G lH V i H i m i Y i g l
26 Ekim 1964
• •
« F elsefî V a siy e tle r» in İk in cisi ci la n «H ocam ın v a siy e ti» n d e (K ü ç ü k M ecm u a, S. 18, s. 4) k e n d is in i in tih a r a s ü r ü k liy e n « d e h şe tli b u h ra n ı» a n la tır k e n Z iy a G ö k a lp şu n l a r ı y a z a r : (... U zv î h iç b ir h a s ta lığ ım , İçti m aî h iç b ir s ık ın tım y o k tu . B ü tü n ıs tır a p la r ım ın m em b a ı fe ls efî dü şü - n ü ş le r im d i. O z a m a n « h a k ik a t-ı k ü b ra » a d ım v e rd iğ im b ü y ü k h a k ik a ti b u la b ils e m , h iç b ir d e rd im k a lm ıy a c a ğ ın a em in d im . F a k a t b u n u h a n g i s e m tte a ra m a lıy d ı? O sı ra d a b i r ih tilâ l ş a rk ıs ı y a z a rk e n , k a le m im d e n f ır la y a n b a ş k a b i r m ıs r a d a b a n a o n u n se m tin i g ö s te r d i:
M evdudur bugün bize
nam usu m ille tin ! (1 )
D em ek ki b ü y ü k h a k ik a t m e fk u re d e n ib a r e tti. E n b ü y ü k m e fk û re d e m ille t v e h ü r r iy e t m e fk u re le r iy d i). B u y a zıy a e k le n e n (1) s a y ılı n o t t a ş u n la r y a z ılıd ır: (B u ih tilâ l ş a r k ısı, y a zıld ığ ı ta r ih te n ik i se n e son r a , A li Ş e f k a ti B ey in L o n d r a ’d a çı k a r d ığ ı « İstik b al» g a z e te sin d e in ti ş a r e tti) . İşte , bizim b u y a zım ız d a sö zk o n u su ed eceğ im iz, a d ı geçen g a z e te d e y a y ın la n m ış o la n b ir «M anzum e» d ir. Z iy a G ö k a lp ’ın ilk y a z ısın ın 1895 y ılın d a L o n d ra ’da y a y ın la n m a s ı h a y r e t v e ric i o ld u ğ u k a d a r d a ilg i çek ici o lsa g e r e k tir .
★
« K ü ç ü k M ecm ua» d a n a k ta r ır k e n a ltın ı çizd iğ im iz ik i k e lim e ile b ir m ıs ra b u ş iirin v e sile o ld u ğ u ta r t ı ş m a la r d a ö n em li b ir y e r a lm a k ta d ır . K e re d e y a y ın la n d ığ ı b e lli o lm a sın a ra ğ m e n şim d iy e k a d a r a slın ın b u lu n m a m a s ı ise, sö z k o n u su e d ile n ş iirin y a y ın la n d ığ ı g a z e te s a y ısın ın T ü rk iy e d e k i k o le k s iy o n la rd a b u lu n m a y ış ın d a n ö tü r ü d ü r . B u n a ra ğ m en , ü z e rin d e d u rd u ğ u m u z ş iir b a zı h a lle rd e d e ğ iş ik b ir a d la , f a k a t h e r z am an a slın a u y g u n o lm ıy a n b i r m u h te v a ile y a y ın la n a g e lm iş - tir . S ö z k o n u su e ttiğ im iz m ıs ra ı için e a la n ş iirin ilk y a y ın ı b a ş lık s ız o la r a k 1933 y ılın d a d ır (3). A m a sy a V a lis i K a d ri B e y d en a lın d ığ ı söy le n e n ö te k i m a n z u m e le r ile b ir lik te v e sad ece bazı te r t i p y a n lış la r ı n ın d ü z e ltilm e s i ile 1943 y ılın d a y e n id e n y a y ın la n m ış tır (4). t i k y a y ın ın so n u n d a (20 K â n u n u e v v e l 1310) ta r ih i v a r d ır . Ş iiri ilk d efa b a şlık s ız o la ra k y a y ın la m ış b u lu n a n E. B. Ş a p o ly o ’n u n « K ü ç ü k M ec m ua> n ın iş a r e t e ttiğ im iz n o tu n d a g e çe n « ih tilâl şa rk ısı» n ı b a ş k a b ir ş iir sa n d ığ ı a n la ş ılıy o r (5). 1952 y ı lın d a ise F . A. T a n s e l’in k a y n a k g ö ste rm e d e n a y n ı şiiri ( İ h tilâ l Ş a r k ıs ı) b a şlığ ı a ltın d a y a y ın la d ığ ın ı g ö rü y o ru z (6). B u ra d a n d a a y n ı b a ş lık ve m u h te v a ile Ş . B eysan- o ğ lu ’n u n k ita b ın a a lın m ış tır (7). G e re k T an sel v e g e re k se B eysan- o ğ lu . Ş a p o ly o ’d a n f a rk lı o la ra k bu
ZIYA GOKALP'I ANARKEN:
Yayınlanan ilk yazısı
Doç, Dr. Cavit Orhan TÜTENGiL
Türkiyenin sosyoloji tarihinde önemli bir yeri olan Ziya Gökalp
(1876 - 1924) her türlü yazışma ilgi gösterilmesini haklı çıkaracak bir
hayat düşünürdü. Bunun için dir ki, edebiyat tarihçisinin eksik bırak
tığı alanlarda yeri geldikçe yeni çahşmalar yapmak bizim için gerekli
olmaktadır. Diyarbakır gazetelerindeki ilk yazıları (1), kullandığı deği
şik imza ve takma-adlar (2) haklımdaki araştırmalarımızdan sonra
şimdi de Ziya Gökalp’in yaymlanan ilk yazısı üzerinde durmak zorun
luluğunu duyuyoruz.
M A N Z U M E
O sm anlılar çabuk y etişin iktiham edin B uhran için d e valid em iz kanlar ağlıyorOsm anlılar vatan gidiyor a z m -i tam ed in Ş im şir-i zulm ile n ice insanlar ağlıyor Osm anlılar bu d ah iyeyi iktiham edin
(D in ) ağlıyor bu. zillete vicdanlar ağlıyor G iryan olun bu g iryelere ihtim am edin Kan ağlayın bugün k i (m üsülm anlar) ağlıyor Y ok ağlam akta faid e artık (k ıy a m ) edin
(S e y f - i cih ada) sin e -i zulm ü niyam edin
Osm anlılar niçin çek elim bu sefaleti H ürrriyet olm asın m ı bizim de penahım ız H akkın yetişm iyor m u k ita b -ı adaleti
O lsun bizim o n u r -u H uda padişahımız
H a v f-i m em at ile çek elim mi bu zilleti Z in cir-i zülfiyarım ı görsün nigâhım ız Osm anlılar halâs edelim haydi m illeti
E lbet bize m uavenet ey ler İlâhım ız
Z in cir-i zulm ü kırm ak için ihtim am edin (A ğ u ş açıp ham iyete karşı kıyam ed in )
Osm anldar niçin duralım böyle kahr ile M evdudur bize bugün nam usu m illetin
K abil m idir taayyüşüm üz n u ş-i zehr ile Sem nâktır havası bu gam gâh -ı zilletin B inlerce halkı a v n -i b e lâ y a -y ı dehr ile M ahveylem ek te (b â r -i sa k ili) sefaletin
(H u n -ı) ham iyet olm alı hem cuş n eh r ile A rtık y eter vatanda devam ı rezaletin
H alkı ezen m ezalim e [k arşı k ıyam ] edin
ik i ş iirin a y n ı o ld u ğ u n a iş a r e t e t m iş le r d ir (8).
E sk i h a r fli m e tin le r d e « b ü y ü k h a rf» k u lla n ıla m a d ığ ı için « K ü çü k M ecm ua» d a n a k ta rd ığ ım ız y a zıd a g e çe n ih tilâ l ş a r k ıs ı’n ın y e n i h a r f le r e n a s ıl g e çirilm es i g e re k tiğ i, ü- z e rin d e d u r d u ğ u m u z k o n u b a k ım ın d a n , önem k a z a n m a k ta d ır. B azı y a z a rla rım ız v e b u m e tn i İn g iliz ce y e ç e v ire n b ir so syolog k ü ç ü k h a rf k u lla n m a y ı m e tin d e k i a n la m a d a h a u y g u n b u lu r la r k e n (9), b a z ıla rı d a ş iir in ad ı s a n a ra k b ü y ü k h a rf le y a z m ış la r d ır (10). Biz, b irin c ile r in h a k lı o ld u ğ u k a n ıs ın d a y ız . Böy- lece, « ih tilâ l şa rk ısı» n ın Z iy a Gö- k a lp ’ın h a b e r v e rd iğ i ş iirin a d ı ol m ad ığ ı a n la ş ılın c a , ifa d e e ttiğ i m ıs r a , sö z k o n u su ş iiri b u la b ilm e m iz için y e g â n e ip u c u h a lin i a lm a k ta d ır. Ö te y a n d a n , b u «m ısra» ın o- k u n u ş u d a bazı t a r tış m a la r a yol açm ışsa d a b u n u n ü z e rin d e d u r m ay ı g e re k li s a y m ıy o ru z . İlg i çe k ici o lan , Z iy a G ö k a lp ’ın d a b u m is ra in d izisin d e y a n ılm ış b u lu n m a s ı d ır. G e rç e k te n , k e n d is in in «K ü çü k M ecm ua» d a a n d ığ ı m ıs ra ile asıl m e tin d e k i a y n ı m ıs ra, k e lim e le rin s ıra la n ış ı b a k ım ın d a n f a r k lıd ır .
— II —
Z iy a G ö k a lp ’ın ilk y a z ısın ın L on d r a ’d a y a y ın la n m ış o lm ası ilk b a k ış ta ş a ş ırtıc ı g ö rü n e b ilir. F a k a t T ü rk iy e d ışın d a y a y ın la n a n ilk T ü rk ç e g a ze te n in 31 a ğ u sto s 1867 ta r ih in d e L o n d ra ’d a ç ık tığ ı, Y eni O s m a n lıla r C e m iy e ti’n in y a y ın la rı n ı b a şk a g a ze te v e d e rg ile rin ta k ip e ttiğ i d ü ş ü n ü le c e k o lu rs a (11) b ir i h tilâ l ş a rk ıs ın a y a y ın y e ri o la ra k İ n g ilte r e ’n in se ç ilm esi o la ğ a n d ır. A n la şıld ığ ın a g ö re b u seçişi y ap an Z iy a G ö k a lp ’ın k e n d is i d e d e ğ ild ir. A li Ş e fk a ti v e T ü r k iy e d ışın d a y a y ın la d ığ ı « İstik b al» g a z e te si de in ce led iğ im iz k o n u d a b ir v e r al m a k ta d ır. A li Ş e f k a ti’n in İn g ilte re - d e k i T ü rk ğ â Z e te c iliğ i iç in d e k i y e r i v e L o n d ra ’d a k i y a y ın la rı b ilin m e k te d ir (12). Z iy a G ö k a lp ’m ilk y a z ısın ın y a y ın la n d ığ ı « İstik b al» g a z e te sin in h ik â y e s i de, A li Ş ef k a ti ’n in h a y a t h ik â y e s iy le ik iz gö r ü n m e k te d ir. İlk say ısı, ta ş b a sm a sı o la ra k 26 e k im 1879 ta r ih in d e N a p o li’d e y a y ın la n m ış , 31 a ğ u sto s 1880 ta r ih li 10. sa y ıd a n b a ş lıy a ra k da C e n e v re ’de ç ık a r ılm ış tır . C e n e v re ’ d e b a sıla n s a y ıla rın so n u n c u su (26. sa y ı) 5 ş u b a t 1881 ta r ih in i ta ş ır. L o n d r a ’da a y d a ik i d efa y a y ın la d ı
ğı « İstik b al» , g e n e ta ş b a sm a s ı o la r a k v e 27. sa y ıd a n b a ş lıy a r a k 21 h a z ir a n 1895 ta r ih in d e y e n id e n y a y ın h a y a tın a g ir e r . B ritis h Mu- s e u m ’d a m e v c u t k o le k s iy o n d a k i sa y ıla r ın s o n u n c u su 23 e y lü l 1895 ta r ih li 31. sa y ı o lu p Z iy a G ö k a lp ’m ilk y a zısı b u r a d a y a y ın la n m ış tır . T ü rk iy e d e v a r lığ ın d a n h a b e r li ol d u ğ u m u z « İstik b a l» k o lek s iy o n la rın d a n b iri M illi K ü tü p h a n e ’d e (A n k a r a ) , ö te k i d e B e le d iy e K itap - lığ m d a d ır ( İ s ta n b u l) . İ lk i, b a zı e k s ik le r le 1-29. s a y ıla r ı, İk in cisi ise g en e a y n ı ş a r t la r la 1-30. s a y ıla rı k a p s a m a k ta d ır.
« İstik b al» g a z e te s in in 31. say ısı « İ s ta n b u l’d an M e k tu p » a d lı b ir y a zı ile b a ş la r. B izi ilg ile n d ire n , «Di ğ e r m e k tu p . İs ta n b u l 3 e y lü l 1311» b a ş lık lı v e 2-3. s a y f a la r d a y e r a la n y a z ıd ır. H e r t ü r lü ç a b a y a ra ğ m e n h ü r r iy e t f ik r in in g en ç v a ta n d a ş la rım ız d a b ile « n ih a y e t d e re c e d e taz y ik o lu n a n b u h a r gibi» a te ş s a ç a r b ir ö fk e h a lin i a ld ığ ı b e lir tild ik te n so n ra , m e k tu p şu c ü m le ile son b u lu r : ( Ş u m a n z u m e on a ltı y a şın d a b i r h ü r r iy e tp e r e s tin m a h s u lü te e s s ü r a tıd ır ) . E ğ e r Z iy a G ök a lp , b ir m ıs ra ın ı a n d ık ta n so n ra b izim için u y a rıc ı o la n n o tu «K ü ç ü k M ecm ua» d a k i y a z ısın a e k le- m esey d i on a ltı y a ş ın d a k i h ü r r iy e t p e re s tin k e n d is i o ld u ğ u k o la y ko lay b ilin e m iy e c e k ti.
M e tin d e ( n o k ta ) la r la g e ç iş tiri le n k e lim e le rle e k s ik b ir m ıs ra v a r d ır. B u n la rd a n u y g u n d ü ş e n le r F. A . T a n s e l’in m e tn in d e n ( ) için d e a k ta r ılm ış tır . [ ] için d e y e r a
la n k ıs ım la r is e a s ıl m e tn e t a r a f ı m ız d a n e k le n m iş tir . B ö y lece, ta m a m la m a ğ a ç a lıştığ ım ız m e tin şu d u r :
A sıl m etin d ek i b o şlu k la rın n eden ile ri geldiği so ru la b ilir. Bazı k e li m e le r okunam adığı için, ih tim al ki, n o k ta la rla g eçiştirilm iştir. F a k a t, «kıyam» kelim esin in gazetedeki m e tin d e y e r alm ayışı, y ay ın lan m asın d a b ir sakınca b u lu n d u ğ u n u a k la g etir m ek ted ir. B u m etin d e k a rşıla ştığ ı m ız «Osmanlılar» y e rin e A m asya V a lisi K ad ri B eyin «Kardeşlerim » k eli m eşini k u lla n m ış olm ası ise izahsız k a lm a k ta d ır. D aha doğ ru su , sonraki dönem de Z iya G ö k alp ’m «OsmanlI lar» kelim esini k u lla n m a k ta n • eğ er b u d eğişiklik kendisi tara fın d a n y a pılm ışsa - k açındığı a n la şılm a k ta dır.
in tih a r o lay ın d an b ir y ıl k a d a r ön ce Z iya G ökalp’m yazdığı b u «Man zume», geçirdiğini söylediği «dehşet li buhran» b ak ım ın d an ilg i çekici ol du ğ u gibi ilk gençlik h a y allerin i ve d ü şü n celerin i tesb it etm iş olm ası ba k ım ın d an d a d ik k ate d eğ er g ö rü n m ek ted ir. B üyük fik ir ad am ın ın ö lü m ü n ü n 40. y ılın ı, k endisinin ilk y a zısı ile anm ak, bizim için a y rı b ir saygı ifadesi o lm ak tad ır. B u vesile ile o rijin a l m etni yayınlam am ıza izin v eren «British M useum »a d a te şek k ü rlerim izi su n m ak isteriz.
Notlar
(1) C. O. T ütengil, Türkiyat Mecmuası, C. XI, S. 153-156. (1954), Ziya Gökalp’m Diyarbe- kir Gazetelerindeki ilk yazıları.
(Z) C. O. Tütengil, Sosyoloji Dergisi, S. 9, s. 164-168, Ziya
Gökalp’m yazılarında görülen
değişik imzalar ve takma adlar. (3) Bk. Enver Bahnan, Filozof Gök Alp, Ankara 1933, s. 88-89.
(4) Bk. E. B. Şapolyo, Ziya Gökalp İttihat ve Terakki ve Meşrutiyet Tarihi, İstanbul 1943, s. 35-36.
(5) Bk. A. g. e., s. 268.
(6) Bk. Ziya Gökalp K ülliyatı - I. Şiirler ve Halk Masalları, Ankara 1952. s. 259-260.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
millili.______________
