Ebû Muti' En-Nesefî'nin 'Kitabu'r-Red Ale'l-Ehvâ Ve'l-Bida' adlı eserinde geçen hadislerin tahrîc ve degerlendirilmesi

Tam metin

(1)T.C SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI HADİS BİLİM DALI. EBÛ MUTİ' EN-NESEFÎ'NİN KİTABU'R-RED ALE'L-EHVÂ VE'LBİDA' ADLI ESERİNDE GEÇEN HADİSLERİN TAHRÎC VE DEĞERLENDİRİLMESİ. YÜKSEK LİSANS TEZİ. Danışman Prof. Dr. Bilal SAKLAN. Hazırlayan Nuriye ÇİTE. KONYA-2007.

(2)

(3) İÇİNDEKİLER. ÖNSÖZ ........................................................................................................................... iii KISALTMALAR .......................................................................................................... İV GİRİŞ ................................................................................................................................1 BİRİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................3 I- EBÛ MUTİ' MEKHÛL EN-NESEFÎ HAYATI VE İLMİ KİŞİLİĞİ ...............................3 A- Ebû Muti' Mekhûl En-Nesefî'nin Hayatı ....................................................................3 B- İlmi Kişiliği ...............................................................................................................3 1- Hocaları ................................................................................................................3 2- Öğrencileri ............................................................................................................4 3- Eserleri ..................................................................................................................4 4- Hadis İlmindeki Yeri ..............................................................................................5 II- KİTABU'R-RED ALE'L-EHVÂ VE'L-BİDA' ...............................................................7 A- Nüshaları ...................................................................................................................7 B- Mahiyeti ....................................................................................................................8 C- İslâmî İlimlerdeki Yeri ...............................................................................................8 İKİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................10 KİTÂBU’R-RED ALE’L-EHVÂ VE’L-BİD’A DA GEÇEN HADİSLER ..................10 I- EBÛ MUTİ’ EN-NESEFÎ’NİN KİTÂBU’R-RED ALE’L-EHVÂ VE’L-BİD’A ADLI ESERİNDE GEÇEN HADİSLERİN TAHRİCİ ..........................................................10 A- Sünnet Ve Bid'at ......................................................................................................11 B- 73 Fırka Meselesi ....................................................................................................19 C- Muhtelif Fırkalar .....................................................................................................21 D- İtaat .........................................................................................................................28 E- Kur'an'ın Mahluk Olup Olması .................................................................................30 F- Kader .......................................................................................................................32. i.

(4) G- Tevbe ......................................................................................................................34 H- Tefsir İle İlgili Rivâyetler ........................................................................................35 I- Muhtelif Meselelerle İlgili Rivâyetler .......................................................................40 II- BAŞVURULAN KAYNAKLARDA BULUNAMAYANLAR ...................................69 A- Sünnet ve Bid'at ......................................................................................................69 B- Kur'an ve Kur'an'ın Mahluk Olup Olmaması ............................................................70 C- Ehl-i Beyt ................................................................................................................72 D- Şerr ve İyilik ...........................................................................................................73 E- İnsanın Mükellefiyeti ...............................................................................................74 F- Allah'ın İnsanları Günaha Zorlaması ........................................................................75 G- İman-Amel-İlim ve İbadet .......................................................................................75 H- Fırkalar ile İlgili Rivâyetler ..................................................................................... 78 I- Hevâ Ehli ..................................................................................................................78 J- Muhtelif Meseleler ...................................................................................................79 III- HADİSLERİN SIHHAT DURUMUNA GÖRE SINIFLANDIRILMASI VE TABLOLAR HALİNDE GÖSTERİLMESİ ...............................................................81 SONUÇ ...........................................................................................................................84 BİBLİYOĞRAFYA........................................................................................................ 85. ii.

(5) ÖNSÖZ. Allah'a hamd, Rasûlüne, âl ve ashâbına salât ve selâm olsun. Hicrî üçüncü asrın sonları ve dördüncü asrın başlarından itibaren bir kısım mezhep mensubları, Hz. Peygamber'in 73 fırkayla ilgili hadislerini temel alan eserler te'lif etmişlerdir. Bunlardan biri de ilk dönem Firak eserlerinden içerik ve tasnif sistemi açısından farklı olması sebebiyle önem arzeden Mürciî geleneğe ait Nesefî'nin Kitabu'r-Red ale'lEhvâ ve'l-Bida' adlı eserdir. 73 fırka meselesi, hadis uydurulmasına kadar varan ve dinî istismarlara neden olan bir konudur. Nesefî, Kitabu'r-Red Ale'l-Ehvâ ve'l-Bida' adlı eserinde birçok hadis kullanmış, ancak onların sıhhat derecesi ve kaynaklar hakkında bilgi vermemiştir. Bu çalışmada, kitabın ilmi değerinin artması ve istifadenin çoğalması açısından hadislerinin tahrici ve değerlendirilmesi yapılacaktır. Çalışma, giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Girişte, konunun önemi ve metodu hakkında bilgi verilmiştir. Birinci bölümde, Nesefî'nin hayatı, eserleri incelenmiş ve özellikle Kitabu'r-Red Ale'l-Ehvâ ve'l-Bida'nın tanıtımı yapılmıştır. İkinci bölümde ise, eserde geçen hadislerin tahricî ve değerlendirilmesi yapılmış ve değerlendirmeler tablolar halinde gösterilmiştir. Çalışmada, kitap ve şahıs isimlerinin başındaki lam-ı târifler yazılmamıştır. Dipnotlarda yazar ve kitap isimleri kısa olarak verilmiş, bunlar bibliyoğrafyada tam olarak zikredilmiştir. Çalışmalarım esnasında yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Bilal Saklan Bey'e, ayrıca konu tesbitinde yardımcı olan hocam Yrd. Doç. Dr. Seyit Bahçıvan Bey'e, yardımlarından dolayı kardeşim Mukaddes Çite'ye ve bilhassa fedakârlığından dolayı eşim Ömer Türkyıldırır Bey'e ve bütün aileme teşekkür ederim.. Hüyük-Selki Kasabası. Nuriye Çite. 2007. iii.

(6) KISALTMALAR. age.. :Adı geçen eser. agt.. :Adı geçen tez. a.mlf.. :Adı geçen müellif. b.. :İbn. bkz.. :Bakınız. bs.. :Baskı. Hz.. :Hazreti. iht.. :İhtisar eden. nşr.. :Neşreden. (r.a). :Radiyallahu anh / anha. (s.a.v.) :Sallallâhu aleyhi ve selem thk.. :Tahkîk eden. thr.. :Tahrîc eden. trc.. :Tercüme eden. trs.. :Tarihsiz. tsh.. :Tashih eden. y.. :Yayınevi, yayınları. iv.

(7) GİRİŞ. Bir sözün Hz.Peygambere aidiyetini tesbit işi son derece önemlidir. Hadis tarihimiz bu çabaların ürünleriyle doludur. Bir taraftan hadisler tedvîn edilerek hadis mecmuaları oluşmuş, diğer taraftan da gelişen siyasi, iktisadi ve sosyo kültürel gelişmeler sonucunda çeşitli mezhepler ortaya çıkmıştır. Müslümanlar arasında erken dönemde bölünmeler olmuş, doğal olarak da her fırka kendi haklılığını ispat etmek amacıyla diğerini tekfîre varan suçlamalarda bulunmuştur. Bunu yaparken de işi meşrulaştırmak amacıyla hadise başvurmuştur. Bu hadislerin başında da Hz.Peygamber'in 73 Fırka ile alakalı hadisi gelmektedir. Ancak kurtuluşa erecek fırkanın tek olması ve geri kalan yetmiş iki fırkanın cehenneme gideceklerinin iddia edilmesi, kurtuluşa eren fırkanın kendileri olduğunu ispatlamaya çalışanlar açısından yeni hadislerin uydurulmasına neden olmuştur. Nesefî, 73 fırka hadisini temel alarak eser telif eden müelliflerden biridir. Nesefî'nin, eserinde Mürcie mezhebinin görüşlerini savunması, bulunduğu çevre itibariyle zamanla kendisi de temelde Mürciî olan Muhammed b. Kerrâm'ın bazı düşüncelerini benimseyip kitaplarında o düşüncelere yer vermesi onun Mürciî kanâatlar taşıdığını göstermektedir. Kitabu'r-Red Ale'l-Ehvâ ve'l-Bida' da Ebû Hanife'ye yapılan birçok atıfların ve kendisiyle çağdaş olup da aynı görüşü paylaştıkları Kûfeli Mürcii otoritelerinden Ebû Bekr en-Nehşelî (160/776), Musa b. Kesir (120/737), Hammâd b. Ebî Süleyman (120/737)'nın imanın artmasıyla ilgili tartışılan ayetlere getirdikleri yorumlarına yer vermesi, Nesefî'nin bu eseriyle birlikte Mu'tezilî-Eş'arî makalât geleneği dışında da farklı fırak geleneklerinin olduğu anlaşılmıştır. Bu da eserin önemini daha da arttırmıştır. 73 fırka gibi hadis uydurulmasına sebeb olan bir konuyu ele alan bu kitabın kullanmış olduğu hadislerin sıhhat durumunun bilinmesi fevkalade önemlidir. Bununla birlikte hayatı hakkında fazla bir bilgi olmamasına rağmen kaynakların "muhaddis" ve "hâfız" olarak tanımladığı bir şahsın hadislere hassasiyeti bu önemi daha da arttırmaktadır. 126 sayfadan oluşan eserde müellif 73 fırka hadisinden yola çıkarak kendi dönemindeki fırkaları 12x6+1=73 sistemine göre grublandırmış, kendi bakış açısına göre isimlendirmiş ve hadislerle görüşlerini destekleyerek bid'at ehli olarak düşündüğü fırkalara cevap vermiştir.. 1.

(8) Bu kitap üzerinde yapılan çalışmalardan ve bizim de kendisinden faydalandığımız çalışma Hasan Acar'a ait "Ebû Muti' Mekhûl en-Nesefî'nin "Kitabu'r-Red Ale'l-Ehvâ ve'lBida'" Adlı Eserindeki Mezhebleri Tasnifi ve Mürcii Makâlât Geleneği İçindeki Yeri" adlı yüksek lisans tezidir. Ancak bu çalışma bizim çalışmamızdan farklılık arzetmektedir. Acar bu çalışmasında eserin mezhepleri tasnifini ve Mürciî makâlât geleneği içindeki yerini ele almıştır. Bu çalışma dışında da eser üzerinde herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Kendinden sonraki çalışmalara kaynaklık etmesi açısından önem arzeden eseri iki bölüm halinde incelemeye çalışacağız. Birinci bölümde müellifin hayatı ve ilmi kişiliği üzerinde durulacaktır. İkinci bölünde ise rivâyetlerin tahrîci yapılacaktır.. 2.

(9) BİRİNCİ BÖLÜM. I- EBÛ MUTİ' MEKHÛL EN-NESEFÎ HAYATI VE İLMİ KİŞİLİĞİ A- Ebû Muti' Mekhûl En-Nesefî'nin Hayatı Kaynaklarımızda Ebû Muti' Mekhûl b. Fazl en-Nesefî'nin hayatına dair çok fazla bilgi verilmemekle birlikte onun hakkında verilen bilgiler arasında "el-Fakihu'l-hanefî", "muhaddis", "hafız", "seyyâh" ve "rehhâl" gibi vasıfları zikredilmektedir.1 Nesefî'nin için kullanılan seyyâh ve rehhâl ifadelerinden ilim için yolculuklar yaptığını anlasak da kaynaklar bu yerlerden bahsetmemektedir. Ancak hayatının büyük kısmını Nesef'te geçirdiğini tahmin etmekteyiz. Nesefî, 318/930 yılında vefât etmiştir.2 B- İlmi Kişiliği 1- Hocaları Nesefî, Ebû İsa et-Tirmizî (279/ ), Dâvûd ez-Zâhiri (270/883), Abdullah b. Ahmed b. Hanbel (290/903), Muhammed b. Eyyûb b. ed-Durays (294/906), Mutayyen ve birçok âlimden rivayette bulunmuştur.3 Yâkut el-Hamevî de İmran b. Abbâs b. Musa el-Misnanî (281/894) ile ismini vermediği birçok kimseden rivayette bulunduğunu söyler.4 Brockelmann, Nesefî'yi Muhammed b. Kerrâm (255/868)'ın talebesi Yahya b. Muaz (268/871)'ın öğrencisi olarak tanıtır.5 Acar ise Van Ess'in Nesefî'nin her ne kadar Yahya b. Muaz'dan alıntı yapsa da hocası olduğuna dair bilgiyi tatmin edici bulmadığını, aynı zamanda el-Lü'lüiyyât adlı eserinde Muhammed b. Kerrâm'dan alıntı yaptığını bununla birlikte karşıt görüşteki tasavvuf ve hadis otoritelerinden alıntı yapmasının onun Kerrâmi olarak nitelemeye yeterli olup olmadığını sorguladığını nakleder.6. 1. Zehebî, Siyer, XV, 33; Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü'l-Ârifîn, II, 470; Kehhâle, Mu'cemü'l-Müellifîn, XII, 319; Brockelmann, Tarihu'l-Edebî'l-Arabî, II, 280. 2 Zehebî, Siyer, XV, 33; Katib Çelebî, Keşfü'z-Zünûn, II, 1571; Kehhâle, age , XII, 319; Ziriklî, A'lâm, VIII, 212; Bağdatlı İsmâil Paşa, age, II, 470. 3 Zehebî, Siyer, XV, 33,a.mlf., Tarihu'l-İslâm, XXIII, 573. 4 Yâkut el-Hamevî, Mu'cemü'l-Büldan, V, 129. 5 Brockelmann, age, II, 467. 6 Acar, Hasan, Ebû Muti' Mekhûl en-Nesefî'nin "Kitabu'r-Red Ale'l-Ehvâ ve'l-Bida'" Adlı Eserindeki Mezhebleri Tasnifi ve Mürcii Makâlât Geleneği İçindeki Yeri, Yüksek Lisans Tezi, AÜSBE, Ankara, 2003, 29.. 3.

(10) 2- Öğrencileri Nesefî'den Ahmed b. Muhammed en-Nesefî ve Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed İsmâil rivayette bulunmuştur.7 3- Eserleri Kaynaklarda Nesefî'ye ait altı eserden bahsedilmektedir. A- el-Lü'lüiyyât fi'z-Zühd ve'l-Edeb8: Bazı kaynaklarda Lü'lüiyyât fi'l Mevâiz, bazılarında. ise. Lü'lüiyyât. olarak. zikredilmektedir.9. Acar,. eserin. Süleymaniye. kütüphanesideki nüshasında isminin zikredilmediğini, son kısmında Muhammed b. Es'ad b. İbrahîm Hibetullah b. Ebî Talib el-Feryabî'nin 610/1213 yılında bu eseri istinsah etmeyi bitirdiğini belirtir.10 Ramazan Şeşen, eserin Türkiye'de üç kütüphanede bulunduğunu, birincisinin Darende Kütüphanesi 3028/462 numarada İsmâil b. Ebî'l-Feth b. Ebî Salih b. elMekzûn (667/1268)'un istinsah ettiği 306 varaklık nüsha, ikincisi, Nevşehir Kütüphanesi 88 numarada kayıtlı olan VI/XII. Asırda kaleme alınmış 217 varaklık nüsha ve üçüncüsünün Kastamonu Kütüphanesi 3038 numarada kayıtlı 877 yılında istinsah edilmiş 200 varaklık nüshasından bahseder.11 Ayrıca bu eserin 767/1365 tarihinde Ali b. İsa b. Muhammed enNesâi tarafından muhtasar olarak da kaleme alındığını ve Daru'l-Kütübü'l-Mısriyye Kütüphanesi Kahire bölümü 2:132 numarada kayıtlı olduğu belirtilir.12 Kitap, hadis formatında hazırlanmış, içerisinde ağırlıklı olarak zühd ve takva konuları işlenmekte ve yazar kendi görüşünü belirtmekten çok diğer âlimlerin görüşlerini rivâyet etmektedir. Her babın baş kısmında rivâyet zinciri kendisinden Hz.Peygambere kadar ulaşan bir hadis zikretmekte ondan sonra konuyla ilgili olarak sahabenin, tabiinin, hadiscilerin ileri gelenlerinin ve birçok tasavvuf büyüğünün görüşlerine yer vermekte ve her babın son kısmında konuyla ilgili kendi yazdığı veya başka şairlerden aldığı dört-beş satırlık şiirlere yer vermektedir.13. 7. Zehebî, Siyer, XV, 33,a.mlf., Tarihu'l-İslâm, XXIII, 573. Zehebî, age, XV, 33; Kehhâle, age, XII, 319. 9 Pezdevî, Ehli Sünnet Akaidi, trc., Şerafeddin Gölcük, 347; Katib Çelebî, age, II, 1571; Ziriklî, age, VIII, 212; Bağdatlı İsmâil Paşa, age, II, 470; Leknevî, el-Fevâidu'l-Behiyye, 216. 10 Acar, Hasan, agt., 35. 11 Şeşen, Ramazan, Muhtârât min al-Mahtutât, 780. 12 Ziriklî, age,, VIII, 212; Brockelmann, age, II, 280; Katib Çelebî, age, II, 1571. 13 Acar, Hasan, agt., 36. 8. 4.

(11) B- Kitabu't-Tasavvuf ani'l-Hayati'l-Cemaiyye: Brockelmann, bu eserin Ayasofya Kütüphanesi 4801 numarada kayıtlı olduğunu belertir.14 Şeşen ise Es'ad Efendi Kütüphanesi 1437 no da kayıtlı bulunan ve IX. Asırda kaleme alınan Kitabu'n-Nüfüsu fi't-Tasavvuf isimli bir eserden bahsetmektedir. Ancak ikisinin aynı eser olup olmadığını bilememekteyiz.15 Acar da Brockelmann'ın verdiği numarada nüshaya ulaşamadığını ve yapılan müracatta böyle bir esere rastlayamadıklarını nakleder.16 C- Kitab fi Fazli Subhanallah: Brockelmann bu eserin Kayravan Kütüphanesi 1671 numarada kayıtlı olduğunu belirtir.17 D- ez-Zühdiyyât: Acar, Zehebî'nin bu eseri gördüğünü, ancak ayrıntılı bilgiyi vermediğini nakleder. Acar bu eserin el-Lü'lüiyyât adlı eserin bir bölümü olabileceğini söyler.18 E- Kitabu'ş-Şua fi'l-Fıkh: Eser Kitabu'ş-Şua olarak da isimlendirilmektedir.19 Bu eserin Ebû Hanife'nin rukua varırken ve kalkarken ellerin kaldırılmasıyla namazın bozulacağı şeklindeki görüşünü açıklamak amacıyla kaleme alındığı nakledilmektedir. Leknevî, Ebû Muti'in fıkhı Muhammed b. Şeybani'nin talebesi Ebû Süleyman Musa elCüzecâni'den rivâyet ettiğini söyler.20 4- Hadis İlmindeki Yeri Nesefî'nin hadis ilmindeki yerine dair kaynaklarda "muhaddis" ve "hafız" ifadelerinden başka bir bilgi bulunmamaktadır. Bizim değerlendirmelerimizde sadece elimizdeki tahrîcini yaptığımız eserle sınırlı olacaktır. Çünkü müellifin diğer eserlerini inceleme fırsatı bulamadık. Nesefî, Mürcie'nin alt gruplarından Haşeviyye'den bahsederken onları çok hadis nakleden ama manalarını ve içeriklerini bilmeyen, farzı, terhibi ve tahfifi aynı gören kimseler olarak tanımlar. Onlara göre Peygamberden gelen bir şeyi terk etmek, onu reddetmek demektir. Nafileleri terk eden farzları terk etmiş gibidir. Çünkü O, kendi nefsinden bir şey konuşmaz. Nesefî ise, hadisler arasından farz, sünnet veya terğib, ruhsat, 14. Brockelmann, age, II, 467. Şeşen, Ramazan, age, 780. 16 Acar, Hasan, agt, 36 (dipnotta) 17 Brockelmann, age, II, 280. 18 Acar, Hasan, agt, 36. 19 Katib Çelebî, age, II, 1430; Leknevî, age, 216; Brockelmann, age, II, 280; Kehhâle, age, XII, 319. 20 Leknevî, age, 216. 15. 5.

(12) ibaha hükmü koyanların olduğunu, bunların hepsinin bir olmadığını, onların manalarını ve yorumlarını bilmenin gerekli olduğunu nakleder. Farz olan sünneti terk sapıklıktır, ancak bunun dışındakiler böyle değildir. Nesefî, dini, isnadı Hz. Peygambere kadar ulaşan hadislerden ibaret sayan Eseriyye'yi de eleştirmektedir. Müellif, hadislerde; a- Bazen iki hadis tek senet altında verirken bazen de tek hadis iki ayrı senet altında verilmiştir. b- Takdim, te'hirlerle lafızların yerleri değiştirilmiştir. c- Görüşünü destekleyen hadis içinde tek bir cümle ise sadece onu vermiştir. Şu haberde olduğu gibi. &+ )* ( &# ' % "$ "# !

(13)

(14) :

(15) " $ AB# ? @ > /0 / = :;< 8.9 7 6# 45$ "$ 123 /0

(16) ! -. ,$ 0 /# $* SQ>R 0 P 2+ , O ) >,N >M KL

(17) J< 7D# HI0 #F9G E>D 8 7$ CD. FT > 0 / > Q>R Ancak metinde şöyle geçmektedir: "? @ > U :=V :;<V / W$ ' ! " d- Belki de müelliften kaynaklanmayan harf ve noktalama hataları yapılmıştır. Mesela "

(18) 4> > >9 ] $ 1A .= \ 'B# [ $ Z5 Y X6 /=? / " olduğu gibi e- Bazı rivâyetlerde müellifin metni inşası sözkonusudur. Mesela bizim kaynaklarda ulaştığımız iki farklı metni birbiri içine geçmiş olarak bulduk. Bizim ulaştığımız metinler şu şekildedir: $ aD? ce ;0 ZF

(19) [ $ cd . ^>^ #^ 5,+^ a;^ @ ^ >^ aF ^ $ > _@` . ^" ")D ve ">D $ 55f ^P 5,9+ > _@ 55f $" Ancak bu metin eserde şöyle geçmektedir: > h KN 55f $ a^ $ 4>9 $ $ . ^ A\ >D $ 55f a $ > _@ 55f ;0" ">D $ 55f ^ 5,9+. 6.

(20) II- KİTABU'R-RED ALE'L-EHVÂ VE'L-BİDA' A- Nüshaları Bu eser klasik kaynaklarda zikredilmemekle birlikte Pezdevî, bu kitaptan isim olarak bahsetmemekte ancak söylediği şu cümlelerden kitaptan haberimiz olmaktadır: "Lü'lüiyyât sahibi Nesefî'nin bu konudaki tasnifini gördüm. Bu eserinde bid'at ehlini altı sınıf altında inceliyor. Bunlar Kaderiye, Cehmiyye, Rafıziyye, Harûriyye, Cebriyye ve Mürcie'dir. O, her sınıfı oniki sınıfa ayırarak yetmiş iki fırkayı bulmuş oluyor.21 Brockelmann bu eserin Bodleian Poc. 271'de kayıtlı olduğunu Goldziher'in ZDMG dergisinin 65/351 sayısında bu eseri yayınlama teşebbüsünde bulunduğunu söyler.22 Acar, Marie Bernard tarafından, Anneles İslâmologiqes 16(1980) 39-126'da neşredilen eser için şunları söylediğini nakleder: "En yaygın bilinen nüsha Oxford'un Bodleian Kütüphanesi Pockope 271 numara ile Beesion klasöründeki bir biricik (unicum) inventory'dedir.. Bu doğuda yazılmış bir metindir ve okunması kolaydır. Çoğunlukla. harflerin noktaları konulmuştur. Zaman zaman harekeler de belirtilmiştir. Her nekadar bazen yanıltıcı olsa da bu durum yanlış yorumlamayı, iyi bilmeyen ve Arapça bir metni okuyanın şaşırdığı bir tuzağı engeller. 20 Rabiu's-Sâni 847/1443 tarihli bu nüsha arkalı önlü 145 varakı ihtiva eder.23 Her bir sayfada 11 satır, bazen de eğer bölüm başlığı bir satırdan fazla tutuyorsa 10 satır vardır. Günümüze ulaşmak gibi bir değere sahip olan bu eser, yapılmış olan özlü bir noktalama sistemi sayesinde okumada kolaylık sağlar. Bazen kelimelerin veya cümlelerin tekrar edilmesi sözkonusu olabilmektedir. Ben onları düzelttim ama herhangi bir not düşmedim. Bundan daha hayret verici olan Kur'an'a yapılan atıflarda gözden kaçan hatalardır. Hadislerin zikri de ezberleme hatalarını ele verirler. Hadislerden bazıları uydurulmuş ya da eserin yazarı olan Ebû Muti' Mekhûl en-Nesefî tarafından yeniden inşa edilmiş gibidir.24 Eser yayına hazırlanırken eksik olmaları halinde okumanın imkansız olması, küçük ilaveler dikkate alınmamıştır. Bu ilaveler metinlerin anlaşılması için zorunlu değildir. Çoğu zaman bu ilave zikredilen hadislere ilave edilen hadislerdir. Bu ilavelerden birisi 16 zi'l21. Pezdevî, age, 347. Brockelmann, age, II, 467. 23 Acar, Hasan, agt., 37. 24 Acar, Hasan, agt., 37. 22. 7.

(21) kade 846/1443 şeklindeki istinsah tarihidir. Bu tarih müstensih çalışmasını tamamladığı tarihe ilişkin bir fikir verir.25 B- Mahiyeti 126 sayfadan oluşan eserde müellif, kitabın baş kısmında eseri yazış amacından ve bid'at ehlinin tutumları hakkında bilgi verirken, 73 fırka hadisinden yola çıkarak o dönemdeki fırkaları, 12x6+1=73 sistemine göre grublandırarak, kendi bakış açısına göre isimlendirir. Zikrettiği fırkaların bazı görüşlerini naklettikten sonra Kur'an ayetleri, hadisler ve meşhur İslâm büyüklerinin sözleriyle görüşlerini destekler ve cevap verir. Bunları yaparken de cemaat ehlinin kendine ulaşan bütün makalelerinden faydalandığını belirtir. Bu eseri kaleme alma amacını müellif şu şekilde ifade etmektedir: “Kardeşlerimin bazılarının,. sünnete. muhalif. fırkaların. sözlerini. süslemelerini. ve. batılı. güzel. göstermeleriyle, o muhalif fırkanın görüşlerine ortak olmalarından duyduğum korku, beni kardeşlerime nasihat etmek için bu kitabı tasnif etmeye sevketti. Eserimde her bir bid’atçı fırkanın bid’atlarına davet ettikleri yönleri sınıflandırarak, onların görüşlerini beyan etmeyi hedefledim. Gücüm nisbetinde vicdan sahibi her araştırıcıya hak ve batıl görüşleri göstermek için, onların görüşlerinin açıklanmasını ve Ehl-i Cemaat’a zıt düştükleri hususları ortaya koyacağım.”26 Ayrıca heva ehline muhalefet etmenin önemini hadis alimlerinin ve İslâm büyüklerinin sözleriyle ortaya koyacağını söylemiştir. C- İslâmî İlimlerdeki Yeri Hz. Peygamberin 73 fırka ile alakalı hadisi temel alınarak birçok eser telif edilmiştir. Nesefî’nin bu eseri yetmiş üç fırka hadisi temel alınarak hazırlanmış Mürciî geleneğe ait ilk eser kabul edilir. Nesefî'nin bu eseriyle birlikte Mu'tezilî-Eş'arî makalât geleneği dışında da farklı firak geleneklerinin olduğu anlaşıldı. Acar, eserin bugüne kadar bilinen firak eserleriyle kıyaslandığında isimlendirme, tasnif, içerik, yapısal ve kaleme alındığı bilim çevresi açısından farklılık arzettiğini nakleder.27. 25. Acar, Hasan, agt., 37. Nesefî, Kitâbu’r-red ale’l-ehvâ ve’l-bid’a , 54. 27 Acar, Hasan, agt, 2. 26. 8.

(22) Acar, eserin yazıldığı dönemdeki mezheplerle ilgili olarak kısa kısa bilgi verse de, bu bilgilerin çok önemli olduğunu ve eserin Mezhepler Tarihi eserlerinde isimlerine pek rastlanmayan yaklaşık otuz beş yeni fırkadan bahsettiğini nakletmektedir. 28 Bu eser, alanında yazılmış en eski eser olması dolayısıyla kendinden sonraki eserlere de kaynaklık etmiştir. Bu açıdan kitabın kullanmış olduğu hadisler önem arzetmektedir. İkinci bölümde bu hadislerin tahrîci yapılacaktır.. 28. Acar, Hasan, agt, 66, 67.. 9.

(23) İKİNCİ BÖLÜM KİTÂBU’R-RED ale’l-EHVÂ ve’l-BİD’A DA GEÇEN HADİSLER. I- EBÛ MUTİ’ EN-NESEFÎ’NİN KİTÂBU’R-RED ALE’L-EHVÂ VE’L-BİD’A ADLI ESERİNDE GEÇEN HADİSLERİN TAHRİCİ Bu bölümde müellifin eserde kullanılmış olduğu hadisler hakkında bir değerlendirme yapabilmek amacıyla ulaşabildiğimiz tüm kaynaklarda rivâyetleri araştırarak sıhhatlerini tespit etmeye çalıştık. Ancak eser üzerinde çalışırken kaynaklara ulaşmakta, hadislerin rivâyet. edilirken. birebir. lafızlara. dikkat. edilmemesi. ve. istinsah. edilmesinden. kaynaklandığını düşündüğümüz bazı harflerin birbirine benzemesinden dolayı noktalama ve harf hatalarının olması kaynaklara ulaşmamızı zorlaştırmıştır. Kitabu'r-Red Ale'l-Ehvâ ve'l-Bida'daki hadisler hakkında değerlendirme yapabilmek için öncelikle bu hadislerin tahrîci gereklidir. Bunun için eserde geçen 216 hadis, ulaşabildiğimiz tüm kaynaklarda araştırılarak, sıhhatleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Hadislerin tahrîcinde takip edilen usûl şöyledir: 1- Hadisler öncelikle, Kütüb-i Tis'a'yı içine alan "el-Mu'cemu'l-Müfehres li el-FâzılHadisi'n-Nebevî" fihristen aranmıştır. Bununla beraber,. Kütüb-i Tis'a'yla birlikte 150. kitapta yer alan hadislere ulaşmaya yardımcı olan, Ebû Hacer Muhammed es-Saîd b. Besyûnî'nin "Mevsûatü Etrâfi'l-hadisi'n-Nebevîyyi'ş-Şerîf" adlı fihrist de hadislere ulaşmada en çok kullandığımız kaynaklardandır. 2- Taberânî'nin "el-Mu'cemu'l-kebîr" ve "el-Mu'cemu'l-evsât"ı, Beyhakî'nin "esSünen" ve "Şuâb" adlı eserleri ve Nasîruddîn Elbânî'nin tahrîc niteliği taşıyan eserleri sıkça başvurduğumuz eserlerdendir. 3-Heysemî'nin "Mecmau'z-Zevâid"i, Münâvî'nin "Feyzu'l-Kadir"i müracaat ettiğimiz kaynaklardandır. 4-. Hadislerin. sıhhat. açısından. değerlendirilmesinde. başvurduğumuz. bütün. kaynaklardaki bilgiler dikkate alınmıştır. 5- Kütüb-i Tis'a'nın herhangi birinde bulunduğu halde hakkında hüküm verilmeyen ve olumsuz bir değerlendirme de tesbit edilemeyen hadisler sahih olarak kabul edilmiştir.. 10.

(24) "Falan râvi kezzab'tır", "bir aslını bulamadım" gibi açıklama yapılan hadisler de uydurma olarak kabul edilmiştir. 6- Hadislerdeki rivâyet farklılıkları gerekli görülen yerlerde verilmiş, anlamı değiştirmeyen lafız farkları ise verilmemiştir. 7- Hadislerde geçen ayetlerin sûre ve ayet numarası hemen arkasından verilmiş, hadislerin eserde geçtiği sayfa numaraları da dipnotta verilmiştir. 8- Hadisler konularına göre tasnif edilmiştir. Bir başlık altına koyamadığımız hadisler ise muhtelif konulardaki hadisler başlığı altında ele alınmıştır. Başvurduğumuz kaynaklarda bulamadıklarımız da ayrı bir başlık altında toplanmıştır. Hadislerin Arapça metnini yazarken eserde müellifin verdiği şekilde yazdık. Ancak tercemelerinde girişte de belirttiğimiz üzere noktalama ve harf hatalarından kaynaklanan yazım yanlışlarını dikkate almadık. Şu da dikkate alınmalıdır ki, müellif hadisleri verirken kaynaklardaki metne bağlı olarak değil de manen rivâyette bulunmuştur. Eserde geçen hadisler konularına göre tasnif edilmiştir. Bu rivâyetler şunlardır:. A- Sünnet Ve Bid'at. > h HI0 ; $ HG

(25) h ; j1 1- "Sünnete uygun az amel, bid'at üzere yapılan çok amelden daha hayırlıdır29." Abdurrazzâk (211/821) ve Beyhakî (458/1065) hadisi Hz. Hasan'dan mevkuf olarak rivâyet etmektedirler.30 Süyûtî (911/1496), haber için "zayıf" derken, Münâvî (1031/1621) ise senette bulunan Eban b. Yezîd el-Attar için Yahya el-Kattân (198/813)'in "leyyin" dediğini nakletmektedir.31 Elbânî (1420/1999), Abdurrezzâk'ın merfû olarak rivâyet ettiği hadisin senedindeki Zeyd'in bilinmediğini ve Beyhakî'nin mevkûf olarak rivâyet ettiği hadisin senedindeki Hâzım b. Ebî Hâzım'ın zayıf olduğunu söyleyerek habere "zayıf" demektedir.32. > h 5,9+^ $ HG < h 5`9^ -2 29. Nesefî, age., 55. Abdurrazzâk, Musannef, XI, 291; Beyhakî, Şuab, XII, 80. 31 Münâvî, Feyzu’l-Kadîr, IV, 362 32 Elbânî, Zaife, VII, 248, VIII, 393,a.mlf.,Zaifu'l-Camiu's-Sağir ve Ziyade, 556.. 30. 11.

(26) 2- "(İbadetlerde) sünnete uygun ibadetlerle yetinmek, bid'atlarla çok amel etmekten daha güzeldir.33" İbn Hanbel (241/855) ve Beyhakî haberi Abdullah b. Mesud’dan mevkuf olarak rivâyet etmektedirler.34 Beyhakî, haberin “mevkûf” olup “mürsel” bir rivâyet olduğunu söylemektedir.35 Hâkim (405/1014) hadisi Abdullah b. Mes'ud'dan mevkûf olarak vermekte, Zehebî de herhangi bir itiraz ileri sürmemekte,36 Elbânî ise, haber için "sahîh mevkûf" değerlendirmesinde bulunmaktadır.37. ^ $ 4>9 $ $ . ^ A\ >D $ 55f a $ > _@ 55f ;0-3 >D $ 55f ^ 5,9+ > h KN 55f $ a 3- "Bid'at sahibi ne kadar çok namaz kılıp oruç tutarsa o kadar çok Allah'tan uzaklaşır."/ "Vallahi, Allah bid'atçinin ne namazını ne de orucunu kabul eder. Bir kişi bid'at üzere ne kadar aşırı giderse Allah'tan o kadar çok uzaklaşır.38" Hadisi, İbn Mace (273/886) Huzeyfe'den Ebû Nuaym (430/1038) da Eyub esSahtıyâni'den şu lafızlarla rivâyet etmektedirler:39. ">D $ 55f ^P 5,9+ > _@ 55f $ " Münzirî (656/1258) de hadise kitabında yer verirken40, Elbânî senetteki Mihsan’ın kezzâb bir râvî olmasından dolayı "mevzû" değerlendirmesinde bulunmaktadır.41.. > 0 _@ 9 _@ / j4 4- "Allah, her bid'at ehlini tevbeden mahrum kılmıştır.42". 33. Nesefî, age., 55. İbn Hanbel, Zühd, I, 232; Beyhakî, Sünen, III, 28; Zehebî, Huffâz, I, 16 35 Beyhakî, age, III, 28. 36 Hâkim, Müstedrek, I, 103. 37 Elbânî, Sahîhu Tergib, I, 20. 38 Nesefî, age., 55. 39 İbn Mace, Mukaddime, 7; Ebû Nuaym, Hilye, III, 9 40 Münzirî, et-Tergib ve’t- Terhib, I, 86, 87. 41 Elbânî, Zaife, III, 684,a.mlf., Zaifu İbn Mace, 22. 42 Nesefî, age., 57. 34. 12.

(27) Taberânî (360/970), Beyhakî, İbnü’l-Cevzî (597/1200) hadisi Enes'ten rivâyet etmektedirler.43 İbnü’l-Cevzî hadisin iki tarikle rivâyet edildiğini, senedin birinde geçen Muhammed b. Abdurrahman el-Kufî el-Kuşeyrî için İbn Adî (365/975)'nin "münkeru'lhadis, mechûl" dediğini aktararak haber için "la yasıhhu" demektedir.44 Münzirî ise haber için isnâdı "hasen" değerlendirmesinde bulunmaktadır.45 Heysemî, Taberânî'nin rivâyet ettiği hadis hakkında ricâlinin "sika" olduğunu söylemektedir.46 Elbânî de hadisin "sahîh" olduğunu belirtmektedir.47. n # > I !

(28) $ Z. I >@ J$! mP 85! $ j5 5- "Kim ümmetime sünneti yerleştirmek ve bid'atları kaldırmak için hadis öğretirse ona cennet vardır.48" Ebû Nuaym, İbrahîm el-Herevî'nin biyoğrafisinde hadisi İbn Abbâs'tan rivâyet etmektedir. Elbânî hadis için senetteki İsmâil, el-Âlâ b. Mesleme ve Abdurrahîm b. Habîb'in "kezzâb" olmalarından dolayı "mevzû" değerlendirmesinde bulunur.49. p F# > 8' $ Ko - + .! $ -7 7- “Bid'at ehlinden haya perdesini yıkanın gıybeti olmaz.50" Beyhakî, Sünen ve Şuab adlı iki eserinde haberi " q> 8' q$" q$ kısmı olmaksızın Hz. Enes'ten rivâyet ederek hadis hakkında "leyse bi kaviyy"51 demektedir.52 Kudâî de haberi kitabında zikretmektedir.53.. ZF

(29) [ Z>3 /! >.# 4>9 $ + h < V $ -8. 43. Taberânî, el-Evsat, V, 113; Beyhakî, Şuab, VII, 59; İbnü’l-Cevzî, İlel, I, 145; Münzirî, age, I, 86. İbnü’l-Cevzî, age, I, 145 45 Münzirî, age, I, 86 46 Heysemî, age, X, 189. 47 Elbânî, Sahîhu Tergib, I, 26. 48 Nesefî, age., 57. 49 Ebû Nuaym, age, X, 44; Elbânî, Zaife, II, 410 50 Nesefî, age., 58. 51 " Zehebî, Irâkî ve Sehâvî'ye göre Leyse bi hücce manasınadır. Böyle bir râvînin rivâyet ettiği hadîs itibar için alınır." Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, 173. 52 Beyhakî, Sünen, X, 210,a.mlf., Şuab, XX, 149 53 Kudâî, Şihâb, 101. 44. 13.

(30) 8- "Her kim bid'at sahibinin yüzüne tebessüm ederse İslâmın yıkılışına yardımcı olmuş olur.54" Haber Fudayl b. Iyâz (187/803)'dan nakledilmektedir.55. ZF

(31) [ Z>3 /! >.# > _@ $ j9 9- "Her kim bid'at sahibi birine saygı gösterecek olursa o, İslâmın yıkılışına yardımcı olmuş olur.56" (s.59) Hadisi, Taberânî, Hz. Âişe'den rivâyet etmekte ve Hasan b. Yahya el-Hüşennî’nin bu hadiste teferrüd ettiğini belirtmektedir.57 Beyhakî’nin İbrahîm b. Meysere'den rivâyet ettiği haber hakkında muhakkik Muhtar Ahmed en-Nerevî, irsâlden dolayı "zayıf" demekte,58 Şevkânî (1250/1834) ise isnâdının "zayıf" olduğunu nakletmektedir.59 İbnu'l-Cevzî de bu rivâyeti üç tarikle nakletmekte ve İbn Abbâs rivayetinde senetteki Behlül için İbn Hibbân'ın "yesriku'l-hadis"60 dediğini ve hadisleriyle ihticac edilemiyeceğini, İbn Büsr rivayeti için, senetteki Ahmed b. Muaviye'nin batıl şeyler naklettiğini, Hz. Âişe rivayeti içinse senette elHüşennî'nin olduğunu ve İbn Hibbân'ın hadislerinin uydurma ve batıl olduğunu, sika râvîlerden aslı olmayan şeyler naklettiğini, Dârakutnî (385/995)'nin de onun hakkında "metrûk" dediğini nakletmektedir. Ve her üç rivâyet için de "mevzû" demektedir.61. # $ . ^ )Dx! w 7vFN D D# Q>R 8u ! Q>@ ZF

(32) ^ h t>@! $ j10 ^> ^ 10- " Kim İslâm’da yeni bir bid'at ortaya koyarsa veya bid'atçıyı barındırırsa, Allah’ın, meleklerin ve bütün insanların laneti onun üzerenidir. Allah onun ne farz ne de nâfile ibadetlerini kabul eder.62". 54. Nesefî, age., 58. İbn Ebî Ya'la, Tabakatü'l-Hanabile, III, 75. 56 Nesefî, age., 59. 57 Taberânî, age, VII, 396. 58 Beyhakî, age, XII, 57. 59 Şevkânî, Fevaid, 211. 60 "Böyle bir râvînin rivâyet ettiği hadis hiçbir suretle alınmaz." Aydınlı, Abdullah, age, 334. 61 İbnü’l-Cevzî, Mevzûât, I, 444. 62 Nesefî, age., 59. 55. 14.

(33) Hadisi, Buhârî, Hz. Ali (40/660) ve Hz. Enes’ten, Müslim, Hz. Enes’ten rivâyet etmektedirler. Ayrıca, Nesâî (303/915) Hz. Ali'den, Dârimi de Kays b. Abbâd'tan rivâyet etmektedir.63. K3 _@ } { $ |P _@! fG a5 E 5 h z { y j11 11- "Şayet, maymun ve domuz komşum olsa, heva sahibine komşu olmaktan daha sevimlidir.64" İbn Sa'd, bu habere eserinde yer vermektedir.65. ,$ D;<V ^ 35~ ^ K3^ -! <~ ^ -12 12- "Heva sahibleriyle oturmayın, onlarla mücadele etmeyin, ve onlardan bir şey dinlemeyin.66" Haberi, Dârimî ve Beyhakî İbn Sîrîn ve Hasan'dan rivayetle vermekte, Şuab muhakkiki Muhtar Ahmed en-Nerevî ise bütün ricâlinin "sika" olduğunu söylemektedir.67. 1Hp h 2# = h > _@ &. ' -13 13- "Bid'at ehliyle yolda karşılaşırsan başka bir yola yönel.68" Haberi, Beyhakî, Ebû Nuaym ve İbn Ebî Ya’lâ, Fudayl b. Iyâz ve Yahya b. Ebî Kesîr'den nakletmekte, Şuab muhakkiki Muhtar Ahmed en-Nerevî ise isnâdının "ceyyid" olduğunu söylemektedir.69. + 5 y$ n h D# > _@ /3 $ . ! $ > _@ ! $ j14 14- "Kim Bid'at ehlinden uzaklaşırsa Allah onun kalbini yakîn bir imanla doldurur. Ve kim bid'at ehlini hor görürse Allah onun cennetteki derecesini yüz derece yükseltir.70". 63. Buhârî, Feraiz, 21, Medine, 1, Cezime, 10, 17, İ'tısâm, 5, 6; Müslim, Hac, 85; Ebû Dâvûd, Kitabu'd-Diyât, 11; Nesâî, VIII, 19 64 Nesefî, age., 59. 65 İbn Sa'd, Tabakât, VII, 224 66 Nesefî, age., 59. 67 Dârimî, Mukaddime, 35; Beyhakî, Şuab, XII, 59; Ayrıca bkz., İbn Sa'd, age, VII, 172; İbn Batta, İbâne, I, 151. 68 Nesefî, age., 59. 69 Ebû Nuaym, Hilye, III, 69; Beyhakî, age, XII, 57, 58. 70 Nesefî, age., 59.. 15.

(34) Hadisi, Ebû Nuaym, İbn Ömer (73/692)'den rivâyet etmekte ve Abdülaziz b. Ravvâd'dın bu hadisle teferrüd ettiğini söyleyerek haberin "garîb" olduğunu belirtmektedir. Ayrıca bu râvînin Nafi'den yaptığı rivayetleri için "lem yutâba'" der.71 Habere, İbn Asakir, İbnü’l-Cevzî, Sağânî (650/1252) ve Şevkânî "mevzû" demektedirler.72. p 9> UV U DA": 4>9 N G <o &

(35) /;$ 8>,$ -15 " > 15- "Mehdî b. Meymûn dedi: "Hasan'a sordum: Bid'atçının arkasında namaz kılayım mı?" dedi:"Evet, senin kıldığın namaz sana, bid'atçının boyun eğmesi kendinedir.73" Haber Hasan Basrî'ye sorulan bir sual şeklinde verilmektedir.74. FO ,0V 8>3 32G

(36) FT ,0V 8>3 32G

(37) :/9

(38) < -16 16- "Sünnet ikidir: Aldığında hidâyet veren terk ettiğinde dalâlete sürükleyendir. Diğeri de aldığında hidayet veren terk ettiğinde dalâlete sokmayandır.75" Taberânî haberi Ebû Hureyre'den rivâyet etmektedir.76 Heysemî, Taberânî’nin bu haberi Ebû Seleme'den İsa b. Vâkıd dışında kimsenin rivâyet etmediğini ve Abdullah b. erRûmi'nin teferrüd ettiğini nakletmektedir.77 Süyûtî, ziyadeyle haberi şu şekilde verir < FT ,0V 8>3 32G! mDV -90 h ,! O h J <# O # Hp h

(39) O # h

(40) /9

(41) < y= ,0V O# 2G* mDV -90 h ,! J ve haber için "sahîh" derken, Münâvî de senetteki Abdullah b. er-Rûmi'nin teferrüd ettiğini ve onun tercemesini görmediğini nakletmektedir.78 Elbânî de haber için "mevzû" değerlendirmesinde bulunmaktadır.79. 71. Ebû Nuaym, age, VIII, 200 İbn Asakir, Tarihu Dımeşk, 54/199; İbnu'l-Cevzî, age, I, 443; Şevkânî, age, 50; 73 Nesefî, age., 83. 74 Aynî, Umde, II, 763; İbn Receb, Fethu'l-bâri, V, 99. 75 Nesefî, age., 122. 76 Taberânî, age, V, 18. 77 Heysemî, age, I, 172. 78 Münâvî, age, IV, 146 79 Elbânî, Zaifu'l-Camiu's-Sağir ve ziyade, 492. 72. 16.

(42) U ! 2Gu /! > }B# UP _! ;, K3* 123 D 3P a ! &

(43) -17 * $* ^P $^ $ /=? $ f ^P 3 $ HG a ' .I$ ,$ KM h D+ $ : .# 17- "Ebû Hamza İbrâhîm en-Nehaî'ye, Bu ateşe götüren şeylerden hangisi sana daha hoş, senin görüşünü almak istedim diye sordum. O da, Allah onlardan hiçbir şeyde zerre miktarı hayır yaratmamıştır. O şeytanın güzel göstermesinden başka bir şey değildir. Bu emirde ilk emir değildir.80" Haber, İbrahîm en-Nehai'den nakledilmektedir.81. :q# Z> 7 _97 K A^ $ A & 3 -Q _ 90 ; < / 0 $ -18 S + 5 ? : # S < @ ? :O 18- "Bir kimse sünnet ve cemaat üzere olsa, Allahu teâlâ onun için, peygamberlerden bir peygamberin ehli beytine verdiği sevabı verir, attığı her adım mukabilinde on hasene yazar ve onu on derece yükseltir.82" Haber, İbn Ömer'den nakledilmektedir.83. >,M v$ +! # J$! 5<# > J< U< $ -19 19- "Fesad-ı Ümmeti zamanında kim sünnetime sarılırsa, ona yüz şehid ecri vardır.84" Habere, İbn Adî ve Ebû Nuaym eserlerinde yer vermektedirler. İbn Adî hadise “la be'se bih" derken Ebû Nuaym ise "garîb" olduğunu söylemektedir.85 İbn Hacer, Hasan b. Kuteybe’nin tercemesinde bu haberi zikretmekte ve bu râvî hakkında Darakutnî'nin "metrûku’l-hadis", Ebû Hâtim'in "zayıf", Ezdî'nin "vâhi'l-hadis"86 ve Ukaylî'nin "kesiru'lvehm" dediğini nakletmektedir.87 Münâvî ise senette geçen Muhammed b. Sâlah'ın. 80. Nesefî, age., 125. Âcurrî, eş-Şeria, 67. 82 Nesefî, age., 125. 83 Hadimi, Berika, I, 436. 84 Nesefî, age., 125. 85 İbn Adî, age, II, 327; Ebû Nuaym, age, VIII, 200; Ayrıca bkz., Münzirî, age, I, 80. 86 "Güvenilir/sika biri olduğu hiç söylenmemiş olan bununla beraber etkileyici bir sebebten dolayı Za'if olduğu bildirilen râvî." Aydınlı, Abdullah, age, 329. 87 İbn Hacer, Ravzatü'l-muhaddisîn, II, 246 (CD). 81. 17.

(44) tercemesini görmediğini geri kalan ricâlin "sika" olduğunu Heysemî'den aktarmaktadır.88 Elbânî senetteki Hasan b. Kuteybe'den dolayı habere "cidden zayıf" demektedir.89. ;n .0 J< U<;9N -20 20- "Sünnetime sarılmak ateş koruna yapışmak gibidir.90" İbn Hanbel’in Ebû Hureyre'den rivâyet ettiği haber hakkında Şuayb Arnavud senetteki İbn Lehia’nın "seyyiu'l-hıfz" olması sebebiyle haber için "hasen li gayrihi" demektedir. Ancak lafız farklılığıyla verdiği rivâyet için ise "sahîh" değerlendirmesini yapmaktadır.91 Heysemî de senetteki İbn Lehia'nın "zayıf", geri kalan ricâlin de "sahîh" olduğunu nakletmektedir.92. ^ K A^ ) $ ) $ G ,# > & ZF

(45) ^ D 23 _ $ j21 $. Z AD? + 5 21- "Kim İslâmı canlandırmak ve bid'at'ı yok etmek için bu ilmi öğrenirse o, peygamberlerin halefidir. Peygamberlerle kendisi arasında bir derece vardır. Kıyâmet günü ona şefaat ederler.93" İbn Asâkir (571/1175), habere eserinde yer vermektedir.94 Müellif eserinde bid'at ve sünnet ile ilgili toplam yirmi hadise yer vermiş ve bunları Kitâbu’r-red ale ehli'l bid’a ve'l-ehvâ başlığını verdiği giriş kısmında, Eseriyye ve Bid'iyye adlı fırkaların altında zikretmiştir. Bu eseri kaleme alma amacını müellif şu şekilde ifade etmektedir: “Kardeşlerimin bazılarının, sünnete muhalif fırkaların sözlerini süslemelerini ve batılı güzel göstermeleriyle, o muhalif fırkanın görüşlerine ortak olmalarından duyduğum korku, beni kardeşlerime nasihat etmek için bu kitabı tasnif etmeye sevketti. Eserimde her bir bid’atçı fırkanın bid’atlarına davet ettikleri yönleri sınıflandırarak, onların görüşlerini beyan etmeyi hedefledim. Gücüm nisbetinde vicdan sahibi her araştırıcıya hak ve batıl. 88. Münâvî, age, VI, 261. Elbânî, Zaife, I, 497. 90 Nesefî, age., 125. 91 İbn Hanbel, Müsned, XV, 33. 92 Heysemî, age, VII, 281. 93 Nesefî, age., 58. 94 İbn Asâkir, Tarihu Dımaşk, LI, 6. 89. 18.

(46) görüşleri göstermek için, onların görüşlerinin açıklanmasını ve Ehl-i Cemaat’a zıt düştükleri hususları ortaya koyacağım."95. B- 73 Fırka Meselesi Yetmiş üç fırka ile alakalı hadis edebiyatında oldukça fazla rivâyet bulunmaktadır. Bu haberlerin Hz. Peygambere aidiyeti konusunda çalışmalar mevcuttur. Yapılan çalışmalardan biri Mevlüt Özler'e ait "İslâm Düşüncesinde 73 Fırka Kavramı" dır. Özler bu çalışmasında ele aldığı hadisler için "Zındıka, Cehmiyye, Kaderiye" gibi fırkalara yer veren rivâyetlerin dışındaki haberlere "sahih" değerlendirmesinde bulunur96. En son yapılan çalışmalardan biri de Ahmet Keleş'e ait "73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme" başlıklı makaledir. Keleş bu çalışmasında konuyla ilgili rivâyetleri verir, bu rivâyetleri muhtevalarına göre ayırarak ayrı bir başlık altında sınıflandırdığı bu rivâyetlerin metin tahlillerini yapar. Keleş, ele aldığı hadislerden Hz.Peygamber'in meydana getirdiği topluluğun selameti ve devamı için ashabına yaptığı bir uyarı olduğu sonucuna ulaşır97.. q$ / a>@ # e )D

(47) 8>@P U,# # )D

(48) )9Q v

(49) P 9G" -1 UqV ;#

(50) " " # 9V # /D

(51) /Q &7 # )D

(52) Q $ 99

(53) " ;n" : " 1- “Ben-i İsrâil yetmiş iki fırkaya ayrıldılar, yetmiş biri helak oldu biri kurtuldu. Ümmetimde yetmiş üç fırkaya ayrılacaklar, yetmiş ikisi helak olacak biri kurtuluşa erecektir. Dediler ki: “bu fırka hangisi ya Rasulallah?” Rasulullah da “ Cemaat’tir.” buyurdu.98” Haberi, İbn Hanbel Hz. Enes'ten rivâyet etmektedir. Şuayb Arnavud haberin isnâdının "zayıf", ancak şahidleriyle birlikte "sahîh" olduğunu belirtmektedir.99 Elbânî de haber için "sahih" değerlendirmesinde bulunmaktadır.100. a>@ $ ^P h ,0 # )D

(54) )Q 9# v

(55) P ¡ /P j2 95. Nesefî, age., 54. Mevlüt Özler, İslâm Düşüncesinde 73 Fırka Kavramı, 39. 97 Ahmet Keleş, 73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme, 45. 98 Nesefî, age., 60. 99 İbn Hanbel, age, III, 145. 100 Elbânî, Sahîhu Terğib, I, 25. 96. 19.

(56) 2- “Muhakkak ki Ben-i İsrâil yetmiş iki fırkaya ayrıldılar, biri dışında hepsi cehennemdedir.101” Tirmizî haberi lafız farklılıklarıyla ve ziyadeyle Abdullah b. Amr'dan şöyle rivâyet etmektedir:. ,$ /0 /P @ D D 2@ v

(57) P ¡ V! $ J$! )V6

(58)

(59) " tFQ J$! 9V $ )D

(60) )9Q &V v

(61) P ¡ /P U' :` $ J$! h /7 AF $! V! $ "¢! A! $

(62) 3 $ a>@ $ ^P h ,0 $ )D

(63) Ayrıca, haber için "garîb" derken, bu vechi dışında bilmediğini söylemektedir.102 Elbânî de "hasen" değerlendirmesinde bulunmaktadır.103. )9Q ": "v

(64) V 0 ":ZF

(65) > D

(66) / -3 q h /D

(67) /Q # )D

(68) QFQ $ 99

(69) ":

(70) .# " # )D

(71) n h a>@ 3- “Nebî (a.s) Abdullah b. Selâm’a “Ben-i İsrâil kaç gruba ayrıldılar.” Diye sordu. O da: “yetmiş iki fırkaya ayrıldılar.” dedi. Hz.Peygamber de: “Ümmetimde yetmiş üç fırkaya ayrılacaklar. Yetmiş ikisi cehennemde biri cennettedir.104” Taberânî haberi eserinde Ebû Gâlib vasıtasıyla Hz.Peygamber'den rivâyet etmektedir.105. ,$0! 3G 9A! $! )D<V /#V 7AP j4 4- "Sizler doksan ümmete ayrılacaksınız. Sizler onların en sonuncusu ve Allah katında en hayırlısısınızdır.106". 101. Nesefî, age., 60. Tirmizî, İman, 18 103 Elbânî, Zaifu Sünenü't-Tirmizî, 595. 104 Nesefî, age., 60. 105 Taberânî, el-Kebîr, VIII, 273. 106 Nesefî, age., 81.. 102. 20.

(72) Bizim ulaştığımız bazı kaynaklarda ")D<V" ifadesi yerine "

(73) " lafzı geçmektedir. İbn Hanbel hadisi Muaviye b. Hayde'den rivâyet ederken107 Taberânî ve Hâkim de hadise eserlerinde yer vermektedirler. Hâkim haber için "sahîh" derken Zehebî de ona muvafakât etmiştir.108 Heysemî, bu rivayetin ricâlinin "sika" olduğunu belirtmektedir.109 Şuayb Arnavud ise "hasen" değerlendirmesinde bulunmaktadır.110. &7,# O% h &#6# v 9O%! &7,# @ h &#6# v @! £$ < I$ j5 >`9.N 7# +# &# v # S>`9# 5- " (Hz.Ali)Benim konumum İsa b. Meryem'in konumu gibidir. Bir grup onun sevgisinde ifrata düştüler ve helak oldu. Bir grup da buğz etmede ifrata düştüler ve helak oldular. Başka bir grup da orta yolu tuttular ve kurtuldular. Sizden kurtulan orta yolu tutandır.111" Haberi, Abdullah b. Ahmed Hz.Ali'den rivâyet etmektedir.112 Müellif, tahvîlu'l-ehvâ, İshâkıyye ve Mutarabbisâ fırkaları altında bu konuda kaynaklarına ulaşabildiğimiz toplam beş habere yer vermiştir. C- Muhtelif Fırkalar. ,$ - - D

(74) ,n / A! a? c L 9 N / A >,? -1 1- "Şehid için iki nur vardır. Haricilerin öldürdüğü kişi için on nur vardır. Ve onun için cehennemde yedi kapı vardır ve o kapılardan biri Haruriyye içindir.113" Ebû Nuaym, hadisi ziyade ve lafız farklılığıyla vermektedir.114 Münâvî, haberi İbn Hanbel'in rivâyet ettiğini, Tirmizî'nin de hadis için "garîb" dediğini nakletmektedir. Ancak biz habere bu kaynaklardan ulaşamadık.115. 107. İbn Hanbel, age, XXXIII, 228; 231,232 Taberânî, age, XIX, 419, 422, 424, 426; Hâkim, age, IV, 84. 109 Heysemî, age, X, 397. 110 İbn Hanbel, age, XXXIII, 228; 231,232 111 Nesefî, age., 87. 112 Abdullah b. Ahmed, Sünne, II, 571. 113 Nesefî, age., 62. 114 Ebû Nuaym, age, VI, 21 115 Münâvî, age, V, 263. 108. 21.

(75) /<@^ >D $ / .$ DM 7V ^ & 3 _@ y+$ 7V ^ DV ^$ ¤+ ! -2 @ 7V ^ 7N A ¦DN $ > 7V ^ ¥. 8' K9 2- "Hakkında bilgin olmayan şeyi irca' et ancak Mürcii olma, Ehl-i Beyti sev ancak Şiî olma, Allah, adaletli olmayı, iyilik etmeyi ve yakınlara vermeyi emreder ancak Kaderiyye olma, iyiliği emret kötülüğü nehyet ancak Harurî olma.116" Haberi, takdim te'hirlerle beraber Abdullah b. Ahmed, Şa'bi'den rivâyet etmektedir.117. >. o _`A ? h ( $ $ / -4 4- "Ümmetimden iki sınıfın şefaatten nasibi yoktur. Bunlar Harûriyye ve Kaderiyye'dir.118" Hadisi İbn Adî, Muhammed b. Abdurrahman el-Kuşeyrî'nin biyoğrafisinde zikretmekte ve bu râvînin "mechûl", hadislerinin de "münker" olduğunu bildirmektedir.119 İbnu'l Cevzi, senetteki Bakıyye'nin "müdellis", Muhammed'in de Bakıyye'nin "mechûl" şeyhlerinden olduğunu zikrederek hadis için "la yasıhhu" demektedir.120. G A7 = A0 &A7 -> $ O# &A0 -5 5- “Şayet Revâfıza hayvanlardan olsaydı eşek olurdu. Kuşlardan biri olsaydı da kartal olurdu.121". İbn Asâkir (571/1175), habere eserinde yer vermektedir.122 Haberi Abdullah b. Ahmed de Abdullah b. Mübarek'ten " O#" lafzı olmaksızın eserinde zikretmektedir.123. FT O# ZF0 73 o ZF0 0 >. ZF0 j6. 116. Nesefî, age., 63. Abdullah b. Ahmed, age, II, 227. 118 Nesefî, age., 63. 119 İbn Adî, age, VI, 257. 120 İbnu'l Cevzi, İlel, I, 162. 121 Nesefî, age., 63. 122 İbn Asâkir, age, XXV, 374. 123 Abdullah b. Ahmed, age, II, 223.. 117. 22.

(76) 6- "Kaderiyye'nin görüşü küfür, Harûriyye'nin sözleri felaket, Râfize'nin sözleri ise sapıklıktır.124" Hadisi İbn Hacer, müellifin vermiş olduğu hadise benzer lafızlarla tahrîc etmekte ve senetteki Abdullah el-Mecîd’in teferrüd ettiğini Dârakutnî'den aktarmakta, geri kalan ricâlin de "sika" olduğunu belirtmektedir.125. & Q Hp $ >. `D h tFQ h $! U3 -7 7- "Ümmetimden üç grup helak olmuştur: Asabiye, Kaderiye ve sıhhatini iyi bilmeksizin rivâyet edenler.126" İbnu'l-Cevzî haber için "mevzû" demekte ve senetteki Hârun b. Hârun’un hadisi Mücâhid'den irsâl ettiğini çünkü onun haberi İbn Sem'ân'dan aldığını ve onun da "kezzâb" olduğunu nakleder.127 Heysemî de haberi İbn Hibbân ve Taberânî'nin rivâyet ettiğini, senette bulunan Hârun b. Hârun’un "zayıf" olduğunu nakletmektedir.128. Sq` /P :/q.# ; H% / [ /7 9¨ Z y+N D .# y+N y

(77) -8 KM U # ;DV \ / <# & ; /B# O &< ©o S0 8- "Mürcie'den soruldu: (Rasulallah) şöyle dedi: "Allah Mürcie'ye lanet etsin, Onlar amelsiz iman yeterlidir diyen bir topluluktur. Ve şöyle derler: Namaz, oruç ve zekat farz değildir, eğer yaparsan güzel, yapmazsan sana bir şey gerekmez.129" İbn Adî, haberi Muhammed b. Saîd el-Ezrâk'ın biyoğrafisinde zikretmekte ve bu râvînin de "cenabetü'l hadis" olduğunu belirterek haberin isnâdın "batıl" olduğunu söylemektedir.130 İbn Hacer de aynı râvînin tercemesinde haberi vermekte ve râvî için "kezzâb, yeda’u'l hadis" demektedir.131. f^ D / ( f^) -F0 ª -9 124. Nesefî, age., 63. İbn Hacer, Tehzib, VI, 383. 126 Nesefî, age., 65. 127 İbnu'l Cevzi, Mevzûât, I, 456. 128 Heysemî, age, VII, 203. 129 Nesefî, age., 68. 130 İbn Adî, age, VII, 556. 131 İbn Hacer, Lisan, V, 177. 125. 23.

(78) 9- " (el-Ezârika) Onlar ateşin köpekleridir. / Allah el-Ezrakiyye'ye lanet etsin.132" İbn Hanbel’in rivâyet ettiği haber hakkında Şuayb Arnavud senetteki Haşrec b. Nübate hakkında ihtilaf olduğunu, diğer bir râvî olan Saîd b. Cumhan için ise Buhârî'nin "f'i hadisihi acâibun" dediğini aktarmaktadır.133 Heysemî ise İbn Hanbel'in rivayeti için ricâlinin "sika" olduğunu nakletmektedir.134 Hâkim de haberin birinci kısmını Hz.Peygamber'den merfu olarak verirken, ikinci kısmı ise Abdullah b. Ebî Evfâ'nın sözü olarak Saîd b. Cumhan'dan vermekte ve Zehebî de ona muvafakat etmektedir.135.. `A 0 w^ : .# c L $ A! 02 + G S` /,$ /;$ &6

(79) -10 E2« 3 f* E o $ E >V! : .# P S"# . f! E @ 3

(80) co G . U20 co $5 9

(81) #7 1 ¬ u G 'P 10- "Meymun b. Mihrân'a Havaric'ten bir adamın arkasında namazın olup olmayacağı konusunda sordum. O da şöyle dedi: Bir sakınca yoktur. Biz Harurî ve Ezrakî olan elHaccâc b. Yûsuf arkasında namaz kılardık. Ona baktım dedi: Harurî ve Ezrakî nedir biliyor musun? O, birisi bir ayete muhalif davranırsa kâfir diye isimlendirir ve kanını akıtmayı helal görür. Haccâc da böyleydi.136" Haber Meymun b. Mihran'dan verilmektedir.137. : . h ª! A5 $ D$ />,?

(82) A /P >D

(83) ! : < & : a59 j11 h ª / > $ ,D 11- "Hasan'a dedim: Ya Ebâ Saîd! İnsanlar Muaviye ve ötekileri cehennemdedirler diyorlar. O da şöyle dedi: Allah lanet etsin, cehennemlik olduklarını nerden biliyorlar? 138" İbn Abdilberr (463/1070) Katâde'den rivayetle haberi nakletmiştir.139. 132. Nesefî, age., 69. İbn Hanbel, age, XXXII, 157, 158. 134 Heysemî, age, V, 230. 135 Hâkim, age, III, 571. 136 Nesefî, age., 78. 137 İbn Receb, age, V, 99. 138 Nesefî, age., 86. 139 İbn Abdilberr, el-İstiâb, III, 1423. 133. 24.

(84) 3>,?V F# V$ /P 35DV F# T$ /P $* 123 w® >. -12 12- "Kaderiye bu ümmetin mecusileridir. Hastalandıklarında ziyarete gitmeyin ve öldüklerinde cenazelerini kaldırmayın.140" Ebû Dâvûd, haberi İbn Ömer'den rivâyet etmektedir.141 Taberânî, senetteki Ebû Hâzım'ın teferrüd ettiğini nakletmektedir.142 Hâkim hadise "sahîh" demekte, Zehebî de ona muvafakat etmektedir.143 İbnu'l-Cevzî ise habere "la yasıhhu" demektedir.144. 9# ± >M! 99# /Fp G° ;7o _, _3 ¯>@^ . /F+ J$! h /7 -13 /=? 13- "Ümmetimden iki adam çıkacak. Birisine Vehb denilecek Allah ona hikmet verecek, diğerine Gaylan denilecek ve onun fitnesi şeytandan daha şiddetli olacak.145" Abd b. Humeyd, hadisi Ubâde b. Sâmit'ten rivâyet etmektedir.146. > . 1 . G K M « 0 AP) >. 3* H DV ° 123 &A -14 14- "Bu ayet Kaderileri kınamak için inmiştir. "Biz her şeyi bir kaderle yarattık. (Kıyame 49)147" Habere, Abdullah b. Ahmed, Taberi ve Süyûtî eserlerinde yer vermektedirler.148. ?L Z5 &9

(85) ^ . 3 $ >@ Z5 &9

(86) j15 15- "Şayet Allah birinin kanını helal kılsaydı, Haşebîyye'nin kanının akıtılmasını helal kılardı.149" Ebû Nuaym, haberi İbrahîm'den nakletmektedir.150 140. Nesefî, age., 95. Ebû Dâvûd, Sünne, 16. 142 Taberânî, el-Evsat, III, 241. 143 Hâkim, age, I, 85. 144 İbnu'l-Cevzî, age, I, 351. 145 Nesefî, age., 95. 146 Abd b. Humeyd, Müsned, I, 94. 147 Nesefî, age., 96. 148 Abdullah b. Ahmed, age, II, 144; Taberî, Tefsir, XXVII, 111; Süyûtî, ed-Dürrü'l-Mensur, VI, 138. 149 Nesefî, age., 105. 150 Ebû Nuaym, age, IV, 223. 141. 25.

(87) 5Af > h U' ³<$ $* 123 h /7

(88) j16 16- "Bu ümmette yaratılışı değiştirilecek kimseler gelecek, bunlar Kaderiyye ve Zenâdıka'dır.151" İbn Hanbel ve Tirmizî, haberi İbn Ömer'den rivâyet etmektedir. Tirmizî, " 5Af" lafzı olmaksızın. haberi. zikretmekte. ve. "hasen. sahîh. garîb". değerlendirmesinde. bulunmaktadır.152 Heysemî, İbn Hanbel'in rivayeti için senette geçen Rişdîn b. Sa'd'a bir grup âlimin "zayıf" dediğini nakletmektedir. Ayrıca, lafız farklılıklarıyla verdiği diğer bir rivâyet içinse "ricâli sahîh" demektedir.153 Şuayb Arnavud senetteki Rişdîn b. Sa'd ve Humeyd b. Sahr'dan dolayı haberin "zayıf" olduğunu söylemektedir.154 Elbânî ise "hasen" değerlendirmesinde bulunmaktadır.155. V.N ´ , ?N ;,n /

(89) w M $ /-17 17- "Horasan'da insanların en şerlisi iki sınıftır: Cehmiyye, Müşebbihe, belki de Mukâtiliyye demiştir.156" Haberi, Ebû Nuaym Bişr b. el-Velîd’in biyoğrafisi altında zikretmektedir.157. >. y+N JM ;(V ^ J$! $ / -18 18-. "Ümmetimden. iki. sınıf. şefaatime. nail. olamaz.. Bunlar. Mürcie. ve. Kaderiyye'dir.158" Haberi, farklı lafızlarla İbn Abbâs'tan rivâyet eden Tirmizî, haber için "garîb hasen sahîh". demektedir.159. İbn. Hibbân. ve. İbnü’l-Cevzî. de. haber. eserlerinde. yer. vermektedirler.160 İbnu'l-Cevzî haber için "la yasıhhu" demekte, râvîlerden Saîd b. Beşîr için Yahya b. Main’in "leyse bi şey" dediğini nakletmektedir. Mevzûât'ın da verdiği rivayet. 151. Nesefî, age., 109. İbn Hanbel, age, X, 108, 341; Tirmizî, Kader, 16. 153 Heysemî, age, VII, 203. 154 İbn Hanbel, age, X, 108, 341. 155 Elbânî, Zaifu Sünenü't-Tirmizî, 486. 156 Nesefî, age., 121. 157 Hatib Bağdadî, Tarihu Bağdat, XIII, 376. 158 Nesefî, age., 124. 159 Tirmizî, Kader, 13 160 İbnu'l Cevzî, İlel, I, 162; İbn Hibbân, age, I, 337. 152. 26.

(90) içinse "mevzû" demektedir.161 Süyûtî haber için "sahîh" derken, Münâvî, Heysemî'nin Vâsile b. el-Eska' dan gelen rivâyet için senedinde bulunan Muhammed b. Mihsan'ın, Câbir'den gelen rivayette ise Yahya b. Kesir'in olup ikisininde "metruk" olduğunu söylemektedir.162 Elbânî, ziyadeyle verdiği haberin senedinde bulunan Ebû İmran'dan dolayı habere "mevzû" demektedir. Bu râvî için Buhârî'nin "münkeru'l-hadis", İbn Hibbân’ın Ebû İmran'ın Enes'i görmediğini, Hâkim’in de Enes'ten mevzû rivayetlerde bulunduğunu zikretmektedir.163. A )D

(91) YQ /< >. y+N &D -19 19- " Mürcie ve Kaderiyye'ye yetmişiki peygamberin diliyle lanet edilmiştir.164" Haberi, Taberânî ve Ebû Nuaym Muhammed b. Ka'b el-Kurazî'den nakletmektedirler. Taberânî, senetteki Muhammed b. Bekkâr'ın teferrüd ettiğini söylemektedir.165 Münâvî ise Taberânî'deki rivâyet için isnâddaki Muhammed b. Fadl. Atıyye'nin "metruk", Bakıyye'nin de "müdellis" bir râvî olduğunu belirtmektedir.166 Heysemî ise senetteki diğer bir râvî Bakıyye b. Velîd'in "leyyin", Yezid b. Hüseyin'i de bilmediğini nakletmektedir.167 İbnu'l Cevzî ise hadis için "la yasıhhu" demekte ve isnâddaki el-Haris’e "kezzâb" demektedir.168. 3V 3;90 5 /# O# /;< A ( ,J 3 a5$ /9 Z $ Gu h /7 -20 /0?$ ª# 20- "Âhir zamanda Ehl-i Beytimin sevgisini mezheb edinen bir topluluk çıkacak. Onlara Rafıza lakabı verilir. Şayet onlara yetişecek olursanız onlarla savaşın. Şüphesiz onlar müşriklerdir.169" Taberâni haberi İbn Abbâs'tan vermekte, Heysemî de Taberâni'nin haberi için "isnadı hasen" demektedir. Taberâni muhakkiki ise isnadının hasen olamayacağını çünkü senette Haccâc b. Temîm'in olduğunu onun da "zayıf" bir râvî olduğunu söylemektedir.170. 161. İbnu'l Cevzî, age, I, 162,a.mlf., Mevzûât, I, 195. Münâvî, age, IV, 208 163 Elbânî, Zaife, II, 115,a.mlf., Zaifu'l-Camiu's-Sağir ve ziyade, 511. 164 Nesefî, age., 124. 165 Taberânî, age, VIII, 79; Ebû Nuaym, age, V, 83. 166 Münâvî, age, V, 276. 167 Heysemî, age, VII, 204. 168 İbnu'l Cevzî, İlel, I, 149. 169 Nesefî, age., 64. 170 Taberânî, el-Kebîr, XII, 187; Heysemî, age, X, 22. 162. 27.

(92) D- İtaat. ? @ > U :=V :;<V / W$ ' ! -1 1jEy Ebâ Zer! Üzerine habeşli bir köle bile emîr olsa dinle ve itaat et.171" İbn Hanbel, Dârimi ve İbn Mace hadisi İrbâd b. Sâriye'den verirken, Ebû Dâvûd, ziyadeyle Abdurrahman b. Amr es-Sülemî ve Hacer b. Hacer'den rivâyet etmektedir.172 Şuayb Arnavud ve Elbânî habere "sahîh" demektedirler.173. Z$^ ` $ 8` >.# z` $ ¡! >.# Z$^ 4! $ 4 >.# ¡! $ -2 z` >.# 2- "Kim bana itaat ederse Allah'a itaat etmiş olur. Kim imama itaat ederse bana itaat etmiş olur. Kim bana isyan ederse Allah'a isyan etmiş olur. Kim de imama isyan ederse bana isyan etmiş olur.174" Hadisi, Buhârî ve Müslim Ebû Hureyre'den vermektedirler.175. . T# f Gu K+ 'B# 4=9

(93) $ D=# a¶ 1> . 1=6# $$P : $ -3 3- "Kim bir imama canı gönülden biat ederse, gücü yettiğince ona itaat etsin. Başkası gelirse onun boynunu vurun.176" İbn Hanbel hadisi Abdullah b. Amr'dan rivâyet etmektedir. Şuayb Arnavud ise hadisin ricâlinin "sika" olduğunu söyleyerek hadise "sahîh" demektedir.177 Elbânî de hadis için "sahîh" değerlendirmesinde bulunmaktadır.178. L `D$ h N ^ -4 171. Nesefî, age., 77. İbn Hanbel, age, XXVIII, 375, 373; İbn Mace, Mukaddime, 6; Ebû Dâvûd, Sünne, 5; Dârimî, Mukaddime, 17. 173 İbn Hanbel, age, XXVIII, 375, 373; Elbânî, Zaifu Sünenü Ebî Dâvûd, 291,a.mlf., Zaifu Sünenü İbn Mâce, 20, 485. 174 Nesefî, age., 77. 175 Buhârî, Ahkâm, 1, Cihâd, 109; Müslim, İmâre, 32, 33; Ayrıca bkz:Tayalisi, age, 336; Elbânî, İrvau'l-galil, II, 120. 176 Nesefî, age., 94. 177 İbn Hanbel, age, XI, 45. 178 Elbânî, Zaifu'l-Camiu's-Sağir ve ziyade, I, 417. 172. 28.

(94) 4- "Hâlık'a isyan olan şeyde mahluka itaat yoktur.179" İbn Hanbel, haberi "‫ "ا‬lafzı yerine "‫ "ا‬lafzıyla Hz.Ali'den rivâyet etmektedir.180 Taberânî, Ebû Nuaym ve Kudâî de İmran b. Husayn’dan rivayetle habere eserlerinde yer vermektedirler.181 Heysemî de İbn Hanbel'in rivayeti için "ricâli sahîh" demektedir.182 Şuayb Arnavud ise Hz. Ali ve İmran b. Husayn’dan olan rivayetler için "sahîh" demektedir.183. ^ : F# ¸$! 'B# . `DN $·V / ^ = :;< 7 -5 5- "Siz günahla emrolunmadıkça (imamı) dinleyip itaat edin. Size (günahı) emrettiği zaman onu dinleme ve itaat yoktur.184" Haberi, İbn Mace ziyade ve lafız farklılıklarıyla nakletmektedir.185. e / UD 8 5^ z $ T -=L ; m p >