵا ﻪﻴﺟﻮﺘﺑ مﺎﻋ : 1421 ــــﻫ -2001 م.
-6 -ﻲﺘﺳاردو ﺔﺳارﺪﻟا اﺬﻫ ﻦﻴﺑ قرﺎﻔﻟاو : ﱐآﺮﻘﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﰲ ﻞﻣﺎﺷ ﺚﲝ ﻮﻫ ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ نأ ﺔﻴﻧآﺮﻘﻟا ﺔﺼﻘﻟا ﰲ تﺎﺎﺸﺘﳌﺎﺑ ﺔﺼﺘﳐ ﻲﻬﻓ ﱵﺳارد ﺎﻣأ ﺔﻣﺎﻋ ، ﱀﺎﺻ ﺚﺣﺎﺒﻟا ﺔﺳارد نأ ﺎﻤﻛ ﻠﺘﺨﺘﻓ ﱵﺳارد ﺎﻣأ ﺔﻴﻏﻼﺑ ﺔﺳارد ﻲﻫ يﺮﺜﺸﻟا ﺔﻴﻨﻓو ﺔﻴﺑدأو ﺔﻴﻏﻼﺑ ﺔﺳارد ﺎأ ﰲ ﻒ . 2 -ناﻮﻨﻌﺑ ةارﻮﺘﻛد ﺔﻟﺎﺳر : ) ﻪﻬﻴﺟﻮﺗو ﱘﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا – ﺔﻴﻋﻮﺿﻮﻣ ﺔﺳارد ( داﺪﻋإ : ﻦﻳﺪﻟا لﻮﺻأ ﺔﻴﻠﻜﺑ ﻪﻣﻮﻠﻋو نآﺮﻘﻟا ﻢﺴﻘﻟ ﺔﻣﺪﻘﻣ ﺔﻟﺎﺳر ﻲﻫو ﺔﻛﱪﻟا ﺪﺷار ﻦﺑ ﺪﻤﳏ مﺎﻣﻹا ﺔﻌﻣﺎﺟ ﰲ ﺔﻴﻣﻼﺳﻹا دﻮﻌﺳ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ مﺎﻋ ضﺎﻳﺮﻟﺎﺑ 1426 ـــﻫ -2005 م. ﻲﺘﺳاردو ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ ﻦﻴﺑ قرﺎﻔﻟاو : نأ ﺔﻛﱪﻟا ﺪﻤﳏ ﺚﺣﺎﺒﻟا ﻤﻌﺗ ﻖ ِﻋ ﻦﻋ ﺚﻳﺪﳊﺎﺑ ْﻠ ﻢ ﻪﻴﺟﻮﺘﻟا ﺪﻋاﻮﻗو ىﺮﺧﻷا مﻮﻠﻌﻟﺎﺑ ﻪﺘﻗﻼﻋو ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ، ﻓ ﺎﻧأ ﺎﻣأ ﺔﺳارﺪﻟا ﻩﺬﻫ ﻲﻔ نﺎﻛ ﺰﻴﻛﱰﻟا ﻷا ﺺﺼﻗ ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﻢﻬﻓ ﰲ قﺎﻴﺴﻟا رود ﲔﻴﺒﺗ ﻰﻠﻋ ءﺎﻴﺒﻧ لﻼﺧ ﻦﻣ ﻚﻟذو دﺪﺣ ﱵﻟا ﺺﺼﻘﻟا ُت ﺔﺳارﺪﻟا ﻩﺬﻫ ﰲ ﺎﻬﻴﻠﻋ ﻞﻤﻌﻟا ، ُﺖﻘﻤﻌﺗ ﲏﻧأ ﱃإ ﺔﻓﺎﺿﻹﺎﺑ ﺐﻧﺎﳉﺎﺑ ةﺪﻳﺪﺟ ءﺎﻴﺷأ ﺔﻓﺎﺿإ ﺔﻧرﺎﻘﳌاو ﻞﻴﻠﺤﺘﻟا لﻼﺧ ﻦﻣ ﺖﻟوﺎﺣو ﺮﺜﻛأ ﻲﻠﻴﻠﺤﺘﻟا ةدﻮﺟﻮﻣ ﻦﻜﺗ ﱂ ﺔﻧرﺎﻘﳌاو ﻞﻴﻠﺤﺘﻟاو ﺮﻈﻨﻟا لﻼﺧ ﻦﻣ ﻚﻟذو ﺔﻘﺑﺎﺴﻟا تﺎﺳارﺪﻟا ﰲ . 3 -ناﻮﻨﻌﺑ ةارﻮﺘﻛد ﺔﻟﺎﺳر ) : ﺮﺛأ ﲑﺴﻔﺘﻟا ﰲ ﱐآﺮﻘﻟا قﺎﻴﺴﻟا ﰐرﻮﺳ ﻰﻠﻋ ﺔﻴﻘﻴﺒﻄﺗ ﺔﻳﺮﻈﻧ ﺔﻟﺎﺳر ةﺮﻘﺒﻟاو ﺔﲢﺎﻔﻟا -( ، داﺪﻋإ : ﺔﻌﻴﺑﺮﻟا ﷲا ﺪﺒﻋ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ ، لﻮﺻأ ﺔﻴﻠﻛ ﰲ ﺖﻣﺪﻗ ﺔﻟﺎﺳر ﻲﻫو مﺎﻋ ضﺎﻳﺮﻟﺎﺑ ﺔﻴﻣﻼﺳﻹا دﻮﻌﺳ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ مﺎﻣﻹا ﺔﻌﻣﺎﲜ ﻦﻳﺪﻟا 1427 ـﻫ -2006 م. ﺚﻴﺣ ةﺮﻘﺒﻟاو ﺔﲢﺎﻔﻟا ﰐرﻮﺳ ﻮﻫ ﺔﻟﺎﺳﺮﻟا ﻩﺬﻫ لﺎﳎو ةرﻮﺳ تﺎﻳآ ﰲ قﺎﻴﺴﻟا رود ﺎﻬﺒﺗﺎﻛ ﲔﺑ ًﻘﻓو تﺎﻳﻵا قﺎﻴﺳ رود ﲔَـﺑو ﻊﻃﺎﻘﻣ ﱃإ ةﺮﻘﺒﻟا ةرﻮﺳ ﻢﺴّﻗو ﺔﲢﺎﻔﻟا ﻊﻄﻘﻣ ﻞﻜﻟ ﺎ . ﻲﺘﺳاردو ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ ﻦﻴﺑ قرﺎﻔﻟاو : ﺔﺼﺘﳐ ﲑﻏ ﺔﺳارﺪﻟا ﻩﺬﻫ نأ ﻮﻫ ﺑ ﻪﺑﺎﺸﺘﳌﺎ ﺔﺼﺘﳐ ﻞﺑ ﻰﻠﻋ ﺰﻛﺮﺗ ﺔﺜﻳﺪﺣ تﺎﺳارد ﻲﻫو ﺔﻳﻮﻴﻨﺒﻟا تﺎﺳارﺪﻟا ﰲ قﺎﻴﺴﻟا ﺔﻳﺮﻈﻨﺑ قﺎﻴﺳ ﰲ ﺔﻈﻔﻠﻟا ﺔﻗﻼﻋ ﰊدﻷا ﺺﻨﻟا ﰲ ﺔﻴﻠﺧاﺪﻟا تﺎﻗﻼﻌﻟا ﻰﻠﻋ يأ ﻖﺣﻼﻟاو ﻖﺑﺎﺴﻟاو ﺺﻨﻟا . 4 -ناﻮﻨﻌﺑ ﲑﺘﺴﺟﺎﻣ ﺔﻟﺎﺳر : ) ﻰﺳﻮﻣ ﺔﺼﻗ ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﻪﻴﺟﻮﺗ ﰲ ﺎﻫﺮﺛأو قﺎﻴﺴﻟا ﺔﻟﻻد مﻼﺴﻟا ﻪﻴﻠﻋ -ﺔﻴﻘﻴﺒﻄﺗ ﺔﻳﺮﻈﻧ ﺔﺳارد (، داﺪﻋإ : ﺔﻣﺪﻘﻣ ﺔﻟﺎﺳر ﻲﻫو يﻮﺘﺸﻟا يﻮﺘﺷ ﻦﺑ ﺪﻬﻓ ىﺮﻘﻟا مأ ﺔﻌﻣﺎﺟ ﰲ ةﻮﻋﺪﻟا ﺔﻴﻠﻜﺑ 1426 ﻫ ـ -2005 م . و ﰐﺄﺗ ﺔﺳارﺪﻟا ﻩﺬﻫ ﻰﻠﻋ ﻤﺴﻗ ﲔ ؛ مﻼﺴﻟا ﻪﻴﻠﻋ ﻰﺳﻮﻣ ﺔﺼﻗ ﺎﳍﺎﳎو ﺔﻴﻘﻴﺒﻄﺘﻟا ﺔﺳارﺪﻟا ﻮﻫ ﺮﺧﻵا ﻢﺴﻘﻟاو يﺮﻈﻧ ﻢﺴﻗ .
-7 -ﻲﺘﺳاردو ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ ﻦﻴﺑ قرﺎﻔﻟاو : ﺚﺤﺒﻟا ﻦﻣ يﺮﻈﻨﻟا ﻢﺴﻘﻠﻟ ﺔﺒﺴﻨﻟﺎﺑ ﺎﻨﻫ ٌفﻼﺘﺧا ك ﻲﻠﻛو ﻦﻳوﺎﻨﻌﻠﻟ ٌﻲﺋﺰﺟ ﲔﻣﺎﻀﻤﻠﻟ ، ٌﻒﻠﺘﳐ ﻮﻬﻓ ﺔﻴﻘﻴﺒﻄﺘﻟا ﺔﺳارﺪﻟا ﻢﺴﻘﻟ ﺔﺒﺴﻨﻟﺎﺑ ﺎﻣأ ﺎًﻴﻠﻛ ًﻻوأ ﺔﺳورﺪﳌا رﻮﺴﻟا فﻼﺘﺧا ﺐﺒﺴﺑ ﺎًﻴﻧﺎﺛ ﺔﺳارﺪﻟا ﰲ ﻢﻫرﺎﻴﺘﺧا ﰎ ﻦﻳﺬﻟا ءﺎﻴﺒﻧﻷا فﻼﺘﺧاو ؛ ﻂﻘﻓ مﻼﺴﻟا ﻪﻴﻠﻋ ﻰﺳﻮﻣ ﺔﺼﻗ سرد يﻮﺘﺸﻟا ﺪﻬﻓ ﺚﺣﺎﺒﻟﺎﻓ ، ﱵﺳارد ﺎﻣأ ﻩﺬﻫ لوﺎﻨﺘﺗ ﻢﻠﻓ مﻼﺴﻟا ﻢﻬﻴﻠﻋ ﻰﺴﻴﻋو ﻞﻴﻋﺎﲰإو ﻢﻴﻫاﺮﺑإو مدآ ﺺﺼﻗ ﺖﻟوﺎﻨﺗ ﻞﺑ مﻼﺴﻟا ﻪﻴﻠﻋ ﻰﺳﻮﻣ ﺔﺼﻗ . 5 -ناﻮﻨﻌﺑ ﲑﺘﺴﺟﺎﻣ ﺔﻟﺎﺳر : ) ﺺﺼﻘﻟا ﰲ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻪﺑﺎﺸﺘﳌا ﲎﻌﻣ ﻪﻴﺟﻮﺗ ﰲ قﺎﻴﺴﻟا ﺔﻟﻻد ﺮﺛأ ﱐآﺮﻘﻟا ﻢﻬﻴﻠﻋ ﺐﻴﻌﺷو ﱀﺎﺻو دﻮﻫو حﻮﻧ ﺺﺼﻗ تﺎﻳآ ﻰﻠﻋ ﺔﻴﻘﻴﺒﻄﺗ ﺔﻳﺮﻈﻧ ﺔﺳارد مﻼﺴﻟا ( ، داﺪﻋإ : ﱐﺎ ﺔﺜﺣﺎﺒﻟا ثﺮﻳﻮﺣﺎﺑ ﺪﲪأ ﺖﻨﺑ ﱂﺎﺳ ﺖﻨﺑ ، ﺔﻴﻠﻜﺑ ﺔﻣﺪﻘﻣ ﺔﻟﺎﺳر ﻲﻫو ىﺮﻘﻟا مأ ﺔﻌﻣﺎﺟ ﰲ ةﻮﻋﺪﻟا 1428 ـﻫ -2007 م . ﻲﺘﺳاردو ﺚﺤﺒﻟا اﺬﻫ ﻦﻴﺑ قرﺎﻔﻟاو : ﻢﻗر ﺔﻘﺑﺎﺴﻟا ﺔﻟﺎﺳﺮﻟا ﻊﻣ قرﺎﻔﻟا ﻮﻫ ﺎﻤﻛ ) 4 ( ﰲ نأ ٌﻲﻠﻛو ﻦﻳوﺎﻨﻌﻠﻟ ٌﻲﺋﺰﺟ ٌفﻼﺘﺧا ﻪﻴﻓ ﺚﺤﺒﻟا ﻦﻣ يﺮﻈﻨﻟا ﻢﺴﻘﻟا ﲔﻣﺎﻀﻤﻠﻟ ، ﻚﻟﺬﻛو ﺔﺒﺴﻨﻟﺎﺑ ﻮﻬﻓ ﻞﻴﻠﺤﺘﻟاو ﻖﻴﺒﻄﺘﻠﻟ ٌﻒﻠﺘﳐ فﻼﺘﺧا ﺐﺒﺴﺑ ﺎًﻴﻠﻛ ﺺﺼﻘﻟا ءﺎﻴﺒﻧﻷا فﻼﺘﺧاو ﺔﺳورﺪﳌا ﺎًﻴﻧﺎﺛ ﺔﺳارﺪﻟا ﰲ ﻢﻫرﺎﻴﺘﺧا ﰎ ﻦﻳﺬﻟا ؛ ﺜﺣﺎﺒﻟﺎﻓ ثﺮﻳﻮﺣﺎﺑ ﱐﺎ ﺔ َد َر َﺳ ْﺖ دﻮﻫو حﻮﻧ ﺺﺼﻗ مﻼﺴﻟا ﻢﻬﻴﻠﻋ ﺐﻴﻌﺷو ﱀﺎﺻو ﻰﺴﻴﻋو ﻞﻴﻋﺎﲰإو ﻢﻴﻫاﺮﺑإو مدآ ﺺﺼﻗ ﻦﻋ ﻲﻫ ﱵﺳارد ﺎﻤﻨﻴﺑ مﻼﺴﻟا ﻢﻬﻴﻠﻋ . ﱵﺳاردو ﻩﺬﻫ إ نﻮﻜﺘﺳ ﺘﺳ ﲔﺗﲑﺧﻷا ﲔﺘﻟﺎﺳﺮﻟا ﲔﺗﺎﳍ ًﻻﺎﻤﻜ ُﺖﻨﻴﺑ ﺎﻤﻛ ةﺮﻘﻓ ﰲ ) عﻮﺿﻮﳌا رﺎﻴﺘﺧا بﺎﺒﺳأ ص 5 (.
-8 -1 . لو ا ا : ق ا إ 1.1 . ق ا !" 1.1.1 . # ق ا : يﻮﻐﻠﻟا رﺬﳉا ﻦﻣ ﻪﻠﺻأ ﺔﻐﻠﻟا ﰲ قﺎﻴﺴﻟا ) ق و س ( ، ﻪﻨﻣ ﻞﻌﻔﻟاو ) ﺎًﻗﺎﻴﺳو ﺎًﻗﻮﺳ قﻮﺴﻳ قﺎﺳ (. دوﺎﻘﺘﻟاو ﻊﺑﺎﺘﺘﻟا ﺎﻬﻨﻣ نﺎﻌﻣ ةﺪﻋ ﻰﻠﻋ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﰲ قﺎﻴﺴﻟا ﻖﻠﻄﻳو . لﻮﻘﺗ بﺮﻌﻟاو " : ْﺖَﻗَوﺎَﺴَﺗو ْﺖَﻗﺎَﺴْﻧِا َﻌﺑﺎﺘﺗ اذإ ﺎًﻗوﺎﺴﺗ ﻞﺑﻹا ْﺖ " 4 ، ﻰﻠﻋ بﺮﻌﻟا ﺪﻨﻋ قﺎﻴﺴﻟا ﻆﻔﻟ ﻖﻠﻄﻳ ﻚﻟﺬﻛو ِﺮْﻬَﳌا ، ﺪﻨﻋ ةأﺮﳌا َﺮْﻬَﻣ نﻷ ﻞﺑﻹا ﻮﻫ نﺎﻛ بﺮﻌﻟا ، ﺎًﻗﺎﻴﺳ ةأﺮﳌا ﺮْﻬَﻣ ﻲﻤُﺴﻓ ﺎًﻗﻮﺳ قﺎﺴُﺗ ﻞﺑﻹاو 5 ، ﻦﻣ ﻰﻠﻋ ﺎًﻀﻳأ قﺎﻴﺴﻟا ﻖﻠﻄﻳو نﻮﻟﻮﻘﻴﻓ ﻪﻧﺪﺑ ﻦﻣ جﺮﲣ نأ ﻪﺣور تدﺎﻛو تﻮﳌا ﻰﻠﻋ فرﺎﺷ : " يَأ ،قﺎﻴﺴﻟا ِﰲ ٌنﻼﻓ : عﺰﻨﻟا ِﰲ " 6 . و ءﺎﺟ ﺔﻏﻼﺒﻟا سﺎﺳأ ﰲ " : ،قﺎﻴﺳ ﻦﺴﺣأ ﺚﻳﺪﳊا قﻮﺴﻳ ﻮﻫو .. ﻚﺘﺌﺟو ،اﺬﻛ ﱃإ ﻪﻗﺎﺴﻣ مﻼﻜﻟا اﺬﻫو ﻪِﻗْﻮَﺳ ﻰﻠﻋ ﺚﻳﺪﳊﺎﺑ : ﻩِدْﺮﺳ ﻰﻠﻋ " 7 . اًذإ : ﻞﺴﻠﺴﺘﻟاو ﻊﺑﺎﺘﺘﻟا ﻰﻠﻋ لﺪﻳ ﻆﻔﻟ يﻮﻐﻠﻟا ﻩﺎﻨﻌﻣ ﰲ قﺎﻴﺴﻟﺎﻓ . 1.1.2 . ً%&'(ا ق ا : ﺑ نأ ىﺮﻳ ؛ﺔﻴﺑدﻷا ﻢﺟﺎﻌﻤﻠﻟ ﺢﻔﺼﺘﳌاو بدﻷاو ﺔﻐﻠﻟا ﺐﺘﻜﻟ ئرﺎﻘﻟا نإ ﰲ ﻪﻓّﺮﻋو ﺢﻠﻄﺼﳌا اﺬ ﻢﺘﻫا ﺎﻬﻀﻌ ﺮﺧﻵا ﺾﻌﺒﻟا نأ ﲔﺣ ﱂ ﰊدأ ﺢﻠﻄﺼﻤﻛ ﻪﺑ اوﺆﺒﻌﻳ ، ّﰊدﻷا مﻼﻜﻟا ﻦﻣ ﻩوﺪﻋو ﱃإ جﺎﺘﳛ ﻻ يﺬﻟا مﻮﻠﻌﳌا ﻒﻳﺮﻌﺗ . ﺔﻨﻳﺮﻘﺑ ﻂﺒﺗﺮﻳ ﺔﻴﻬﻘﻔﻟا مﺎﻜﺣﻷا طﺎﺒﻨﺘﺳا نﻷ ﻚﻟذو ؛ﻩﻮﻓّﺮﻋو قﺎﻴﺴﻟﺎﺑ ﻪﻘﻔﻟا لﻮﺻأ ءﺎﻤﻠﻋ ﺾﻌﺑ ﻢﺘﻫا ﺪﻗو ﺔﻠﻤﳉا ، ﻔﻠﻟا ﲎﻌﻣ فﻼﺘﺧﺎﺑو مﻼﻜﻟا قﺎﻴﺳ ﻦﻤﺿ ﺔﻈ . ﻆﻔﻠﻟ ﺔﻴﺣﻼﻄﺻﻻا تﺎﻔﻳﺮﻌﺘﻟا ﺾﻌﺑ قﻮﺴﻧ ﺎﻨﻫو ) قﺎﻴﺴﻟا ( ﻪﻘﻔﻟا لﻮﺻأ ﺐﺘﻛ ﰲو بدﻷا تﺎﺤﻠﻄﺼﻣو ﺔﻐﻠﻟا ﺐﺘﻛ ﰲ : 4 رﻮﻈﻨﻣ ﻦﺑا : يرﺎﺼﻧﻷا رﻮﻈﻨﻣ ﻦﺑا ﻦﻳﺪﻟا لﺎﲨ ،ﻞﻀﻔﻟا ﻮﺑأ ،ﻲﻠﻋ ﻦﺑ مﺮﻜﻣ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ ، بﺮﻌﻟا نﺎﺴﻟ ، ردﺎﺻ راد ، توﲑﺑ ، ط 3 ، 1414 ـﻫ ، ةدﺎﻣ : قﻮﺳ ، 10 / 166 . 5 ﺮﻈﻨﻳ : يﺮﻫزﻷا : يوﺮﳍا يﺮﻫزﻷا ﻦﺑ ﺪﲪأ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ رﻮﺼﻨﻣ ﻮﺑأ ، ﺐﻳﺬﻬﺗ ﺔﻐﻠﻟا ، ﻘﲢ ﻖﻴ : ﺐﻋﺮﻣ ضﻮﻋ ﺪﻤﳏ ، ثاﱰﻟا ءﺎﻴﺣإ راد ﰊﺮﻌﻟا ، توﲑﺑ ، ط 1 ، 2001 م ، 9 / 184 ، رﻮﻈﻨﻣ ﻦﺑا : بﺮﻌﻟا نﺎﺴﻟ ، ةدﺎﻣ : قﻮﺳ ، 10 / 166 . 6 يﺮﻫزﻷا : ﺐﻳﺬﻬﺗ ﺔﻐﻠﻟا ، 9 / 183 . 7 يﺮﺸﳐﺰﻟا : ﷲا رﺎﺟ يﺮﺸﳐﺰﻟا ،ﺪﲪأ ﻦﺑ وﺮﻤﻋ ﻦﺑ دﻮﻤﳏ ﻢﺳﺎﻘﻟا ﻮﺑأ ، ﺔﻏﻼﺒﻟا سﺎﺳأ ، ﻖﻴﻘﲢ : دﻮﺴﻟا نﻮﻴﻋ ﻞﺳﺎﺑ ﺪﻤﳏ ، راد توﲑﺑ ،ﺔﻴﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا – نﺎﻨﺒﻟ ، ط 1 ، 1419 ـﻫ -1998 م ، ةدﺎﻣ : قﻮﺳ ، 1 / 484 .
-9 -1.1.2.1 . #) ا * + ,- ق ا بد ا ت )' و : ﻦﻋ ةرﺎﺒﻋ ﻮﻫ قﺎﻴﺴﻟا نأ نوﺮﻳ بدﻷاو ﺔﻐﻠﻟا ءﺎﺑدأ ﺾﻌﺑ ) ِﺔﻠﻴﺳو ﻪِﻠَُﲨو مﻼﻜﻟا ظﺎﻔﻟأ ﲔﺑ ٍﻂﺑر ( ، ﺎو ﺺﻨﻟا وأ ﻊﻄﻘﳌا ﻦﻤﺿ تﺎﻤﻠﻜﻟا ﻚﻠﺗ وأ ﻞَﻤُﳉا ﻚﻠﺗ ﻦﻣ ةدﻮﺸﻨﳌا ﺔﻳﺎﻐﻟاو دﻮﺼﻘﳌا ﲎﻌﳌا ُفَﺮْﻌُـﻳ . ﻚﻟﺬﺑو ءاﺰﺟأو تاﺮﻘﻓ ﻦﻣ نﻮﻜُﳌا ءﺎﻨﺒﻟﺎﻛ ﺺﻨﻟا وﺪﻐﻳ ، مﺎﺴﻗﻷا ﻚﻠﺗ وأ ءاﺰﺟﻷا ﻚﻠﺗ ﲔﺑ ﻂﺑاﺮﻟا ﻮﻫ قﺎﻴﺴﻟاو تﺎﻧﻮﻜﳌاو . ﻓ ﻲﺳﺎﻤﻠﺠﺴﻟﺎ ) ت . ﱄاﻮﺣ 704 / 1305 ( ﺪﻗ فﺮﻋ ﻟﻮﻘﺑ َقﺎﻴﺴﻟا ﻪ " : ضﺮﻐﺑ لﻮﻘﻟا ﻂﺑر ﻮﻫ لوﻷا ﺪﺼﻘﻟا ﻦﻋ دﻮﺼﻘﻣ " 8 ، ﻦﻋ ةرﺎﺒﻋ قﺎﻴﺴﻟا نﺈﻓ ﺮﺧآ ﲑﺒﻌﺘﺑو ﺑﺎﺘﺗ ﺺﻨﻟا ﰲ ﺎﻬﻠﺴﻠﺴﺗو تﺎﻤﻠﻜﻟا ﻊ . ﺪﻴﻔﻳ ﺎﳌ ﺐﺣﺎﺼﳌا ﻮﻫ قﺎﻴﺴﻟا نأ اوﱪﺘﻋﺎﻓ ﺔﻌﺳﻮﺗو ًﻻﻮﴰ ﺮﺜﻛأ ﲎﻌﻣ ﲔﻳﻮﻐﻠﻟا ﺪﻨﻋ قﺎﻴﺴﻠﻟ ﺢﺒﺻأ ﺎًﺜﻳﺪﺣو ﲎﻌﳌا نﺎﻴﺑ . ﻮﻫ وأ " ةدﺪﳏ ﺔﻳﻮﻐﻟ ةﺪﺣو ﻲﻠﺗو ﻖﺒﺴﺗ ﱵﻟا تاﺪﺣﻮﻟا " 9 اذإ ﻩﺮﺧآ ﱃإ ﻲﻀﻔﻳ مﻼﻜﻟا لوﺄﻓ قﺎﻴﺴﻟا ﻢِﻬُﻓ ، ﻖﺑﺎﺴﻟاو ﻖﺣﻼﻟا ﻢﻬﻔﺑ ﻻإ قﺎﻴﺴﻟا ﻢﻬﻔُﻳ ﻻو . ﻪﻧﺄﺑ قﺎﻴﺴﻟا ﻒﻳﺮﻌﺗ ﺪﳒ ﺔﻴﻋﺎﻤﺘﺟﻻا مﻮﻠﻌﻟا سﻮﻣﺎﻗ ﰲو " : ﻊﻴﲨ طوﺮﺸﻟا ﱵﻟا ﻢﻫﺎﺴﺗ ﰲ ﺪﻳﺪﲢ ﲎﻌﻣ ﺔﻤﻠﻛ وأ ةرﺎﺒﻋ " 10 . ّﺮﻋو ﻔﻴﺘﺳ ف ﻦ نﺎﳌوأ Stephen Ullmann ﻪﺑﺎﺘﻛ ﰲ ) ﺔﻐﻠﻟا ﰲ ﺔﻤﻠﻜﻟا رود ( َقﺎﻴﺴﻟا ﻩﺎﻨﻌﲟ ّيﺪﻴﻠﻘﺘﻟا ﻪﻧﺄﺑ " : ﻢﻈﻨﻟا ﻚﻟذ ﻦﻣ ﺎﻬﻌﻗﻮﻣو ﺔﻤﻠﻜﻠﻟ ﻲﻈﻔﻠﻟا ﻢﻈﻨﻟا " 11 . ﺪﻗو " قﺎﻴﺴﻟﺎﺑ ﺔﻴﻟﺎﳊا ﺔﻨﻳﺮﻘﻟا ﻦﻋ ﱪﻌُﻳ " 12 ، ّﻴﺳ ﻻو ﺔﻈﻔﻠﻟا ﲎﻌﻣ ﻢﻬﻔﻟ ٌﺔﻨﻳﺮﻗ ﻮﻫ قﺎﻴﺴﻟﺎﻓ ﺔﻈﻔﻠﻟ نﺎﻛ نإ ﺎﻤ ﲎﻌﻣ ﻦﻣ ﺮﺜﻛأ ) ةدﺪﻌﺘﻣ تﺎﻓداﱰﻣ (. ﺺﻨﻠﻟ مﺎﻌﻟا ﲎﻌﳌا ﻢﻬﻔُﻳ ﺎًﻀﻳأ قﺎﻴﺴﻟﺎﺑو . ﺒﺷو ﺰﻨﻳﻻ نﻮﺟ ﻪ John Lyons ﻪﻴﻓ ﻂﻴﺧ ﻞﻛ ﻞﺜﳝ دﺎﻌﺑﻷا دﺪﻌﺘﳌا ﻊﺳاﻮﻟا تﻮﺒﻜﻨﻌﻟا ﺞﻴﺴﻨﺑ قﺎﻴﺴﻟا لﻮﻘﻴﻓ ﲎﻌﳌا تﺎﻗﻼﻋ ىﺪﺣإ " : ُرﺎﺒﺘﻋا ﻞﻀﻓﻷا ﻦﻣ ُﳌا ﺔﻴﻨﺒﻟا تﺎﻗﻼﻋ ﻦﻣ ةﺪﻘﻌﻣ ﺔﻌﺳاو ﺔﻜﺒﺷ ﺔﻐﻠﻟ ﺔﻴﻤﺠﻌ ﲎﻌﳌا ، ﻜﻨﻌﻟا ﺞﻴﺴﻧ ﻪﺒﺸﺗ ﺎأ يأ تﻮﺒ " 13 . 8 ﻲﺳﺎﻤﻠﺠﺴﻟا : ﻲﺳﺎﻤﻠﺠﺴﻟا يرﺎﺼﻧﻷا ﻢﺳﺎﻘﻟا ﺪﻤﳏ ﰊأ ، ﻊﻳﺪﺒﻟا ﺐﻴﻟﺎﺳأ ﺲﻴﻨﺠﺗ ﻲﻓ ﻊﻳﺪﺒﻟا عﺰﻨﻤﻟا ، ﻖﻴﻘﲢ : يزﺎﻐﻟا ءﻼﻋ ، فرﺎﻌﳌا ﺔﺒﺘﻜﻣ ، طﺎﺑﺮﻟا ، ط 1 ، 1401 ـﻫ -1980 م ، ص 188 . 9 كرﺎﺒﻣ : د . كرﺎﺒﻣ ، تﺎﺤﻠﻄﺼﻤﻟا ﻢﺠﻌﻣ ﺔﻴﻨﺴﻟﻷا ، ﱐﺎﻨﺒﻠﻟا ﺮﻜﻔﻟا راد ، توﲑﺑ ، ط 1 ، 1995 م ، ص 61 . 10
DEMİR, Ömer, ACAR, Mustafa, Sosyal Bilimler Sözlüğü,(Ankara: Vadi Yayınları, 1997), 31.
11 نﺎﳌوأ : ﻦﻔﻴﺘﺳ ، ﺔﻐﻠﻟا ﻲﻓ ﺔﻤﻠﻜﻟا رود ، ﺔﲨﺮﺗ : د . ﲑﺸﺑ ﺪﻤﳏ لﺎﻤﻛ ، بﺎﺒﺸﻟا ﺔﺒﺘﻜﻣ ، ةﺮﻫﺎﻘﻟا ، د. ط ، د. ت ، ص 57 . 12 ﺔﺒﻫو : يﺪﳎ ، سﺪﻨﻬﳌا : ﻞﻣﺎﻛ ، بدﻷاو ﺔﻐﻠﻟا ﻲﻓ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا تﺎﺤﻠﻄﺼﻤﻟا ﻢﺠﻌﻣ ، نﺎﻨﺒﻟ ﺔﺒﺘﻜﻣ ، توﲑﺑ ، ط 2 ، 1984 م ، ص 288 . 13 ﺰﻨﻳﻻ : نﻮﺟ ، ﻰﻨﻌﻤﻟاو قﺎﻴﺴﻟاو ﺔﻐﻠﻟا ، ﺔﲨﺮﺗ : بﺎﻫﻮﻟا قدﺎﺻ سﺎﺒﻋ ، ﺔﻣﺎﻌﻟا ﺔﻴﻓﺎﻘﺜﻟا نوﺆﺸﻟا راد ، داﺪﻐﺑ ، ط 1 ، 1987 م ، ص 83 .
-10 -او قﺎﻴﺴﻟ ﻊﻘﻳ ٌفوﺮﻇ ﺎﻬﻨﻤﺿ ﻳ وأ ثﺪﳊا قﺎﺴ ﻼﻜﻟا ﺎﻬﻴﻓ م ، ﻞﻌﻔﻟا ﻦﻣ ﻖﺘﺸﻣ قﺎﻴﺴﻟا ﻢﺳا نﻷ ) قﺎﺳ ( ، قﺎﻴﺴﻟا نأ ﺎﻤﻛ مﻼﻜﻟا ُقْﻮَﺳ دﻮﺼﻘﳌا ﺎﻨﻫو ﺔﻨﻳﺮﻗ ﲔﺒﺗ ﺔﻳﻮﻨﻌﻣ ﲎﻌﳌا ﻞﻤﳉا ﰲ لﻼﺧ ﻦﻣ ﻟا تﺎﻤﻠﻜ ﻟا ﺔﻘﺣﻼﻟاو ﺔﻘﺑﺎﺴ . 1.1.2.2 . ق ا 0 ( ا 12 : قﺎﻴﺴﻟﺎﺑ لﻮﺻﻷا ءﺎﻤﻠﻋ ﻢﺘﻫا ًﻼﺻأ ﻩوﱪﺘﻋاو ُـﻳ ْﻌ َﻤ ﻪﺑ ﻞ ، ًةﺪﻋﺎﻗو ُﻳ ﻞﺋﺎﺴﳌا ﻦﻣ ﲑﺜﻛ ﰲ ﺎﻬﻴﻠﻋ ﲎﺒ ، لوأ ﻞﻌﻟو ﻲﻌﻓﺎﺸﻟا مﺎﻣﻹا ﻚﻟذ ﱃإ رﺎﺷأ ﻦﻣ ) ت . 204 ـ/ 820 ( ﺚﻴﺣ تءﺎﺟ نآﺮﻘﻟا ﰲ بﺎﻄﳋا ﺔﻟﻻد نأ ىأر ﻪﻧأ نآﺮﻘﻟا ﺐﻴﻟﺎﺳأ ﻦﻣ نﺎﻜﻓ ﻢﻬﺘﻏﻼﺑو ﻢﻬﺒﻴﻟﺎﺳأو ﻢﻬﻤﻠﻜﺗ ﰲ بﺮﻌﻟا ىﻮﺘﺴﻣ ﻰﻠﻋ ًﺔﻗﻮﻔﺘﻣو ﻞﺑ ًﺔﺒﺳﺎﻨﺘﻣ ﺎﻴﺣأ ﺎًﻧ " ﺐِﻃﺎﳜ ﻩِﺮ ِﺧآ ﻦﻋ ﻪﻨﻣ اﺬﻫ لوﺄﺑ ﲎﻐﺘْﺴُﻳو ،ﺮﻫﺎﻈﻟا مﺎﻌﻟا ﻪﺑ داﺮُﻳ ،اًﺮِﻫﺎﻇ ﺎﻣﺎﻋ ﻪﻨﻣ ءﻲﺸﻟﺎﺑ . ًﺎﻣﺎﻋو ًﺮﻫﺎﻇ ُﺧ ﺎﻣ ﺾْﻌَـﺒﺑ اﺬﻫ ﻰﻠﻋ لﺪَﺘْﺴُﻴﻓ ،صﺎﳋا ﻪُﻠُﺧْﺪَﻳو ،مﺎﻌﻟا ﻪﺑ داﺮﻳ ا ًﻣﺎﻋو ؛ﻪﻴﻓ ﻪﺑ َﺐِﻃﻮ ًﺮﻫﺎﻇ ﺎ ﻪﺑ داﺮُﻳ ،ا صﺎﳋا . ًﺮﻫﺎﻇو ﻪﻧأ ﻪﻗﺎﻴ ِﺳ ﰲ فَﺮْﻌُـﻳ ا ﻩﺮﻫﺎﻇ ُﲑﻏ ﻪﺑ داﺮُﻳ . ْوأ ،مﻼﻜﻟا لوأ ﰲ ﻪُﻤْﻠِﻋ دﻮﺟﻮﻣ اﺬﻫ ﻞﻜﻓ ﻩَﺮِﺧآ وأ ،ِﻪِﻄَﺳَو " 14 . ﻒﺘﻜﻳ ﱂو ﻲﻌﻓﺎﺸﻟا ) ت . 204 ـ/ 820 ( ةرﺎﺷﻹا ﻚﻠﺘﺑ قﺎﻴﺴﻟا ﱃإ َﻋ ﺎﳕإو َﻘ ًﺑﺎﺑ ﺪ ﺎ ًﺻﺎﺧ َﻋ ﻪﺑﺎﺘﻛ باﻮﺑأ ﻦﻣ ﺎ ْـﻨ َﻮ ﻪﻟﻮﻘﺑ ﻪﻟ ن : ﺑ بﺎ : ﻩﺎﻨﻌﻣ ﻪُﻗﺎﻴﺳ ﲔَـﺒُـﻳ يﺬﻟا ﻒْﻨﺼﻟا . ﻰﻠﻋ ﺔﻠﺜﻣأ قﺎﺳو ﻚﻟذ . ﺎﻫرﺎﺒﺘﻋا قﺮﻃو ﺎﻻﺎﳎو قﺎﻴﺴﻟا ﺔﻟﻻد ﰲ ﺮﺜﻛأ ﻖﻤﻌﺘﻟاو ﻞﻴﺼﻔﺘﻟا ﻰﻠﻋ ﻩﺪﻌﺑ ﻦﻣ نﻮﻴﻟﻮﺻﻷا ﺐﻗﺎﻌﺗ ﰒ . ﻛ ﻆﻔﻠﻟﺎﺑ نﱰﻘﺗ ﱵﻟا ﻦﺋاﺮﻘﻟا ﻆﻔﻠﺑ قﺎﻴﺴﻟا ﻦﻋ نوﱪﻌﻳ اﻮﻧﺎﻛ ﺎﻣ اًﲑﺜﻛو ﻲﺴْﺧَﺮﺴﻟا مﺎﻣﻹﺎ ) ت . 490 / 1097 ( ، ﻣ ﺮﻛذو ءﺎﻬﻘﻔﻟا لﺎﻤﻌﺘﺳا ﰲ بﺎﻄﳋا ﺔﻐﻴﺻ ءﺎﲰأ ﺮﻛذ ﻪﻟﻮﺻأ ﰲ ءﺎﲰﻷا ﻚﻠﺗ ﲔﺑ ﻦ ) ﺺﻨﻟا ( ﻪﻟﻮﻘﺑ ﻩﺎﻨﻌﻣ ّﲔﺒﻓ " : ﻆﻔﻠﻟا ﰲ ﺲﻴﻟ ﻢﻠﻜﺘﳌا ﻦﻣ ﻆﻔﻠﻟﺎﺑ نﱰﻘﺗ ﺔﻨﻳﺮﻘﺑ ﺎﺣﻮﺿو دادﺰﻳ ﺎﻤﻓ ﺺﻨﻟا ﺎﻣأو ﺔﻨﻳﺮﻘﻟا ﻚﻠﺗ نوﺪﺑ اﺮﻫﺎﻇ ﻚﻟذ ﺐﺟﻮﻳ ﺎﻣ " 15 . تﻼﻤا ﺔﻓﺮﻌﻣ ﻖﺋاﺮﻃ ﻢﻫأ ﻦﻣ ةﺪﺣاو ﱪﺘﻌﺗ ﻆﻔﻠﻟﺎﺑ ﻂﻴﲢ ﱵﻟا ﻦﺋاﺮﻘﻟاو قﺎﻴﺴﻟا نأ نوﺮﻳ لﻮﺻﻷا ءﺎﻤﻠﻋو ﻤﺘﶈاو لﻮﻘﻳ اﺬﻫ ﰲو تﺎﺎﺸﺘﳌا وأ تﻼ مﻼﺴﻟا ﺪﺒﻋ ﻦﺑ ﺰﻌﻟا ) ت . 660 / 1262 (: " ﱃإ ﺪ ِﺷﺮُﻣ قﺎﻴﺴﻟا ْا ﲔﻴﺒﺗ تﻼَﻤ ، تﻼَﻤَﺘْﶈا ﺢﻴﺟﺮﺗو ، تﺎﺤﺿاﻮﻟا ﺮﻳِﺮْﻘَـﺗَو ، لﺎﻤﻌﺘﺳﻻا فﺮﻌﺑ ﻚِﻟَذ ﻞﻛو ؛ ﺖﻌﻗو ﺔﻔﺻ ﻞﻜﻓ ﺎﺣﺪﻣ ﺖﻧﺎﻛ حﺪﳌا قﺎَﻴِﺳ ﰲ ، ﺎًﻣذ ﺖﻧﺎﻛ مﺬﻟا قﺎَﻴِﺳ ﰲ ﺖﻌﻗو ﺔﻔﺻ ﻞﻛو ، ﻊﻗﻮﻓ ِﻊْﺿﻮﻟﺎﺑ ﺎًﺣﺪﻣ نﺎﻛ ﺎﻤﻓ لﺎﻤﻌﺘﺳﻻا فْﺮُﻌِﺑ ﺎًﻤﻜو ًءاﺰﻬﺘﺳاو ﺎﻣذ رﺎَﺻ مﺬﻟا قﺎَﻴِﺳ ﰲ . ﻪﻟﺎﺜﻣ : ﴾ﱘِﺮَﻜْﻟا ﺰﻳِﺰَﻌْﻟا ﺖْﻧَأ ﻚﻧِإ ْقُذ﴿ 14 ﻲﻌﻓﺎﺸﻟا : ﺲﻳردإ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ ﷲا ﺪﺒﻋ ﻮﺑأ ، ﺔﻟﺎﺳﺮﻟا ، ﻖﻴﻘﲢ : ﺮﻛﺎﺷ ﺪﲪأ ، ﺮﺼﻣ ،ﱯﻠﳊا ﺔﺒﺘﻜﻣ ، ط 1 ، 1358 ه -1940 م ، 1 / 50 . 15 ﻲ ِﺴْﺧَﺮﺴﻟا ، ﻲ ِﺴْﺧَﺮﺴﻟا ﺔﻤﺋﻷا ﺲﴰ ﻞﻬﺳ ﰊأ ﻦﺑ ﺪﲪأ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ ﺮﻜﺑ ﻮﺑأ ، ﻲ ِﺴْﺧَﺮﺴﻟا لﻮﺻأ ، ﻖﻴﻘﲢ : ﱐﺎﻐﻓﻷا ﺎﻓﻮﻟا ﻮﺑأ ، راد ﺔﻴﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا ، توﲑﺑ ، ط 1 ، 1414 ه -1993 م ، 1 / 164 .
-11 -] نﺎﺧﺪﻟا : 49 [ نﺎﻬ ُﳌا ﻞﻴﻟﺬﻟا يَأ ؛ مﺬﻟا قﺎَﻴِﺳ ﰲ ﻚﻟذ عﻮُﻗُﻮﻟ ، ﺐْﻴَﻌُﺷ مﻮﻗ لﻮﻗ ﻚﻟﺬﻛو مﻼﺴﻟا ﻪﻴﻠﻋ : ْﻧَﻷ ﻚﻧِإ﴿ ﴾ﺪﻴﺷﺮﻟا ﻢﻴِﻠَْﳊا ﺖ ] دﻮﻫ : 87 [ ﻞﻫﺎﳉا ﻪﻴِﻔﺴﻟا يأ ؛ ﻪﻴﻠﻋ رﺎﻜﻧﻹا قﺎَﻴِﺳ ﰲ ﻪﻋﻮُﻗُﻮﻟ "... 16 . ﺪﻴﻌﻟا ﻖﻴﻗد ﻦﺑا لﺎﻗو ) ت . 702 / 1302 ( ﻷا مﺎﻜﺣإ ﰲ مﺎﻜﺣ " : ﻦﺋاﺮﻘﻟاو قﺎﻴﺴﻟا ﺎﻣأ : ﻰﻠﻋ ﺔﻟاﺪﻟا ﺎﺈﻓ ﻪﻣﻼﻛ ﻦﻣ ﻢﻠﻜﺘﳌا داﺮﻣ . َﻤَﺘْﺤُﳌا ﲔﻴﻌﺗو ،تﻼَﻤْﺠُﳌا نﺎﻴﺑ ﱃإ ةﺪﺷﺮُﳌا ﻲﻫو تﻼ " 17 لﻮﺻﻷا ءﺎﻤﻠﻌﻓ اذإ ﱵﻟا تﺎﺤﻴﺟﱰﻟاو ﺎﻬﻴﻠﻋ اﻮﻠﻤﻋو ﺎﻫﻮﻏﺎﺻ ﱵﻟا ﺪﻋاﻮﻘﻟا ﻰﻠﻋ ﻢﳍﻻﺪﺘﺳا ﰲ قﺎﻴﺴﻟا ﺔﻟﻻد ﻦﻣ اودﺎﻔﺘﺳا ﺎﻫوﺮﻗأ ، ﺒﻓ ﻳ قﺎﻴﺴﻟﺎ ﻰﻠﻋ نﺎﻌﺘﺴ ﺗ ﻞﻤﺘﶈا ﲔﻴﻌﺗو ﻞﻤا ﲔﻴﺒ ، ﻖﻠﻄﳌا ﺪﻴﻴﻘﺗو .. تﺎﻤﻬﻣ ﻦﻣ ﻚﻟذ ﱃإ ﺎﻣو مﻼﻜﻟا ﻪﺟوأ ﺔﻘﻴﻘﺣ ﻒﺸﻛ ﰲ ﲔﻴﻟﻮﺻﻷا . ﺐﳚ اﺬﻟ صﻮﺼﻨﻟا ﱃإ ﺮﻈﻨﻟا ﺢﺟﺮﳌاو ﱄﻮﺻﻷاو ﻪﻴﻘﻔﻟا ﻰﻠﻋ دﻮﺼﻘﳌا ﲎﻌﳌا ﻪﻟ ﺮﻬﻈﻳ ﱴﺣ ﻩﺮﺧﺂﺑ ﻪﻟوأ ﻖﺤﻠﻳ نأو ﻪﻟوأ ﱃإ ﻩﺎﻬﺘﻨﻣو مﻼﻜﻟا ﺮﺧآ ﻊﺟﺮﻳ نأو ﻂﺑاﱰﻣ ﻞﻜﺸﺑ ﻦﺴﺣأ ﻪﻛرﺪﻳو ﻢﻬﻔﻟا ﺔﻳﺎﻏ ﻢﻠﻜﺘﳌا مﻼﻛ ﻢﻬﻔﻴﻓ ﻦﺋاﺮﻘﻟاو لاﻮﺣﻷاو قﺎﻴﺴﻟا ﺔﻟﻻد ﱪﻋ ةدﻮﺸﻨﳌا ﺔﻳﺎﻐﻟاو لﻮﻘﻳ كاردﻹا ﱯﻃﺎﺸﻟا ) ت . 790 / 1388 ( تﺎﻘﻓاﻮﳌا ﰲ " : ﻰﻠﻋ مﻼﻜﻟا ﺮﺧآ در ﻦﻋ ﻢﻬﻔﺘﻤﻠﻟ ﺺﻴﳏ ﻻ ﻒﻠﻜﳌا ﻢﻬﻓ ﰲ عرﺎﺸﻟا دﻮﺼﻘﻣ ﻞﺼﳛ كاذ ذإو ،ﻩﺮﺧآ ﻰﻠﻋ ﻪﻟوأو ،ﻪﻟوأ " 18 . ﺺﻠﳔ ﻖﺒﺳ ﺎﳑ ﱃإ ﲔﻴﻟﻮﺻﻷاو ءﺎﻬﻘﻔﻟا نأ ، قﺎﻴﺴﻟا ﱃإ ﻢارﺎﺷإو ﻢﻬﺜﻳﺪﺣ ﰲ اوﺮﻛذ ﻪﻧأ ّﲔﺒﻳ اًرﻮﻣأ ؛ ﺎﻬﻨﻣ ﻞﻤا ﲔﻴﺒﺗ ، ﻞﻤﺘﶈا ﺢﻴﺟﺮﺗو ، مﺎﻌﻟا ﺺﻴﺼﲣو ، ﻚﻟذ ﲑﻏو ﳑ ﺔﻴﻟﻮﺻأ ﻞﺋﺎﺴﲟ ﻖﻠﻌﺘﻳ ﺎ . ﺖﻧﺎﻛ ﻢﺮﻈﻧ نﻷ ًﻬﺟوأ ﻞﻤﺘﲢ ﻞﺋﺎﺴﻣ ﻖﻓو ﺎ ﺪﻋ ﺪﻳ ّﺿﻮﻤﻛ ﻢﻫﺪﻨﻋ قﺎﻴﺴﻟﺎﻓ ؛ة ﻪﺟوﻷا ﻚﻠﺘﻟ ﺢ ، ﻟ ﻞﻳﺰﻣو ﺒﻠ ﺔﻴﻓﻼﳋا ﻞﺋﺎﺴﳌا ﺲ ) ﻪﺟوﻷا ﺔﻟﺎﲪ .( 1.1.2.3 . 0 ا 12 ق ا : ﻰﻠﻋ اﻮﻠﻤﻋو قﺎﻴﺴﻟا ﺔﻟﻻﺪﺑ ﻦﻳﺮﺴﻔﳌا ﻢﻈﻌﻣ ﻢﺘﻫا ﲑﺴﻔﺘﻟا ءﺎﻨﺛأ ﺎﻫرﺎﺒﺘﻋا ، ﺎًﺜﻳﺪﺣو ﺎًﳝﺪﻗ ، ﺮﺴﻔﻤﻠﻟ ﲎﻏ ﻼﻓ قﺎﻴﺴﻟا ﺔﻟﻻد ﰲ ﺮﻈﻨﻟا لﺎﻤﻋإ ﻦﻋ ؛ اﺬ لﺎﻐﺘﺷﻻا دارأ ﻦﳌ ﲑﺴﻔﺘﻟا ﺪﻋاﻮﻗ ﻢﻫأ ﺪﺣأ ﺎﻫرﺎﺒﺘﻋﺎﺑ ﻚﻟذو ﻢﻠﻌﻟا . ﺺﻨﻟا ﻢﻬﻔﻟ ﲔﻌﻣ ﲑﺧو ، ﻪﻨﻣ داﺮﳌا ﺔﻓﺮﻌﻣو ﻖﻴﻗد ﻪﺟو ﻰﻠﻋ ﲑﺴﻔﺘﻟا ﺔﻴﻠﻤﻋ لﻼﺧ ؛ يﺬﻟا قﺎﻴﺴﻟا ﺔﻓﺮﻌﻣ ﻮﻫ ا ﻪﻴﻓ ءﺎﺟ مﻼﻜﻟ ، ﻪﻓوﺮﻇو ﻪﻟاﻮﺣﺄﺑ ﺔﻃﺎﺣﻹاو ، ﻪﻘﺣﻻو ﻪﻘﺑﺎﺳو . ﻢﻫو ﻊﻓد ﰲ ﻢﻬﻣ رود قﺎﻴﺴﻠﻟ ﻚﻟﺬﻛو ضرﺎﻌﺘﻟا فﻼﺘﺧﻻاو تﺎﻳﻵا ﲔﺑ ، ًﳝﺪﻗ نوﺮﺴﻔﳌاو ﻦﻣ ﲑﺜﻛ ﰲ ﻪﺑ اﻮﻟﺪﺘﺳاو قﺎﻴﺴﻟﺎﺑ اﻮﻨﻋ ﻢأ ﻢﻏﺮﺑو ﺎ 16 ﺪﺒﻋ ﻦﺑ ﺰﻌﻟا مﻼﺴﻟا : مﻼﺴﻟا ﺪﺒﻋ ﻦﺑ ﺰﻳﺰﻌﻟا ﺪﺒﻋ ﻦﻳﺪﻟا ﺰﻋ ﺪﻤﳏ ﻮﺑأ ، مﺎﻜﺣﻷا ﺔﻟدأ نﺎﻴﺑ ﻲﻓ مﺎﻣﻹا ، ﻖﻴﻘﲢ : ﻦﺑ رﺎﺘﳐ ناﻮﺿر ﺔﻴﺑﺮﻏ ، ﺔﻴﻣﻼﺳﻹا ﺮﺋﺎﺸﺒﻟا راد ، توﲑﺑ ، ط 1 ، 1407 ـﻫ -1987 م ، 1 / 159 . 17 ﺪﻴﻌﻟا ﻖﻴﻗد ﻦﺑا : ﺐﻫو ﻦﺑ ﻲﻠﻋ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ ، مﺎﻜﺣﻷا ةﺪﻤﻋ حﺮﺷ مﺎﻜﺣﻷا مﺎﻜﺣإ ، ﺔﻳﺪﻤﶈا ﺔﻨﺴﻟا ﺔﻌﺒﻄﻣ ، د. ط ، د. ت 2 / 21 . 18 ﱯﻃﺎﺸﻟا : ﺪﻤﳏ ﻦﺑ ﻰﺳﻮﻣ ﻦﺑ ﻢﻴﻫاﺮﺑإ ، تﺎﻘﻓاﻮﻤﻟا ، ﻖﻴﻘﲢ : نﺎﻤﻠﺳ لآ ﻦﺴﺣ ﻦﺑ رﻮﻬﺸﻣ ةﺪﻴﺒﻋ ﻮﺑأ ، نﺎﻔﻋ ﻦﺑا راد ، ط 1 ، 1417 ـﻫ -1997 م ، 4 / 265 .
-12 -تﻼﻳوﺄﺘﻟا ، ﺟﺮﻣ ﻩﻮﻠﻌﺟو ًﺤ ﻒﻳﺮﻌﺗ ﻰﻠﻋ ﻒﻗأ ﱂ ﱐأ ﻻإ ؛ﺔﻳﲑﺴﻔﺘﻟا ﻞﺋﺎﺴﳌا ﻦﻣ ﲑﺜﻜﻟ ﺎ ﻢﻫﺪﺣﻷ ، ﺎًﻔﻳﺮﻌﺗ ًﻌﻣﺎﺟ ًﻌﻧﺎﻣ ﺎ قﺎﻴﺴﻠﻟ ﺎ . ﲑﺴﻔﺘﻟا ﺐﺘﻛ ﰲ ﺎﻧﺮﻈﻧ ﺎﻣ اذإو ؛ قﺎﻴﺴﻠﻟ ﻦﻳﺮﺴﻔﳌاو ﺔﻤﺋﻷا رﺎﺒﺘﻋا ﻰﻠﻋ لﺪﺗ تارﺎﺒﻋ ىﺮﻧ ﺎﻨﻧﺈﻓ ، ءﺎﻨﺛأ تﺎﻳﻶﻟ ﻢﻫﲑﺴﻔﺗو ﻢﻬﻠﻳوﺄﺗ ، ةﺮﺜﻜﺑ ﻪﻟ ﻢﻬﻣاﺪﺨﺘﺳاو ، ﻢارﺎﺒﻋ ﻦﻣ ىﺮﻨﻓ ًﻼﺜﻣ ) : مﻼﻜﻟا قﺎﻴﺳ ﻲﻀﺘﻘﻳو اﺬﻛ ( 19 ، و) اﺬﻛ ﻰﻠﻋ لﺪﻳ مﻼﻜﻟا قﺎﻴﺳ ( 20 ، و) مﻼﻜﻟا قﺎﻴﺳ ﻩﺮﺴﻔﻳ ﲑﻤﻀﻟا ( 21 ، و) اﺬﻛ باﻮﺼﻟا ﻪﺟو مﻼﻜﻟا قﺎﻴﺴﺑ ﻖﻴﻟأ ﻪﻧﻷ ( 22 ، ) ﺔﻳﻵا قﺎﻴﺳ ﻞﻴﻟﺪﺑ اﺬﻛ باﻮﳉاو ( 23 ... تارﺎﺒﻌﻟا ﻚﻠﺗ ﻞﺜﻣ ﻦﻣ ﻚﻟذ ﲑﻏو . و اﺬﻫ " ﻞﻴﻠﳉا ﻢﻠﻌﻟا اﺬﻫ ﰲ ﻢﻈﺘﻨﻳ نأ دارأ ﻦﳌ ﺔﻗدﺎﺻ ﺎﻃوﺮﺷ ﻰﻣاﺪﻘﻟا نوﺮﺴﻔﳌا ﻊﺿو ﺪﻘﻟ ، ﻩﺬﻫ ﺮﺜﻛأو ﳌاو قﺎﻴﺴﻟا ﰲ ﺐﺼﻳ طوﺮﺸﻟا مﺎﻘ ، تﺎﺴﺑﻼﻣو فوﺮﻇ ﻦﻣ ﱐآﺮﻘﻟا ﺺﻨﻟﺎﺑ ﻂﻴﳛ ﺎﻣو ، ﻦﻣ ﺮﺴﻔﻤﻠﻟ ﺪﺑ ﻻ ﱘﺮﻜﻟا ﱐآﺮﻘﻟا ﺺﻨﻟا ﲑﺴﻔﺗ ﻪﺗﺮﺷﺎﺒﻣ ﻞﺒﻗ ﺎ ﻲﻋﻮﻟا " 24 . ةرﺎﺷإ ﺎﻣإو ﺔﺣاﺮﺻ ﺎﻣإ قﺎﻴﺴﻟا ﺔﻴﳘأ ﻰﻠﻋ ﻪﺒﻨﺗو لﺪﺗ تادﺎﻓإ نآﺮﻘﻟا مﻮﻠﻋو ﲑﺳﺎﻔﺘﻟا ﺐﺘﻛ ﰲ ﺪﳒو ﺎﻧﻮﻤﻀﻣو ، ﲑﺴﻔﺘﻟا ﺪﻨﻋ ﻪﻴﻟإ ﺮﻈﻨﻟاو ﻪﻟﺎﻤﻋإ بﻮﺟو ﻰﻠﻋ ﺪﻛﺆﺗو ، ﺪﻨﻋ تﺎﺤﺟﺮﳌا ﺪﺣأ ﻪﻧأ ﻰﻠﻋ ﺺﻨﺗو ءارﻵا فﻼﺘﺧا . ﻚﺌﻟوأ ﻦﻣو ﻦﻳﺮﺴﻔﳌا مﺎﻣﻹا يﺮﺒﻄﻟا ) ت . 310 / 923 ( ﺚﻴﺣ ىﺪﺣإ ﰲ ﻩرﺎﻴﺘﺧا ﻞﻠﻋ لﺎﻘﻓ قﺎﻴﺴﻟﺎﺑ تﻼﻳوﺄﺘﻟا " : ﰲ مﺎﻈﻧ ﻰﻠﻋ مﻼﻜﻟا قﺎﺴﺗا ﺐﻠﻃ ﻞﻳوﺄﺘﻟا ﻦﻣ ﺎﻧﱰﺧا ﺎﻣ ﺎﻧﱰﺧا ﺎﳕﺈﻓ ﲎﻌﳌا " 25 . رﺬﺣو يﺮﺒﻄﻟا ) ت . 310 / 923 ( ﻦﻣ ﺮﺧآ ﻊﺿﻮﻣ ﰲ لﺎﻘﻓ قﺎﻴﺴﻟا لﺎﳘإ " : ﺰﺋﺎﺟ ﲑﻐﻓ 19 ﺮﻈﻨﻳ : يﺰﺟ ﻦﺑا : ﺪﲪأ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ ﻢﺳﺎﻘﻟا ﻮﺑأ ، ﻞﻳﺰﻨﺘﻟا مﻮﻠﻌﻟ ﻞﻴﻬﺴﺘﻟا ، ﻖﻴﻘﲢ : ﳋا ﷲا ﺪﺒﻋ رﻮﺘﻛﺪﻟا يﺪﻟﺎ ، ﻦﺑ ﻢﻗرﻷا راد ﺔﻛﺮﺷ ﻢﻗرﻷا ﰊأ ، توﲑﺑ ، ط 1 ، 1416 ـﻫ ، 1 / 468 . 20 ﺮﻈﻨﻳ : نﺎﻴﺣ ﰊأ : ﻲﺴﻟﺪﻧﻷا ﻲﻠﻋ ﻦﺑ ﻒﺳﻮﻳ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ ، ﺮﻴﺴﻔﺘﻟا ﻲﻓ ﻂﻴﺤﻤﻟا ﺮﺤﺒﻟا ، ﻖﻴﻘﲢ : ﻞﻴﲨ ﺪﻤﳏ ﻲﻗﺪﺻ ، ﺮﻜﻔﻟا راد ، توﲑﺑ ، 1420 ـﻫ ، 1 / 589 . ﺮﻈﻨﻳو : ﱯﻃﺮﻘﻟا ، ﻦﻳﺪﻟا ﺲﴰ ﺮﻜﺑ ﰊأ ﻦﺑ ﺪﲪأ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ ﷲا ﺪﺒﻋ ﻮﺑأ ، نآﺮﻘﻟا مﺎﻜﺣﻷ ﻊﻣﺎﺠﻟا ، ﻖﻴﻘﲢ : ﺶﻴﻔﻃأ ﻢﻴﻫاﺮﺑإو ﱐودﱪﻟا ﺪﲪأ ، ﺔﻳﺮﺼﳌا ﺐﺘﻜﻟا راد ، ةﺮﻫﺎﻘﻟا ، ط 2 ، 1384 ـﻫ -1964 م ، 6 / 190 . 21 ﺮﻈﻨﻳ : نﺎﻴﺣ ﰊأ ، ﺮﻴﺴﻔﺘﻟا ﻲﻓ ﻂﻴﺤﻤﻟا ﺮﺤﺒﻟا ، 7 / 562 . 22 ﺮﻈﻨﻳ : يزاﺮﻟا : ﺮﻤﻋ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ ﷲا ﺪﺒﻋ ﻮﺑأ ، يزاﺮﻟا ﻦﻳﺪﻟا ﺮﺨﻔﺑ ﺐﻘﻠﳌا ، ﺐﻴﻐﻟا ﺢﻴﺗﺎﻔﻣ ، ءﺎﻴﺣإ راد ﰊﺮﻌﻟا ثاﱰﻟا ، توﲑﺑ ، ط 3 ، 1420 ه ، 26 / 354 . 23 ﺮﻈﻨﻳ : يﻮﻐﺒﻟا ، ﻲﻌﻓﺎﺸﻟا يﻮﻐﺒﻟا دﻮﻌﺴﻣ ﻦﺑ ﲔﺴﳊا ﺪﻤﳏ ﻮﺑأ ، نآﺮﻘﻟا ﺮﻴﺴﻔﺗ ﻲﻓ ﻞﻳﺰﻨﺘﻟا ﻢﻟﺎﻌﻣ ، ﻖﻴﻘﲢ : يﺪﻬﳌا قازﺮﻟا ﺪﺒﻋ ، ﰊﺮﻌﻟا ثاﱰﻟا ءﺎﻴﺣإ راد ، توﲑﺑ ، ط 1 ، 1420 ـﻫ ، 1 / 90 . 24 ﺮ ، يدﺎﻫ ، ﻲﺑﺮﻌﻟا ثاﺮﺘﻟا ﻲﻓ ﻲﻘﻴﺒﻄﺘﻟا ﺔﻟﻻﺪﻟا ﻢﻠﻋ ، ﺚﻳﺪﳊا ﺐﺘﻜﻟا ﱂﺎﻋ ، اراﺪﺟ راد ، ﺪﺑرإ -ندرﻷا ، ط 1 ، 1429 ـﻫ -2008 م ، ص 219 . 25 يﱪﻄﻟا ، ﺮﻳﺮﺟ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ ﺮﻔﻌﺟ ﻮﺑأ ، نآﺮﻘﻟا ﻞﻳوﺄﺗ ﻲﻓ نﺎﻴﺒﻟا ﻊﻣﺎﺟ ، ﻖﻴﻘﲢ : ﺮﻛﺎﺷ ﺪﻤﳏ ﺪﲪأ ، ﺔﻟﺎﺳﺮﻟا ﺔﺴﺳﺆﻣ ، توﲑﺑ ، ط 1 ، 1420 ـﻫ -2000 م ، 2 / 480 .
-13 ﱪﺧ وأ ،ﻞﻳﺰﻨﺘﻟا ﺮﻫﺎﻇ ﺔﻟﻻد ﻦﻣ ﺎﳍ ﻢﻴﻠﺴﺘﻟا ﺐﳚ ﺔﺠﲝ ﻻإ ،ﻩﲑﻏ ﱃإ ﻪﻗﺎﻴﺳ ﰲ ﻮﻫ ﺎﻤﻋ مﻼﻜﻟا فﺮﺻ ﺔﺠﺣ ﻪﺑ مﻮﻘﺗ لﻮﺳﺮﻟا ﻦﻋ . ﺪﺣأ ﻰﻠﻋ رﺬﻌﺘﺗ ﻼﻓ ،ىوﺎﻋﺪﻟا ﺎﻣﺄﻓ " 26 . ﻣ ﻚﻟذ ﻞﻛ ﻪﻘﳊ ﺎﻣو ﻪﻘﺒﺳ ﺎﻣو ﺺﻨﻟﺎﺑ ﺔﻄﻴﶈا لاﻮﺣﻷاو قﺎﻴﺴﻟا نأ نوﺮﺴﻔﳌا ﱪﺘﻋاو تﺎﻓﻼﺘﺧﻼﻟ ﺢﺟﺮ ﻼﻓ رﺎﺒﺘﻋﻻا ﲔﻌﺑ َقﺎﻴﺴﻟا ﺬﺧﺄﻳ ﱂ ﻦﻣو ﺮﻈﻨﻟا تﺎﻬﺟو ﻢﺴﺣ ﰲ ًﻼﺼﻴﻓ ﱪﺘﻌﻳو تﺎﻳﻵا ﻢﻬﻓ ﰲ ﺔﻠﺻﺎﳊا ﻚﻟذ ﻰﻠﻋ لﺎﺜﻣو ﻩﲑﺴﻔﺘﻟ ﺔﻤﻴﻗ ﻻو ﻪﻳأﺮﻟ ﲎﻌﻣ ﱯﻠﻜﻟا يﺰﺟ ﻦﺑا ) ت . 741 / 1340 ( ﺮﻛذ ﻩﲑﺴﻔﺗ ﰲ ﻦﻳﺮﺴﻔﳌا ﲔﺑ فﻼﳋا بﺎﺒﺳأ ، ﻢﳍاﻮﻗأ ﲔﺑ ﺎ ﺢﺟﺮﻳ ﱵﻟا ﻩﻮﺟﻮﻟاو . ﺢﻴﺟﱰﻟا ﻩﻮﺟو ﻦﻣ ﺪﻋو " : ﺪﻬﺸﻳ نأ مﻼﻜﻟا قﺎﻴﺳ لﻮﻘﻟا ﺔﺤﺼﺑ ، ﻪﻠﺒﻗ ﺎﻣ ﻪﻴﻠﻋ لﺪﻳو ، ﻩﺪﻌﺑ ﺎﻣ وأ " 27 . ﻪﺑ ﻞﻤﻌﻟﺎﺑ تﺎﻳﻵا دﻮﺼﻘﻣ ﻢﻬﻓ اﻮﺒﺟوأ ﻢأ قﺎﻴﺴﻟﺎﺑ ﻦﻳﺮﺴﻔﳌا مﺎﻤﺘﻫا ﲔﺒﻳ ﺎﳑ نﺈﻓ ﻚﻟذ ﻰﻠﻋ ةوﻼﻋو ﳌا قﺎﻴﺴﻟا لﻼﺧ ﻦﻣ ﺔﻣﻮﻬﻔﳌا ﱐﺎﻌﳌا ﻚﻠﺗ ﺖﻔﻟﺎﺧ ﻮﻟو ﱴﺣ ﻪﻨﻤﺿ ﱐﺎﻌﳌا ﱃإ ﺮﻈﻨﻟاو ﺔﻤﻠﻜﻠﻟ ﻲﻠﺻﻷا ﲎﻌ و ﺎًﻧﺎﻴﺣأ ﺔﻈﻔﻠﻟا وأ ﻲﺸﻛرﺰﻟا مﺎﻣﻹا ) ت . 794 / 1392 ( لﻮﻘﻳ ﺚﻴﺣ اﺬﻫ زّﻮﺟ ﻦﳑ " : ﺮﻈﻧ ﻂﳏ ﻦﻜﻴﻟ ِﺳ يﺬﻟا مﻼﻜﻟا ﻢﻈﻧ ةﺎﻋاﺮﻣ ﺮﺴﻔﳌا زﻮﺠﺘﻟا تﻮﺒﺜﻟ يﻮﻐﻠﻟا ﻊﺿﻮﻟا ﻞﺻأ ﻒﻟﺎﺧ نإو ﻪﻟ ﻖﻴ " 28 . ﻦﻳﺮﺴﻔﳌا ﺪﻨﻋ قﺎﻴﺴﻠﻟو ﱵﻟا ﱘﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا يآ ﰲ رود ٌﻞﻘﻧ ﺎﻫﲑﺴﻔﺗ ﰲ دﺮﻳ ﱂ ؛ إ ﺚﻴﺣ ﺔﻓﺮﻌﳌ ﻞﻴﺒﺴﻟا ن ﻰﻠﻋ ةوﻼﻋ لاﻮﺣﻷاو ﻦﺋاﺮﻘﻟاو قﺎﻴﺴﻟا ﻖﻓو ﺎﻬﻣاﺪﺨﺘﺳاو ظﺎﻔﻟﻷا تﻻﻮﻟﺪﲟ ﻢﻠﻌﻟا تﺎﻳﻵا ﻚﻠﺗ ﻦﻣ داﺮﳌا ﻦﻣ ﻚﻟذ ﱃإ ﺎﻣو بﺮﻌﻟا ىﺪﻟ نﺎﻴﺒﻟاو ﺔﻏﻼﺒﻟاو مﻼﻜﻟا ﺐﻴﻟﺎﺳأ ﺔﻓﺮﻌﻣو ﺎﻫﺪﻋاﻮﻗو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟﺎﺑ مﺎﳌﻹا ﻦﻳﺮﺴﻔﳌا ىﺪﻟ ﺔﻓوﺮﻌﳌا طوﺮﺸﻟا . ﻔﳌا ﺪﻨﻋ ﺪﳒو ﻪﻨﻣ ﻢﻠﻜﺘﳌا دﻮﺼﻘﻣ ﻰﻠﻋ لﺪﻴﻟ ﺺﻨﻟا ﺐﺣﺎﺼﻳ ﺎﻣ يأ ﻦﺋاﺮﻘﻟا مﻮﻬﻔﳌ ﻢﻬﻣاﺪﺨﺘﺳا ﻦﻳﺮﺴ ، تارﺎﺒﺘﻋاو طوﺮﺷ ﻦﻤﺿ جرﺪﻨﻳ ﻞﺑ ﺎًﻴﺋاﻮﺸﻋ وأ ﺎﻴًﺜﺒﻋ ﺲﻴﻟ ﻦﻳﺮﺴﻔﳌا ﺪﻨﻋ ﻦﺋاﺮﻘﻟﺎﺑ ﻞﻤﻌﻟاو ، ﺔﺑﺎﺜﲟ ﻲﻬﻓ ٍﺊَﻜﺘﻣ ﺪﻨﻋ ﻪﻴﻠﻋ ُﺄَﻜﺘُـﻳ ﻢﻬﻓ صﻮﺼﻨﻟا ﺎﻬﻠﻴﻠﲢو اﺬﻫ ﰲو ر لﻮﻘﻳ ﺎﺿر ﺪﻴﺷ ) ت . 1354 / 1935 :( " نِإو ﻊﻣ ﻪُﻓﻼﺘﺋاو ،ﲎﻌﳌا ﺔﻠﲨ ﻊﻣ ﻪُﻗﺎﻔﺗاو ،لﻮﻘﻟا ﻦﻣ ﻖَﺒَﺳ ﺎﳌ ﻪُﺘﻘﻓاﻮﻣ ﻆﻔﻠﻟا ﲎﻌﻣ ﺔﻘﻴﻘﺣ ﻰﻠﻋ مﻮﻘﺗ ٍﺔﻨﻳﺮﻗ َﻞﻀﻓأ ﻪِﺘﻠﻤُﲜ ُبﺎﺘﻜﻟا ﻪﻟ ءﺎﺟ يﺬﻟا ﺪﺼﻘﻟا " 29 ، و ﺔﻘﻴﻘﺣ ﺔﻓﺮﻌﻣو ﺎًﺤﻴﺤﺻ ﺎًﻤﻬﻓ ﻦﺋاﺮﻘﻟا ﻢﻬﻔﻟ ﺮﺴﻔﳌا دﻮﻘﻳ يﺬﻟا ﳉا لﻻﺪﺘﺳﻻا ﻮﻫ ةﺪﻴﺟ ﺔﻓﺮﻌﻣ بﺎﻄﳋا ﻦﻣ دﻮﺼﻘﳌا ﺪﺼﻘﻟا ﺔﻣﻼﺳو ﺔﻴﻨﻟا ﻦﺴﺣو ﺮﻈﻨﻟا نﺎﻌﻣإو ﺪﻴ ، 26 يﺮﺒﻄﻟا ﺮﻴﺴﻔﺗ : 9 / 389 . 27 يﺰﺟ ﻦﺑا ، ﻟا مﻮﻠﻌﻟ ﻞﻴﻬﺴﺘﻟا ﻞﻳﺰﻨﺘ : 1 / 19 . 28 ﻲﺸﻛرﺰﻟا ، ﷲا ﺪﺒﻋ ﻦﺑ ﺪﻤﳏ ﻦﻳﺪﻟا رﺪﺑ ﷲا ﺪﺒﻋ ﻮﺑأ ، نآﺮﻘﻟا مﻮﻠﻋ ﻲﻓ نﺎﻫﺮﺒﻟا ، ﻖﻴﻘﲢ : ﻢﻴﻫاﺮﺑإ ﻞﻀﻔﻟا ﻮﺑأ ﺪﻤﳏ ، ءﺎﻴﺣإ راد ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا ، ﱯﻠﳊا ﰊﺎﺒﻟا ﻰﺴﻴﻋ ﺔﻌﺒﻄﻣ ، ﺮﺼﻣ ، ط 1 ، 1376 ـﻫ -1957 م ، 3 / 317 . 29 ﺎﺿر ﺪﻴﺷر ، ﺎﺿر ﻲﻠﻋ ﻦﺑ ﺪﻴﺷر ﺪﻤﳏ ، ﻢﻴﻜﺤﻟا نآﺮﻘﻟا ﺮﻴﺴﻔﺗ ) رﺎﻨﻤﻟا ﺮﻴﺴﻔﺗ ( ، بﺎﺘﻜﻠﻟ ﺔﻣﺎﻌﻟا ﺔﻳﺮﺼﳌا ﺔﺌﻴﳍا ، 1990 م ، 1 / 20 .
