ÇORUM VE ÇEVRESINDE FAALIYETTE BULUNAN AL~~ MURTEZA NAM-I DI~ER KÖR DEDE ÇETESI
MURAT ALANDA~LI*
G~R~~~
Kapitali~m öncesi üretim ve s~n~f ili~kilerinin ortaya ç~kard~~~~ bir di-renme hareketi olarak tan~mlanan e~kiyal~k' temelinde birçok siyasi, idari ve dini sebep bannd~rmaktad~r. ~syan~n tarihi ayn~~ zamanda dü-zenin de tarihidir. Devlet, egemenli~i örgütlemek için kendi sm~rlan dahilinde ya~ayan insanlan kurallara uymalan veya yasal düzeni sa~la-mak için ~iddet araçlar~n~~ tekelinde bulundursa~la-mak zorundad~r. Bu ne-denle e~k~yali~a, devletin merkezile~mesine tepki olarak ortaya ç~kan ve geli~en bir hareket olarak da bak~labilir.2 Çe~itli dönemlerde anlamsal olarak farkh tan~mlar içine yerle~tirilen e~k~yal~~-~n toplumsal boyutu gi-derek a~~rl~k kazanm~~t~r.3 Bu nedenle dört çe~it e~kiyal~k türü içinde en çok sosyal e~kiyalar ilgi çeker hale gelmi~tir. Adaletsizli~in kurban~~ olarak halk~n de~il otoritenin suç sayd~~'~~ eylemlerden hüküm giymi~~ olan sosyal e~k~yalar4 temelde kral veya imparatorlara de~il, yerel yet-kili, a~a ve i~birlikçi devlet bürokratlanna kar~~d~rlar.5
E~kiyal~k, Osmanhlarm dahil oldu~u Akdeniz dünyas~nda XIV. yüz-y~ldan itibaren etkisini hissettirmeye ba~lam~~t~r. Bu etki XVI. yüzy~lda artm~~, XVIII. yüzy~lda ise nüfus art~~~, iktisadi zorluklar ve ticari faali-yetlerin yo~unluk kazanmas~~ gibi nedenlerden dolay~~ içinden ç~k~lmaz
Uzman, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlü~ü, Ar~iv Dairesi Ba~kanh~t, Çankaya, Ankara/TÜRKIYE, e-mail: alandagli19@hotmail.com
' Gürsoy ~ahin, "XVII. Yüzy~l~n Sonlar~nda Afyonkarahisar'da E~kiyal~k Hareketleri",
4fron Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. IV, sy. 2, Afyon, 2003, s. 76.
Sedar Öztürk, "E~kiyalar, Kabaday~lar, Külhan Beyleri ve Silah Toplama", Bilgi ve Bellek, sy. V, ~stanbul, 2006, s.136-140.
3 Eric J. Hobsbawm, E~kiyalar, çev. Orhan Akal~n - Necdet Hasgül, Avesta Yay. ~stanbul,
1997, s.19; Bünyamin Bezci, "~syan~n Sosyo-Politik Tarihselli~i: E~kiyalar, Partizanlar ve Te-röristler", Uluslararas~~ Hukuk ve Politika, c. II, n. 7, Ankara 2006, s. 99, 100.
Eric J. Hobsbawm, Sosyal isyanc~lar, Yöntem Yay~nlan, ~stanbul, 1973, s. 43.
Efkan Uzun, "Osmanl~~ Örneldemi Üzerinden Sosyal E~luyah~a Bir Bak~~", Türk~:ye Sosyal
Ara~t~rmalar, y. 10, s. 3, Ankara 2006, s. 34; ~smail Be~ikçi, Do~u Anadolu'nun Düzeni, E Yay~nlar~,
bir hal alm~~t~r. Nihayet Osmanl~~ askeri disiplininin bozulmas~~ da para ile hizmet veren silahl~~ çetelerin do~mas~na vesile olmu~tur6. XIX. yüzy~l Osmanl~~ toprak idaresindeki de~i~meler ise geni~~ toprak sahibi s~n~f
kar-~~s~nda, kirac~, i~çi durumunda yeni bir s~n~fi ortaya ç~karm~~t~r. Bu iki
s~-n~f~n mücadelesi de e~luyal~~~~ tetikleyen önemli bir etkendir7. Öte yan-dan bu çeki~me ayn~~ zamanda genellilde lurlarda ya~ayan sosyal ve siya-sal e~itsizlildere duyarh, fani güçlere boyun e~meyen, tedirgin, kendini ku~atan çevreye yabanc~~ bireyleri de harekete geçirmi~tir. Bu kayg~~ ve sosyal karma~a ba~kald~nya giden süreci ba~latm~~t~r. "Gnose" olarak da adland~r~lan bu ba~kald~n, zamanla yerle~ik düzeni ret, batini ve kurtar~-c~~ bilinç yard~m~~ ile ezilen insanlar~n kurtulu~~ umudu haline gelmi~tir8.
Osmanh ~mparatorlu~u'nda, uzun süren ve ma~lubiyetle neticele-nen sava~lar, halk üzerinde baz~~ ekonomik, sosyal çöküntüler yaratm~~-t~r8. I. Dünya Sava~~~ sonunda e~kiya say~s~~ ve etkinli~inin artmas~~ da bu nedene ba~lanabilir. Bu dönemdeki yerel güvenlik yetersizli~i, e~kiya-hk faaliyetlerinin artmasma neden olurken, halk~~ da kendisini koruya-cak farkl~~ yöntemler bulmaya zorlam~~t~rm.
Genel olarak baluld~~mda Orta Anadolu merkezli e~kiyal~k hare-ketlerinin ya sosyo-ekonomik düzeyin dü~üklü~ü ya da daha çabuk sar-
s~labilir hallun burada ya~~yor olmas~ndan kaynakland~~~~
anla~~lmaktad~r". Bilindi~i üzere XVI. yüzy~l ba~larmda Safevl tazyikiy-le Do~u Anadolu ba~ta olmak üzere Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun
de~i-~ik bölgelerinde isyanlar meydana gelmi~tir. ~syanlann tesir
noktalar~n-dan olan Çorum, XVII. yüzrldaki Celali ~syanlarm~n da yo~un olarak ya~and~~~~ bir bölgedir". XVII. yüzrldaki nüfus art~~~n~n da etkisiyle fa-
6 ~ahin, a.g.m., s. 78.
7 Bernard Lewis, Modern Türkye'nin Do~u" Türk Tarih Kurumu Yay~nlar~, Ankara, 1993, s. 444.
Irene Melikoff, Uyur !dik Uyarddar Al~vilik Bekta~ilik Ara~tumalan, çev. Turan Alptekin, Demos Yay~nlar~, Istanbul. 2009, s.107.
9 Zekeriya Türkmen, "XX. Yüzy~l Ba~lar~nda Bat~~ Anadolu'da E~luya ile Mücadelede Os-manl~~ Kolluk Kuvvetlerinin Faaliyetleri: Çalurcal~~ E~luyas~m Takip Harekâu", X/V. Türk Tarih
Kongresi Ankara: 9 - 13 Eylül 2002 Kongreye Sw~ulan Bildiriler, IX. c. II, k. I, Türk Tarih Kurumu
Yay~n-lar~, Ankara, 2002, 5.203.
1° Belhice Boran, Toplumsal Talu Ara~hnnalan, Sarma! Yay~nlar~, Istanbul, 1945, s.46 "Ahmet Ya~ar Ocak, "Din ve Dü~ünce", Osmanl~~ Medeniyeti Tarihi, c. I, (edt E. ihsano~iu), Feza Gazetecilik, Istanbul, 1999, s. 145.
12 Ilhan ~ahin, "Çorum", DIA (Tüntiye Diyanet Vak fi Islam Ansiklopedisi), c. VIII, Istanbul, 1993, s. 374.
AL~~ MURTEZÂ NAM-! DI~ER KÖR DEDE ÇETESI 185
kirle~me oran~n~n artt~~~'3 Çorum'da, etkili ~ii propagandas~, konargö-çer Türkmen gruplann~n yerle~ik hayata geçirilmesinden duyulan ra-hats~zl~kla birle~ince Mülhit, K~z~lba~~ olarak nitelendirilen ayaklanmala-nn ç~kmas~~ kaç~n~lmaz olmu~tur". XVIII. yüzy~l~n ilk yans~nda Halep ve Rakka yörelerinden K~br~s'a gönderip yerle~tirilmek istenilen Ma-mal~~ a~ireti, Çerit Türkmenleri kaçarak Sungurlu, Alaca ve Çorum ha-valisine yerle~mi~lerdir. Bu a~iretlerin zaman zaman e~kiyal~k yapt~kla-r~, Mamal~~ a~ireti reisi Ömer'in, e~luyahk nedeniyle idam edilmesinden
anla~~lmaktad ~r 15.
Öte yandan Yeniçeri Oca~~'mn kald~r~lmas~ndan sonra kimi yeni-çerilerin Çorum, Osmanc~k ve iskilip dolaylanna kaçmas~~ uzun süren yeniçeri takiplerine yol açm~~t~r16. Bu takipler s~ras~nda alt~~ bölük zor-balan, Çorum kad~s~mn da deste~ini alarak, halk~n ürün ve hayvanlan-n~~ zorla gasp etmi~lerdir'''. Di~er taraftan korku ba~ta olmak üzere ma-halli idarecilere duyulan nefret, maddi ve manevi kazanç sa~lama gibi nedenler halk~~ e~kiyaya yard~ma zorlam~~t~r18.
Co~rafi konumu nedeniyle Çorum, özellikle XIX. yüzy~lda mülte-ciler için önemli bir yerle~im merkezi haline gelmi~tir'°. Ço~u Çerkez ve Abazha olan bu mülteci ak~n~~ Çorum ve çevresinde baz~~ problemlerin ortaya ç~kmas~na neden olmu~tur20. Mültecilerin s~k~nt~~ ya~amamas~~ için halk~n, önceleri gerekli fedakarl~~~~ gösterdi~i anla~~lmaktad~r2'. Fakat
Mehmet Öz, "Modernle~me Öncesinde Osmanl~~ Toplumunda E~kiyal~k Hareketleri-nin Niteli~i ve Özellilderi", Süleyman Demirel Üniversitesi Edebat Fakültesi Soy~l Bilimler Dergisi; Prof Dr.
Bayram Kodaman'a Arma~an özel Say~s~, Isparta, 2010, s. 230, 231.
'4 Ayfer Ertan, Milli Mücadele Döneminde Çorum ve Çevresi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Ara~-t~rmalar~~ Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul, 2008, s. 12.
ls Özen Tok, "XVIII. Yüzy~lda Çorum ve Çevresinde E~luyal~~~~ Önlemeye Yönelik Nez-re Ba~lama", Uluslararas~~ Os~nanh'dan Cumhuriyet'e Çorum Sempozyumu, Çorum, 2008, s.209.
'6 Ertan, a.g.t., s. 13.
'7 Sevgi Aktüre, XIX Tüy~bla ve XX TüzyzI Ba~lar~nda Çorum Tarihi, V. Hitit Festival Komitesi. Çorum, Tarihsiz, s. 137, 138.
18 M. Ça~atay Uluçay, XVIII ve XIX Tüzy~llarda Saruhan'da E~kiyal~k ve Hareketleri, Berksoy
Bas~-mevi, ~stanbul 1955, s. 56.
19 ~erif Korkmaz, "Çorumda Nüfus ve Göç Hareketleri" Osmanl~~ Döneminde Çorum Sempozyu-mu, Çorum, 2004, s. 417.
20 Bedri Habiço~lu, Kafkaslardan Anadolu.5a Göçler, ~stanbul, 1993, s. 67; Ertan, a.g.t., s. 24
21 Pelin ~skender, "Kafkasya Göçlerinin Çorum'a iskan' 1865-1895", Uluslararas~~ Os~nanh'dan Cumhuriyet'e Çorum, (haz. M.M. Söylemez, M. Okumu~, ~.Yi~it) Çorum Belediyesi Kültür
zamanla göçmen say~s~n~n artmas~~ ve uzun süren misafirliklerin tetilde-di~i ekonomik yoksulla~ma halk ile göçmenler aras~nda gerginli~e ne-den olmu~tur22. Göçmenlere tan~nan askerlik muafiyeti, sosyal yap~~ içinde d~~lar~m~~~ eli silah tutan i~siz gençlerden olu~mu~~ bir grubun do~mas~na da vesile olmu~tur23. Bu gruba terhis edilen askerlerinde ek-lenmesiyle, Osmanl~~ ta~ras~nda oldukça kalabal~k ve dinamik bir nüfus ortaya ç~km~~t~r".
Çorum aynca Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun di~er bölgelerindeki s~-lunt~larm a~~~lmas~na katk~da bulunmu~tur. Öyle ki Kefe, Ba~dat, Hicaz bölgelerindeki lutlik nedeniyle Çorum, Sivas ve Amasya tarafiarmdan bu~day ve un toplamak için memurlar görevlendirilmi~tir. Bu memurlar ile kad~lar~n usulsüzlükleri halk~~ bezdirmi~lerdir25. Tabiatm getirmi~~ ol-du~u olumsuzluldann yar~mda zorba davran~~lar~yla dikkati çeken vergi tahsildarlann~n tesirine Çorum halk ananelerinde de rastlanilmaktad~r28. E~itim sisteminin bozulmas~yla suhteler27, özellikle Ye~il~rmak havza-s~nda vakfedilmi~~ verimli tar~m alanlar~~ sayesinde ayakta kalm~~~ medrese-lere do~ru yönelrni~lerdir. Ekonomik güçleri nedeniyle kimi zorbalarla da i~birli~i yapan suhteler, halka kar~~~ olumsuz hareketler sergilemi~tir28.
" ~skender, a.g.m, s. 1568.
23 Yusuf Güler, Ankara Kldyeti'ntle Idari Yap~n~n, Yöredeki SapPo-Ekonomik Yap~ya Olan Etkileri
1880-1919, Yay~nlanmam~~~ Doktora Tezi, 19 May~s Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun,
2007, s. I I.
24 "Askerken iyi kötü beslenen on binlerce ki~i terhis edilip memleketlerine
döndüklerin-de çiftini çubu~unu da~~lm~~~ olarak görmü~tür. Bu nedöndüklerin-denle ço~u hakk~n~~ silahla aramaya ba~-lam~~~ veya geçinmek için silah~yla e~luyalara dahil olmu~tur...", ~lhan Ba~göz-Howard Wilson,
TürklYe Cumhuriyetinde Milli E~itim ve Atatürk, Ajans Türk Matbaanlik, Ankara, 1969, s.54.
25 Ya~ar Akb~y~k, "Milli Mücadele ve Cumhuriyet Döneminde Çorum", Türk Yurdu, c. 17,
sy. 122, Evren Yay~nlar~~ Ankara, 1997, s. 59; Aktüre, a.g.m., s.137.
26 "Ya~mur ya~... Ekin bit... Tarlada çamur... Teknede hamur... Öküziere ömür... ver
Al-lah~m ver... Sellice suluca bir ya~mur...", Hayri Karamuk, "Çorum'da Ya~mursuzluk ve Halk-taki Ananeler", Çorumlu, c. II, Çorum, 2009, s. 859.
"Höke ba~lar~~ bir dere aras~~ Yakt~~ beni kaçlann~n karas~~ Gitmez mültezimin dayak yaras~~
~nleyip gezerler Höke ba~~nda", Nezmi Tombu~, "Çorum'da A~ar Vergisi", Ço~wn/u, c I, Çorum, 2009, s. 241-244.
" "Medrese talebeleri için kullan~l~r. Medrese ~sulah~nca "tâlip" denildi~i için ilim a~luy-la yanmaa~luy-larmdan kinaye oa~luy-larak halk aras~nda "suhte" denilmi~tir. M. Zeki Pakalm, Osmanl~~
Ta-rih Deyimleri ve Terimleri Stizlü~ü, c. III, MEB. Yay~nlar~, ~stanbul 1971, s.263.
AL~~ MURTEZA NAM-! DI~ER KÖR DEDE ÇETESI 187
Osmanl~~ imparatorlu~u, köylülü~ü merkezle bütünle~tirip, elitleri dönü~ümlü olarak yönetime getirmek suretiyle ba~~ml~, sad~k bir tebaa olu~turarak olas~~ isyan te~ebbüslerini önlemeyi dü~ünmü~tür29. Bu dü-~ünceye daha sonra kimi ba~kald~nlann önlenmesi için kalabal~k veya varlikli ailelere idari, siyasi ve ekonomik ayncal~klann verilmesi de ek-lenmi~tir. Bu maksatla 1763 y~l~nda e~k~yalardan temizlemek ~art~yla Çorum, Çapano~lu Ahmet Pa~a'ya arpalik olarak verilmi~tir30. Fakat bu süreç, idareci vasfi olamayan zorbalann uygulamalar~na tepki amaçl~~ birçok ba~kald~n hareketinin ortaya ç~kmas~yla sonuçlanm~~t~r. XIX. yüzy~lda artan isyanlar nedeniyle baz~~ yöneticilerin gitmek istemedi~i Çorum, uzun y~llar belli ailelerin hükmünde kalm~~t~r-3'. Karaosmano~-lu, Çapano~lu ve Tayyar Pa~a aileleri gibi feodal ayan ve ailelerin et-kinli~inin artmas~~ bu nedene dayand~nlabilir. Bu ailelerin de~i~ik dö-nemlerdeki bask~lar~ndan, köylüler topraklar~n~~ terk ederek da~lara kaçm~~lard~r32.
Tüm bunlara ilave olarak Çorum'un de~i~ik tarihlerde Sivas, Anka-ra ve Yozgat idaresinde kalmas~~ da idari ve inzibati aksakliklar yaAnka-rata- yarata-rak asayi~sizli~-in artmas~na neden olmu~tur".
1- KÖR DEDE K~MD~R?
Tetkik edilen belgelerde Kör Dede'nin nereli oldu~u tam olarak anla~~lamam~~ur. Bunun yan~nda kimi belgelerde "...Mecitözü ahalisin-den olan..."" ~eklindeki aç~klamalardan her ne kadar köyü tam olarak belirtilmemi~se de Mecitözülü oldu~u anla~~lmaktad~r. Bu durumda Mecitözü'ne ne zaman, nas~l ve nereden geldi~i sorular~~ ortaya ç~kmak-tad~r. Kör Dede'nin Çorum ve havalisindeki takibin s~kla~mas~yla hare-ket sahas~n~n daralmas~~ üzerine ailesiyle beraber Sivas üzerinden Der-
29 Karen Barkey, Eqk~yalar ve Devlet Osm~~nh Tarz~~ Devletin Merkezile~mesi, çev. Zeynep Altok, Ta-
rih Vakfi Yurt Yay~nlar~, ~stanbul. 1999, s.v~. 30 Tok, a.g.m., s. 207.
3' Aktüre, a.g.m., s. 138.
32 Fügen ~lter, Bir Anadolu Kenti: Iskilip, Türk Tarih Kurumu Yay~nlar~, Ankara, 1992,
s.18,19.
33 Mustafa Balc~o~lu, "Milli Mücadele S~ras~nda Merkezi Anadolu'da Asayi~i Sa~lamak
~çin Olu~turulan Milis Kurulu~lar", Ankara üniversitesi Türk ~nk~lâp Tarihi Enstitüsü, Atatürk Yolu Dergisi, c. 2, sy. 6, Ankara,1990, s.262.
" "... Çorum'a tabi Mecitözü Kazas~~ ahfilisinden olan Kör Dede..." DH. ~FR. Dosya: 567, Vesk N:36, Tarih: 1333/E./27.
sim'e gitmek istemesinden Dersim'den gelip Mecitözü'e yerle~ti~i kan~-s~na vanlabilir36.
Tarihte pek çok göç ve sürgün hareketine ev sahipli~i yapm~~~ olan Mecitözü'ne Kör Dede'nin hangi göç dalgas~yla geldi~i de belli de~ildir. Fakat baz~~ belgelerdeki, K~z~l~rmak kenannda kendisine mensup De-desli36 a~ireti köylerine gitti~ine dair at~flar, Dedesli a~iretinden oldu~u dü~üncesini güçlendirmektedir37.
Kör Dede, II. Me~rutiyet y~llarmda Çorum ve havalisini konu edi-nen romanlarda oldukça etkili ve güçlü bir e~kiya olarak tasvir edilmek-tedir38. Bunun yan~nda on be~~ seneden beri e~kiyal~k yapt~~~~ ve faaliyet-lerinin son zamanlarda s~kla~t~~ma dair 1334 (M.1918) tarihli belge dik-kate al~nd~~~nda, e~k~yali~~n~n 1905 y~l~na kadar giden bir evveliyatm~n oldu~u sonucuna vanlabilmektedir39.
Gerçek ad~n~n Ali Murteza4° oldu~unu ö~rendi~imiz Kör Dede, ev-li ve biri erkek di~eri k~z ikiz çocuk babas~d~r41.
"5 "... Sivas ve Dersim cihetine gidece~ini baz~~ arkada~lar~na söyledi~i haberi al~nm~~...", DH. ~FR. Dosya. 575, Vesk N: 116, Tarih: 1334/Ks./13; "...Kör Dede Tunceli, Dersim, Sivas ve Ankara ile Çorum'da faaliyet göstermektedir..." ; Ertan, a.g.t., s. 89.
"Çorum'dald en kalabal~k a~iret olup a~iret reisi Dede Sülü'den dolay~~ Dedesli ismini al-m~~lard~r. Mara~~ Türkmenlerinden olan Günde~li oyma~~na ba~lid~rlar. 1700 y~l~~ ba~lar~nda oturduklar~~ yerleri terk ederek Çemi~gezek, Pertek ve Sa~man dolaylar~na yerle~mi~lerdir. 1729 y~l~nda Sivas, Kangal ve Hasan Çelebi yolu üzerinde oldukça önemli bir mevki olan Ala-cahan çevresine yerle~tirilen.., tekrar göç eden Dede~lü ve Selmanlu a~iretine mensub Türk-menlerden bir k~sm~~ Çorum'un kuzeyindeki K~z~l~rmak nehrinin güney ve kuzey k~y~lar~na yerle~tirilmi~tir, Abdullah Gündo~du, "Çorum'da Bir Türkmen A~ireti: Dedesli", OTAM
(Anka-ra Üniversitesi Osmanl~~ Tarihi A(Anka-ra~t~rma Merkezi Dergin), s. 3, Anka(Anka-ra, 1992, s. 211-216.
37 "...Kör Dede'nin Çorum havalisinde gördü~ü yo~un takip ve tazyikten dolay~~
K~z~l~r-mak dolaylannda kendisine mensup Dedesli a~iretine ait köylere geçti~i ...", BDH, Klasör: 2923, Dosya: 518, Fihrist: 005-04.
" "...Koca sürü da~da niçin gezinmekte... Kona~muza yo~urt peynir yeti~tirmek için de-~il... Kör Dede'nin askerlerini beslemek için..." Kemal Tahir, Yedi Ç~nar Yaylas~, ~thaki Ya-y~nlar~. 8 Bas~m, ~stanbul, 2008, s. 284, "... Kör dede demek ne demek? Buralarm padi~ah~~ demek...", Kemal Tahir, Koyün Kambum, ~thald Yay~nlan. ~stanbul, 2006, s. 70.
""... On be~~ seneden beri e~luyalik yapan ve özellilde de son iki sene zarfinda halk~~ ö~ür vermemeye te~vik eden...", DH. EUM.6.5b. Dosya: 42, Gömlek: 10, Tarih: 2 A~ustos 1334.
40 "... ad~~ Ali Murtaza olan Kör Dede 80 — 100 ki~ilik ..." Ertan, a.g.t, s.89 ; "Athlar geçti h~~~mla Karada~'dan Hüseyin Ova'ya... P~nar ba~~nda durdular. Durdu çobanlar, kuzular, ko-yular. Su ald~~ Çoban~n can damar~ndan. Ad~m dedi Ali Murteza..." Selim Solmaz„ (Eri~im Ta-rihi:01/08/2011) "Kör Dede Destan~", www.antoloji.com/kor-dede-destani-siiri.
4' "...Kör Dede'nin on alu~ar ya~lar~nda k~z~~ ve o~lu ile zevcesi..." DH. ~FR. Dosya: 575,
AL~~ MURTEZA NAM-! DI~ER KÖR DEDE ÇETESI 189
2- KÖR DEDE'N~N E~KIYAL~K NEDENLER~~
E~luyal~k; ekonomik, sosyal, siyasal ve dini içerikli olabilece~i gibi bireysel kimi nedenlerden de kaynaklanm~~~ olabilir. Ayr~ca bireysel ne-denli baz~~ hareketler k~sa süre sonra bir ba~ka neden ya da nedenlere dönü~ebilir. ~nceledi~imiz belgelerde Kör Dede'nin e~kiyal~k nedenine dair bilgiler yoktur. Timar sisteminin bozulmas~yla topraklar iltizama verilmi~, gelirlerin toplanmas~~ mahalli kimi nüfuzlu ki~ilere b~rak~lm~~-t~. Bu ki~iler vergileri rahatl~kla toplamak maksad~yla bölgedeki kimi e~-luyalarla i~birli~i yap~yor ya da bizzat kendisi bir e~k~yan~n ortaya ç~k-mas~na vesile oluyorlard~. Kör Dede'nin e~k~yal~~-'~na ilk olarak bu yön-de balulabilir42.
Mahalli ara~t~rmalardan Kör Dede'nin askerde oldu~u dönemde da~a ç~kar~lan e~ine, Çerkezler tarafindan eza edildi~ini ö~renmekte-yiz43. Kör Dede ile Çerkezler aras~ndaki husumet baz~~ belgelere de ko-nu edinmi~tir. Bu belgelerde Kör Dede'nin Çerkezler hakk~ndaki dü-~üncesine at~f yap~lmakta aynca özellikle son dönemlerde bölgedeki ki-mi e~k~yalann jandarma taraf~ndan yakalamas~ndan dolay~~
hiddetlendi-~i ve Çerkezleri bu nedenle öldürdü~ü belirtilmektedir44. Ayr~ca bask~n
yapt~~~~ baz~~ köylerde öncelikle kendisinin dü~manl~k besledi~i ki~ileri cezaland~rmas~ndan45 e~kiyal~k hareketinin bireysel nedenli oldu~u da dü~ünülebilir.
Kör Dede'nin e~luyah~~~ zamanla; dini, askeri ve a~~rl~kl~~ olarak da sosyo-ekonomik pek çok temel edinmi~tir. Nitekim belgelerde Kör De-de'nin e~luyal~~~na hükümetle diyalog ve irtibat kuramam~~, tamamen ba~ka itikada sahip ki~ilerin ba~kald~ns~~ ~eklinde auf yap~lsa da mevcut
" "... filan yerde tüccar kervaru kalkm~~, falan yerde posta gidiyor... Bunlar~~ hep Kör De-de'ye Çoban Hanefi yoluyla Ömer A~a bildiriyor. Buna kar~~l~k Kör Dede Ömer Efendi'yi borçlar~n~~ iltizama ald~~~~ köylerin kopuklann~~ ürkütmekteydi. E~luyadan arkas~~ olmay~nca fa-iz hesaplar~n~~ bi tamam görmek harman zaman~~ onda bir a'~ar ekini toplamak ne mümkün...", Tahir, (2008), s.284.
43 ~smail Aygün, Fahri Genel Koordinatör, 11/11/2011, Çorum, saat: 14:20.
44 "... ~aki-i merke~mun ~u günlerde meydana ç~karak geçende ~aki Mahmud Çetesinin imhas~nda Jandarmalara kuvve-i ihsâr olan Çerkezlerclen ahz-i ~âr'a ciirret eyledigi...", DH. EUM. 6. ~b., Dosya: 26, Gömlek: 4, Tarih: 02/S./1336.
45 "... merkilm bu kerre Hantal Karyesine gelerek kendisine affivet besledi~i be~~
ki~iyi katline mücâseret ile Arpabk karyesi cihetine savu~tu~u...", BDH, Klasör: 2923, Dosya: 518, Fihrist: 005-05.
~artlan zorla~t~ran yönetim ve idarecilerin kabahati de vurgulanmakta-d~r46. Kör Dede ile alakah olarak haz~rlanan bir rapor, esasmda tüm ne-denleri ola~an aç~kl~~~yla ortaya koymaktad~r47.
3- KÖR DEDE ÇETES~N~N ELEMAN TEDAR~K~~
Osmanh ~mparatorlu~-Vnda Tanzimat'tan sonra emniyet ve asayi-~in bozulmas~~ e~kiyal~k, halktan zorla para alma, katl, gasp, padi~ah aleyhtarli~~~ gibi faaliyetleri art~rm~~t~r48. Kör Dede'nin eleman tedariki noktas~nda pek fazla s~k~nt~~ ya~amad~~~~ dü~ünülmektedir. imparatorlu-~un askeri sistemindeki bozulmalann ta~raya yans~mas~~ olan asker
fira-rileri, çetelerin eleman tedarikinde oldukça önemli bir eksikli~i
gider-mi~tir. Mecitözü havalisindeki asker firarilerin günden güne artmas
~n-da, Kör Dede'nin yürüttü~ü faaliyetlerin önemi büyüktür49. Firarilerin
yeri yurdu da de~i~iklik göstermektedir. Ordudan ç~kar~lan veya firar
edenlerin k~sa sürede bir çete efrad~~ olabildi~i görülmektedir. Zira Er-zurum'un Sivri Dere kazas~ndan Halil o~lu Dursun Hamidiye Alayla-r~ndan at~ld~ktan sonra Erzurum, Dersim üzerinde Çorum'a gelip Kör Dede çetesine kat~lm~~t~r50.
Ço~u belgede Alevi oldu~una vurgu yap~lan Kör Dede'nin Çorum,
Yozgat ve Tokat gibi Alevi-Türkmen nüfusunun yo~un oldu~u
bölge-de taraftar bulmas~~ kaç~n~lmazd~r. Sung~~rlu'daki çarp~~mada tutukla-nan Kalecildi Mehmet o~lu Abdullah ile Bo~azliyan'm Kale köyünden Hüseyin o~lu Ahmet'in Kalecik'te e~kiyal~k yapan Aleviler olup
yanlan-na ald~klar~~ kimi asker kaçaldanyla beraber Kör Dede'ye kat~lmak arzu-
46 "...Kör Dede denilen ~ahs-~~ ~erir ve hem-pâylann~n hareket-i ~akâvetleri o idarece
gams~zhk ve kasavetsizlik neticesidir... Hükümetlerine muhabbet ve irtibattan mahrum kalm~~~ ve fazla olarak büsbütün ba~ka bir tak~m itikâda tabi' bulunmu~~ olmalar~~ gibi esbabdan mün-ba'isdir...", DH. ~FR. Dosya: 568, Vesk N: 62 1-3, Tarih: 1333/Te./3.
Livâ halk~~ jandarman~n zulm ve ihti~âfmdan pek bi-zâr kalm~~~ hangi köye gittim ki-min ile görü~düm e~kiyâdan ziyade jandarmadan bana yalula ~ikayet ve tazallum-i hal ettirir.
~nzibât ve asayi~~ hususunda da vücüdlar~ndan hiç bir istiffide edilemiyor. Said Kör Dede'ye rahmet okutduracak gündüz külahl~~ gece silahl~~ türediler. Asker firârileri fulcâran~n bile bir günlük elune~ine lokmasma göz dikiyor, çal~yor halk de~irmene ö~ütmek için zahire götürme~e cürret edemiyor. Liva dahilinde lâ ekal dört binden fazla asker firârisi var...", DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / ~. / 1336.
48 Mucize Ünlü, "Tanzimat Sonras~nda Balkanlardan Karadeniz'e Sürgünler", History
Stu-dies International Journal of History, Volume 2/2, 2010, s.304.
DH. ~FR. Dosya: 567, Vesk N: 58;1-5, 1333/Te./01; DH. ~FR. Dosya: 568, Vesk N: 62 4, Tarih: 1333/Te./3.
AL~~ MURTEZA NAM-! DI~ER KÖR DEDE ÇETESI 191
sunda bulunduklanna dair ~ifreli belge bu kan~r güçlendirmektedir51. Aynca bölgedeki hapishanelerde kontrolün sa~lanamad~~~~ ve bu ne-denle pek çok suçlunun kaçarak e~k~yalara kat~ld~~~~ görülmektedir52.
Sonuç olarak, Kör Dede Çetesinin, ba~ta Çorum, Yozgat, Ankara ve Tokat bölgelerinde olmak üzere bir ~ekilde yönetimden memnun olmayan-lar, geçim s~k~nt~s~~ çekenler ile asker firarilerinden olu~tu~u anla~~lmaktad~r.
4- KÖR DEDE ÇETES~N~N FAAL,~YET ALANLARI
Mecitözü ile s~mr olan Amasya ve Tokat livalarmda faaliyet yürüten Kör Dede, Ortaköy ve Çoran Nahiyeleri dâhilindeki baz~~ köylerin yan~n-da" Hüseyin Abad nahiyesinde de etkilidir". Özellikle mesken edindi~i
yer Ortaköy ile Çoran Nahiyeleri etrafindaki Ak Da~~ ve Kara Da~lar~n~n
yamaçland~r. Pek çok asker firarisinin bulundu~u bu bölge, öteden beri Celali olarak tabir edilen baz~~ Kürtlerin oturdu~u mahallerdir55.
Mecitözü Kazas~= Ç~kr~k, Üçköy, Do~la, ~bek, Emirba~, Da~~
Sa-ray köyleri ile Ortaköy nahiyesinin A~tagul, Kavakalan, ~ncesu, K~z~l-hamza ve F~nd~kl~~ köylerinde faaliyet yürütmü~tür56. Kör Dede'nin Ço-rum dolaylannda özellikle son dönemlerde gördü~ü yo~un bask~dan kurtulmak maksad~yla Bala, Haymana üzerinden Konya'n~n Koçhisar kozas~na ve oradan tekrar Bala, Keskin yoluyla Sungurlu'ya geçmesin-den faaliyet sahas~n~n oldukça geni~~ oldu~u anla~~lmaktad~r57.
""...Kal'aakli Mehmed o~lu Abdullah ile Bo~azl~yan Kal'a Karyeli Hüseyin o~lu Ahmed Kal'aak mmul~as~nda ~ekavet iden Alevi rüfekis~~ olduklar~~ ve ~aki-i merk~lmun ba~lar~na top-lad~klar~~ di~er derdest idilen firarilerle Ale‘A'ye iltihak itmek üzere iken mahall-i mezkürede derdest olunduklan...", DH. EUM. 6. ~b., Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12/5./1336.
"... Yozgat Hapishanesinden firar iden Derek karyeli Yahya biraderi Salih ve Mustafa o~lu Omer'le öteden beri ~ekavetle me'lüf olub firarda bulunan Ha~im o~lu Hac~~ Hüseyin ve Dede o~lu Musa ve Mehmed o~lu Ali ve Mustafa o~lu Salih'in derdest edildikleri...", DH. EUM. 6. ~b., Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12/5./1336.
" "... ba~~na toplad~~~~ baz~~ e~irraclan mürekkeb bir çete ara s~ra kaz-i mezkür ile hemen smur Amasya ve Tokad livalan dahiline ted~vüzat ...", DH. ~FR. Dosya: 567, Vesk N: 36, Ta-rih: 1333/E,/27.
" DH. ~FR, Dosya: 579, Gömlek: 15, Tarih: 15/Ks./1334.
" "Kör Dede'ye cevelângah olan mevki'-i Ortaköy ve Çoran Nahiyeleri dahilindelci Ak-da~~ ve Karada~~ denilen da~lar~n yamaçlar~.., bir tak~m Kürtlerin meskün bulunmakta
oldu-~u mahallerdir..." DH. ~FR. Dosya: 568, Vesk N: 62 4, Tarih: 1333/Te./3.
DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 52, Vesk N: 21-A, Tarih: 19/M./1336.
" "...~aki Kör Dede'nin Çorum cihetinde bir ay mukâddem gördü~ü tazyik üzere ave-nesiyle birlikte Bala, Haymana kazalar~na geçüb baz~~ köylerde birer gece kald~ktan sonra Kon-ya'n~n Koçhisar Kazasma geçti~i ve oradan da yine Bala, Keskin tarikiyle Sungurlu'ya
Son olarak Orta Anadolu olarak bilinen bölgede" faaliyetleri
yo-~unla~m~~~ Kör Dede'nin Çorum, Sivas ve Dersim aras~nda mekik
doku-du~unu ifade eden kaynaldarda vard~r".
5- KÖR DEDE ÇETES~NIN FAALIYETLERI
Kör Dede'nin faaliyetleri elimizdeki belgelerden yola ç~karak kate-gorize edildi~inde dört ba~hk alt~nda ele al~nabilir.
a) Baz~~ Köyleri Basarak A~ar A~r~barlarm~~ Darp Edip Köylülere Da~~tmas~~
Uzun süren sava~lara paralel olarak artan a~ar bedeli, Osmanl~~ ta~-rasmda büyük bir yoksullu~un da ba~lamas~na vesile olmu~tur. Kör De-de, halk~n mevcut s~k~nt~s~n~~ gidermek maksad~yla harman zaman~~ ve-ya hannandan sonra düzenledi~i baslunlarla a~ar ambar-m~~ halka da~~t-m~~t~r". Bu yönüyle bir sosyal e~luya6' portresi de olu~turmaktad~r. Bu nedenle tepkisi köy hallu veya muhtarlardan ziyade özellildede vergi tahsildarlarmad~r".
Halk~~ ö~ür vermemeye te~vik eden Kör Dede63, 80 ki~ilik efrad~yla Çorum Ortaköy Karahadp Köyünde Devletin a~anrun saklad~~~~ zahire ambann~n bas~p köylüye da~~mu~ur64. Mecitözü Kazasuun Ç~knk, Üç-köy, Do~ia, ~bek, Ernirba~, Boyaa ve Da~~ Saray köylerini bas~p ö~ür
" Bu günkü idari taksimat göz önüne al~nd~~~nda Kör Dede'nin Ankara ili, Bâlâ ve Hay-mana Kazalar~; Çorum ili Mecitözü, Iskilip, Ortaköy, Alaca, Sungurlu; OsHay-manak Kazalar~;
Ki-nkkale ili Keskin ilçesi, Amasya ili Çoran (Dan~laçimen), Tokad ili Zile ilçelerinin yan~nda Kas-tamonu vilayetin' içine alan oldukça geni~~ bir co~rafya tasvir edilebilir.
59 M. Ihsan Sabuncuo~lu, Çorum Tarihine Dair Dede:neleri" Maarif lityat~m~c, c II, (haz. A Ozu-lu; tr~~it), Çorum Belediyesi Kültür Yay~nlar~, Çorum, 2010, s. 7.
"... Kör Dede bizim buralara harman zaman~~ gelir ve ekinleri köylüye da~lar—', ~akir Ercan, Do~um: 1336, 05/11/2011 Cumartesi, saat 11:00
61 Yedi ambar~/~l bo~aln Devlet.' Os~narayye'llin Hane hane yoksullara da~~tt~~
Açlara a~~
Ba~sulara ba~~ oldu. ...; Salmaz, 2011.
" "... Kör Zile Kazas~= Köro~lu Karyesini basub... vazife o köyde bulu- nan... a'~ar memuruyle arkada~lar~n~~ darp ve gasb ve e~yalanyla oran~n resmleriza al~z
etti-~i. % DH. ~FR Dosya: 567, Vesk N: 36, Tarih: 1333fEJ27.
65 "...ahaliyi a'~ar vermemeye te~vik a'~ar anbarlan~u açarak ahaliye tevdi etmek suretiy-le hükümetin kuvvetinin istihflif ve adeta ~ekâveti siyasi bir malayeti ilttisab eysuretiy-leyen e~kiya-i me~hure..." DH. EUM.6.~b. Dosya: 42, Gömlek: 10, Tarih: 2 A~ustos 1334.
AL~~ MURTEZA NAM-1 DI~ER KÖR DEDE ÇETES~~ 193
ambarlar~m halka da~~tan Kör Dede'nin65 ayr~ca Çorum'un K~z~lhamza köyünü de bas~p orduya ait zahireyi halka da~~tt~~~~ görülmektedir66. Çal~~ köyünde ise altm~~~ be~~ ki~ilik kuvvetiyle ekin ambar~n~~ darp etmek üzere iken takip müfrezesinin yakla~t~~~n~~ haber alarak bölgeye hâ'kim Üzi / Özi Kaya olarak bilinen kayal~k sahaya çekilmi~~ ve geçe olmasm~~ beklerni~tir. Nihayet geçenin olmas~yla beraber Sungurlu taraflanna kaçmay~~ ba~arm~~t~r67.
Kör Dede'nin faaliyet bölgesinde Çapano~ullanmn da bulundu~u malumdur. Ortaköy nahiyesinin A~tagul karyesindeki mahsulü ya~ma-ya te~ebbüs etmi~~ ise de köy halkmm müdafaas~~ üzerine ba~anli olama-y~p ~ncesu köyüne geçmi~tir68. Bu olayda Çapano~-' unan= etkili oldu-~u dü~ünülmektedir69.
b) Asker ve Asker Firarilerinin Sevkiyatma Mani Olmaya Dönük Faaliyetleri
Birinci Ordu Kumandanli~~~ s~n~r~n~n bat~s~nda iskilip ile Çorum aras~nda Desdim Bo~az~~ olarak bilinen mahal, Kör Dede çetesi taraf~n-dan kesilerek asker nakline sekte vurulmu~tur70. Çorum-~skilip, iskilip-~stanbul yol güzergâh~nda oldukça önemli bir konumda olan bu bo~a-z~n çete'nin eline geçmesi, artan firarlarla mücadeleyi de güçle~tirmi~-tir. 1335 y~l~~ May~s ay~na ait cetvel'e dayamlarak ~skilip'ten Çorum ve-ya ~stanbul'a ve-yap~lan asker nakillerine yönelik müdahalelerin Kör De-de çetesi taraf~ndan yap~ld~~~~ dü~ünülmektedir71. Bu bo~az~n Birinci
65 DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 52, Vesk N: 21-A, Tarih: 19/M./1336.
66 "... ~ald Kör Dede'nin Çetesinin bu defa da Medtözü'nün K~nlhamza Karyesini
basa-rak mahsulât~~ ya~ma etti~i..." DH.EUM.6.5b., Dosya: 52, Vesk N: 21-A, Tarih: 19/M./1336.
67 BDH, Klasör: 2889, Dosya: 365, Fihrist: 001-87.
68 DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 52, Vesk N: 21-A, Tarih: 19/M./1336.
"... Kör Dede'nin baskuuna Çapano~ullarmdan güç alan Mehmet A~a (A~tagl~l
Kasa-bas~~ A~as~) kar~~~ ç~kar. Mehmet A~a Çapano~ullanndan alm~~~ oldu~u güçle halk~~ örgütler, halk kar~~~ koyar...", Ercan (2011), Çorum.
70 "... Kör Dede ve rüfekâsm~n Çorum ile ~skilib aras~nda Besdim Bo~az~~ namiyle rna'ruf caddeyi keserek naldiyât-~~ askeriyyeyi sektedâr etti~i..." BDH, Klasör: 2923, Dosya: 518, Fih-rist: 005-07.
71 "...Dana Deresi nam rnahalde hüviyetleri meçhul yirmi ki~iyi mütecâviz bir e~kiya
çe-tesi iskilip tak~m~ndan Dersaadete tertip olunan mukaddema firar eden üç jandarma neferini ~skilip'ten Çorum'a... memur jandarma neferi Hamit o~lu Mahmut'u kur~unla kat] silah ve ce-bahanesiyle elbiselerini... ve bir çok yolcudan nukud ve e~yalar~~ alup Körda~ma do~ru savu~-tuldan..."DH. EUM. AY~, Dos. 66, Vesk N: 13, Tarh. 3 May~s Sene 35 (Ankara Vilayetinin 335 May~s ay~na ait Cetvel S~ra No: 35).
Ordu ile Üçüncü Ordu m~nt~kalarm~n kesi~ti~i noktada olmas~~ da mü-dahaleyi geciktirmi~tir. Nitekim Birinci Ordu m~nt~kan~n Üçüncü Or-duya ait oldu~unu belirterek harekete geçmerni~tir. Bu durumun
önü-ne geçmek için Çorum'un Birinci Ordu hududu dahilinde bulundu~u
beyan olunmu~tur".
Çorum'dan Zile'ye asker firarilerinin sevkiyle görevli muhafiz
erle-rinin yolu Kör Dede Çetesi taraf~ndan Amasya'da kesilerek fira~iler
ser-best b~rak~lm~~~ ve ayr~ca muhafizlarm silah ve cephaneleri de al~nm~~t~r.
Kör Dede'nin firarileri kurtarmaya yönelik bu faaliyetlerinin yaratt~~~~
korku nedeniyle, er veya firarilerin nakillerini sa~layacak muhafiz erle-rin bulunmas~n~~ da güçle~mi~tir73.
c) E~kiyal~k' ~fa ve Hayat~~ ~darne ~çin Gerçekle~tirdi~i Faaliyetleri
Zile'den gelen mülaz~m ~erafettin Efendi emrinde seksen ki~ilik müfi-eze ile Kör Dede çetesi aras~nda Ortaköy nahiyesi kavak alan
kö-yünde on be~~ saat süren bir çat~~ma olmu~tur. ~ki ölü ve dörtte yaral~~
veren çete, ayr~ca içlerinde Kör Dede'nin at~~ da olmak üzere on dört hayvan~~ b~rakmak zorunda kalm~~t~r74. Çete efrad~~ 5. Kafkas Tümeni
Kumandan~~ Yarbay Cemil Cavit Bey ile Karahacip m~nt~kas~ndaki
çar-p~~mada ba~ar~l~~ bir müdafaa göstermi~tir75. 20,21 Haziran 1920 tari-hinde asiler Cavit Bey'in müfrezesini basm~~lard~r. Müfreze baskma
da-yanamayarak bir da~~ topu ile iki makineli tüfek b~rak~p da~~lm~~t~r.
Ca-vit Bey, yan~ndaki 100 ki~i ile Ortaköy'ün 15 km. kuzeyinde bulunan
K~~lac~k köyünün bat~s~na gelerek savunmaya çekilmi~tir76. Gerek Kaya-
" "... besdim ad~yla maruf caddeyi, Kör Dede elli nefer rüfekastyla kesdükleri ve bunun ~skilib'teki sevkiyat-~~ askeriyeyi düçar eyledi~i... firka m~nt~kas~~ haricinde bulunan mevki-i mezkuredeki e~kiya-i merkumun tenkili hususunu Birinci Ordu Kumandanl~~~na i~'ar~~ keyfi-yet buyrulmas~..." BDH, Klasör: 2923, Dosya: 518, Fihrist: 005-02; "... K~r~ehir ve Çorum San-caklan tamamen Birinci Kolordu Be~inci Ahz-~~ Askeriyesi emrinde oldu~unu 2/7/1334 tarihin-de Ba~~ Kumandan Vekili Enver...", BDH, Klasör: 2923, Dosya: 518, Fihrist: 005-24.
"... Sevkiyat-1 firâ'riyeyi Zile'ye teslim idüb Çorum'a avdet iden muhâ'fiz neferimiz
Amasya'n~n Zara Nahlyesine tabi' Gö~dere Karyesinde Kör Dede Çetesi tarafindan soyularak eslihâ ve cebehânelerinin al~nd~~~~ ve bu yüzden sevkiyatm icra edilemeyece~i menzil al~nmas~~ m~nuka müfetti~li~inden bildirilmektedir...", BDH, Klasör: 2889, Dosya: 365, Fihrist: 001-90
"... Mecitözün'e tâbi Ortaköy Nahiyesi Kavakalan Karyesinde müsademe vaki olarak
on be~~ saat imtidâr etmi~~ ve neticesinde çete efrad~ndan ikisi meyyiten ve dördü hayyen der-dest edilmekle beraber... Kör Dede'nin de bindi~i esb de dahil olmak üzere on dört hayvan b ~-rak~lm~~t~r...", BDH, Klasör: 2923, Dosya: 518, Fihrist: 005-01.
75 Necati Çankaya, ~rticai Olaylar ve ~ç ~syanlar, ~stanbul, 2003, s 217. 76 Orhan Y~lmaz, Zile Lryan~, Ankara, 2005, s.75, 76; Orhan Y
~lmaz, irticai Olaylar ve iç
AL~~ MURTEZA NAM-! DI~ER KÖR DEDE ÇETESI 195
kalan ve gerekse de Alaca çarp~~malarmda müfreze ku~atmas~ndan kurtulmak için Kör Dede'nin birkaç adam~m b~rakarak kaçt~~~~ anla~~l-maktad~r." Kavakalan çat~~ma nedeniyle paras~n~n bir k~sm~n~~ Kavaka-lan veya Karayakup köyleri ahalisinden baz~~ ailelere b~rakm~~ur78.
Dü~manl~k besledi~i ki~ilerin evlerine yapm~~~ oldu~u baslunlarda de~erli e~yalarm yan~nda elbise ve ev e~yalan da alm~~t~r". Çete ele-manlann~n vazgeçilmezlerinden olan at tedariki için farkl~~ yollara ba~-vurulmu~tur. Baslunlarda ele geçirilenlere ilave olarak baz~~ köylerde be~enilen atlar kagr~lm~~t~r". Kör Dede'nin aumn farkl~~ özellikte veya ku~amda oldu~u kams~na, Kavakalan ku~atmas~nda ele geçirilen atlar aras~nda seçilebilmesinden vanlabilmektedir. Müfreze takibinden kur-tulmak için sürekli yol almak zorunda kalan Kör Dede atlannm yorul-mas~~ nedeniyle hayli zorluklar ya~am~~t~r81.
Kör Dede'nin de~i~ik kaynaldarda ifade edildi~i üzere 60-1 5082 ki-~ilik çete efradm~n nas~l bannd~~~~ sorusu da oldukça önemlidir. Nite-kim dönemin güçlü a~lar~~ kendilerini himaye etmesi kar~~l~~~nda bu ek-sikli~i önemli ölçüde gidermi~lerdir83. Bunun yan~nda güzergâh~~ üze-rindeki yaylada olan a~iretler ile baz~~ köylerde de a~~rlanm~~ur. ~lk dö-
77 DH. ~FR. Dosya: 569, Vesk N: 34/1-7, Tarih: 21/Te./1333. 78 Ercan, 2011, Çorum.
79 "... Çorum yolunda Hatip Pman Bo~az~nda önüne biri çavu~~ birisi onba~~~ asker
elbise-siyle ç~kan üç ~akl müsellahan ç~karak yüz otuz be~~ alt~n liras~yla e~ya ve sairesini, bir aded Al-man Filintas~~ ve bir AlAl-man piyade tüfengini...", DH. EUM. AY~. Dos. 66, Vesk N: 13, Tarh. 13 May~s 35 (Ankara Vilayetinin May~s 335 mahma mahsus e~kiya vukuat Cetveli S~ra:61 Eski Yapar karyesine girerek Mehmed Kahya nammda bir adam~~ darb ve... ile iki çuvali ve bir heybe dolusu hane e~yas~~ ve Koçhisar karyesinden Veli Kâhya'n~n... ve bir re's k~sra~~~ gâib...", BDH, Klasör: 2889, Dosya: 365, Fihrist: 001-87.
" "... B~rak~lan atlardan ikisinin Geçenlerde ~aki-i merk~lm taraf~ndan Kara Mahmud Karyesinde tutulub götürülmü~...", DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / ~. / 1336. "...Kör Dede bir gece Zile'de evimizin yan~ndaki ah~rdan babam~n pamuk luruu kaç~-nr...", Bekir Alundal„ Cahit Külebi'nin Penceresinden Zile, "Aram~zdan Ayni:pan Onuncu Y~l~nda Cahit Külebi Paneli" Zile. 2006.
81 "... Hasande~in Karyesine yanm saat mesâ'fede Çiftli~i bulunan iskilip Kazas~~
e~râ'fin-dan istar~bulluzâde Ömer A~a'ya çobamyla bir kaç gün atlann~~ istirahât ettirmek için çiftli~i-ne b~rakmak üzere haber göndermesi...", DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 /
~. / 1336.
82 Çete'nft~~ taharri yüz atl~~ ve elli piyade olmas~~ hasebiyle ba~kaca bir muvaffakiyyet elde
edilmemesi..." DH. ~FR. Dosy: 568, Vesk N: 48; 1-8, Tarih: 1333/Te./11.
" "... T~ra~~ Çiftli~i A~-as~~ Hasan A~a Kör Dede'den gelen haber üzerine dana, keçi, ko-yun, say~lar~~ on'u bulan hayvan kesilmi~tir. Adamlar~yla yer içer kalan~~ da al~r götürür...", Sa-lim T~ra~, Ankara, k Pa~a, 20/11/2011, saat: 12:00.
nemlerde bunu memnuniyetle ifa eden ki~ilerin artan baslular nedeniy-le sonralar~~ çekindiknedeniy-leri ve farkl~~ yollara ba~vurduklar~~ görülmektedir". Kör Dede'nin bu nedenle kimi a~alar~~ da hedef ald~~~~ anla~~lmaktad~r.
Taldpten kurtulmak maksad~yla sürekli hareket halinde olan Kör Dede, yolu üzerinde bulunan Zeyveli A~iretine u~ray~p yemek yemi~tir, bu esnada oldukça yorgun ve bitkin dü~tü~ü gözlemlenmi~tir86. Kör Dede, kendisini takip eden müfrezeyi, gördü~ünde, h~zla uzalda~mak maksad~yla yük hayvanlar~n~~ b~ralup sarp ve kayal~k mahallere do~ru yönelmi~tir87.
Müfreze takibini zorla~urmak için tüm adamlar~yla birlikte dola~-maktan kaçmm~~t~r88. izlerini kaybetmek için atlar~n ayaklar~na bez ba~lanm~~~ ve hatta baz~~ durumlarda atlar~~ b~rak~p kayal~k ve sarp alan-larda yaya olarak yol alm~~lard~r88.
Çorum'un Hatib Karakolu civar~nda oldu~u anla~~lan Kör De-de'nin merkezdeki be~~ süvari ile Alaca'daki üç süvari ve lulavuzlarla be-
haber göndermesi üzerine Ömer A~a tell~a dü~erek Alevi olan Hasande~in Karye-si imanum celb ve meseleyi hikaye iderek merkümun himayeKarye-sini taleb ve istirham eylemeKarye-si ha-sebiyle bizim köye gidelim sana hiç bir zarar getirtmem diye teminat virerek birlikte yatsu za-man~nda köye girer iken köy derümmda gürültü i~idilüb ~akrnin geldi~i anla~~ld~~~ndan Ömer A~a bir evde saldanarak...", DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / ~. /
1336.
" "... Istanbullu o~ullarmdan Ömer a~z~m pe~ine dü~üyor. Ama enteresand~r ki Hasan de~in köyünde istanbullu o~ullannm nüfuzu fazlad~r. Bu nedenle Ömer A~ay~~ koruyorlar. Evlik olarak bilinen Cem yap~lan yerde pancar kuyusuna Ömer A~ay~~ sakhyorlar. Fakat Kör Dede o gece evlikte Cem tutar. Bu olay dönem halk~n~n esas~nda birlikteli~ini gösteren bir ör-nektir. Nitekim bir Alevi köyü Alevi bir dedeye ra~men Sünni bir A~ay~~ korumaktad~r...", Ay-gün (2011) Çorum.
88 "...sonra nahiye merkezine yedi saat mesafede hayvananyla çad~rlara ç~kan byveli Kürt A~iretinin bulundu~u mahale gidilcii. A~iret reisinden ~akl hakk~nda malt~mat taleb
~akt merkftmt~n on iki piyade avenesiyle bir gün evvel a~iret çad~rlarma u~rapp
ye-mek yedikten sonra K~z~l~rmak kenann~~ ta'klben gittiklerini cümlesi de gayet yorgun ve yürü-yecek halleri kalmad~~~n~..." DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / / 1336.
Hamid Efendi kumandas~ndaki E~en Çay~~ ile San Emin Karyesi aras~nda e~kiyaya mukavemet etmi~~ ve ~akller uzaktan müfrezeyi görünce dokuz hayvan~~ b~rakarak harab ve ka-yal~k mevakiye...", BDH, Klasör: 2923, Dosya: 518, Filuist: 005-18.
... beraberimizdeki mütehass~s izci ile talclbe ba~lanarak bir k~sm~~ K~z~l~rmak sahiline bir k~sm~n~n da ~skilib'in ~bik Karyesine do~ru gitti~i anla~~larak ta'ltibine devam olunn
~alc-da..", DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / ~. / 1336.
89 " adan~n tevllkan ve ayn~~ zamanda istirahat ettirmek üzere ~stanbulluzade Ömer
A~a'ya b~rak~p yaya olarak dola~mak istedi~i fakat Ömer A~a'run hükümete sevk ederek hay-vanlar~~ ~akrnin müfarakau üzerine çiftli~ine on dakika mesafede bulunan Karl~k Karyesine do~ru ba~~bo~~ b~raltd~~~...", DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / ~. / 1336.
AL~~ MURTEZA NAM-1 DI~ER KÖR DEDE ÇETES~~ 197
raber takibe ba~lanm~~lard~r. Camii ve Dutluca köyleri yalunlanndaki çat~~malarda e~luyadan iki ki~inin öldürülmü~, iki kilavuz da ~ehit dü~-mü~tür90.
K~z~lirmak çevresinde bulunan Dedesli a~iretine ait köylere giderek izini kaybetmeyi dü~ünmü~tür9t. Hepsi silahl~~ olan elli kadar adam~n~n dörder s~ra fi~e~i olup heybelerinde de gerekti~inde kullan~lmak üzere saklad~ldan çokça mühimmat bulunmaktad~r. E~kiya ile beraber malze-melerini ta~~yan be~~ merkep dola~maktad~r92. Bu esnada u~ramlan köy-lerde halka oldukça iyi davrambru~~ ve ayr~ca kendilerini ihbar etmeme-leri istenmi~tir. Halk gördü~ü bu iyi muameleden olsa gerek müfreze-ye Kör Dede ile ilgili bilgi vermemi~tir93. Osmanc~k Kazas~~ Oryuk Kö-yünde Hac~~ Ali'nin a~~linda kalan Kör Dede daha sonra ~skilip'in ~bek Köyüne geçmi~tir. Daha sonra bir çocuk vas~tas~yla K~z~lirmak Nehri üzerindeki köprüde hanal~k eden Alevi Hüseyin'e bir ka~~t göndermi~-tir. Hanc~~ ka~~d~~ çocu~a geri verip Kör Dede'ye parola olarak kendisi-ne yarayacak iyi tütününün olmad~~~n~~ söylemesini istemi~tir. Bu olay kimi haberle~melerde sözlü ~ifrelerin kullan~ld~~~n~~ göstermektedir".
6- KÖR DEDE ÇETES~N~N D~~ER ÇETELERLE ~L~~K~S~~
Bu dönemde Çorum'da faaliyet gösteren ba~ka e~k~yalarda bulun-
90 DH. EUM. 6. ~b. , Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12/ 5./1336.
91 "... mmukam~zda gördü~ü ta'klbât ve tazyik üzerine Birinci Ordu m~nt~kasma geçüb...
Dedesli a~iretinin Dereköy ve K~nlp~nar Karyelerine ihtiff etti~i icra k~l~nan tahl~lkâttan
anla-~~lm~~d~r...", BDH, Klasör:2923, Dosya:5I8, Fihrist: 005-15.
92 "...köylerde ahâliye hüsn-i muâmele ve beraberinde mevcud külli evrâk-~~
nakdiyyesi-ni alt~n ile tebdili teklif etti~i ve hepsi atl~~ olmak üzere beraberindeki avenesinakdiyyesi-nin elli ki~iden a~a~~~ olmad~~~~ ve hepsi müsellah ve dörder s~ra f~~enlderiyle mühimmat~~ olub heybelerinde ih-tiyat cebahaneleri de bulundu~u ve fazlaca be~~ tane de yedek mekarri...", DH. ~FR. Dosya: 579, Vesk N: 14/14, Tarih: 02/Ma./1334.
93 "...müfrezeye gerek ~rmak kenar~na muvâsalaunda gerek köylerine gidildi~inde haber
vermemeleri korkulanndan ne~et edildi~ini yine itirâf-~~ cürüm ettiler...", DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / ~. / 1336.
" "...0smanak Kazas~n~n Oryuk Karyesinden Hac~~ Ali'nin koyun a~~llar~nda ihtiffi' et-mesi ihtimaline mebni mezkür a~~llarda taharn edilmi~~ ise de bulunamam~~t~r... ~bik Karyesi dhetine geçip bir kaç gün oralarda kald~~~~ ve karye halk~ndan Abidin isminde bir çocuk ile Ço-rum iskilip tank~~ ve K~z~l~rmak nehri üzerindeki köprü ba~~nda hanal~k eden Alevi Hüseyin A~a'ya ~aki-i merkümun ~bik Karyesinden bir ka~~t gönderib cevap istedi~ini ve hanc~~ ka~~d~~ aynen iade etmekle beraber parola olarak ona yarayacak iyi tütün yok demesini çocu~a tem-bih edip çocu~unda ayn~~ ifadeyi ~akl-i merkuma tebli~~ etti~i...", DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / ~. / 1336.
maktad~r. Çerkez e~luyalann yan~nda Alacal~~ Çapur Yusuf95 ile Human köyünden Murtaza O~-ullanndan Hüseyin o~lu Seyyid96, Musa Çavu~~ çetesi, Esat çetesi önde gelenlerindendir97. Bu mahalli çetelerin yan~n-da farkl~~ amaçl~~ kurulmu~~ çetelere de rastlan~lmaktad~r98.
Çorum'da e~kiyal~k olaylar~n~n Karadeniz bölgesine yak~n olmas~n-dan dolay~~ ayr~~ bir özelli~i vard~r. I. Dünya Sava~~n~n kaybedilmesiyle beraber Rum çeteleri maksatla= gerçekle~tirmek için harekete geç-mi~lerdir99. imparatorluk bölgedeki Rum e~k~yalanmn önünü kesmek için amele taburlanm tesis etmi~~ ise de ba~ans~z olmu~tur'°°. Bölgedeki Rumlar~n Amerikal~lar ile ingilizlerce Merzifon'a getirilen silahlar~~ kul-land~klar~~ anla~~lmaktad~r'°'. Mecitözü, Bafra ve Gümü~haaköy kazala-r~~ Rumlarmdan olu~an on be~~ ki~ilik bir Rum Çetesi Çorum, Gümü~ha-aköy ve Yozgat jandarma müfrezeleri aras~ndaki çarp~~mada öldürül-mü~tür"02.
Kör Dede'nin en önemli adamlar~ndan olan ve sorgulanmak için Ankara'ya gönderilen Kör Mansur'dan Kör Dede'nin Rum çeteleriyle diyalogunun ne oldu~u sorusunun cevab~~ istenecektirl°3. Fakat bu so-runun cevab~, Çorum Fmd~kh köyü orman~nda yaral~~ olarak ele geçiri-len bir Rum e~luyas~~ tarafindan verilmi~tir. Yaral~~ Rum, Kör Dede'nin Karadeniz'de etkili Rum çeteleriyle irtibat kurdu~una dikkat çekmek-tedir. (EK - I)
DH. EUM. AY~. Dosy. 66, Vesk N: 13, Tarih: 18 May~s Sene 35 (Ankara Vilayetinin May~s 335 mahma mahsus e~luya vukuat Cetveli S~ra:74.
96 DH. EUM. 6.5b. Dosya: 34, Gömlek: 23, Tarih: 19/C./1336. 97 Sabuncuo~lu, a.g.e., s. 7.
Tokat ve Çorum'dalci e~kiyalar oldukça önemlidir. Buralarda ~ekavetin bir ~ekli hu-susi var. E~kiya aras~nda Gürcü, Çerkez ve Rumlar bulunmakta...", Dahiliye Vekili Adnan Bey, TBMM Gizli Gelse Zab~tlar~, Devre:1, Cilt: 1 Gelse: 3, ~çtima-i sene: 1 sayfa: 233.
99 Mustafa Balc~o~lu, "Birinci Dünya Sava~~~ S~ras~nda Karadeniz'de Rum Faaliyetleri ve
Sivil Tepki", OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanl~~ Tarihi Ara~t~rma ve Uygulama Merkez:), Ankara, 1993, s.91.
'°° Mustafa Balc~o~lu, "Milli Mücadele S~ras~nda Merkezi Anadolu'da Amele Taburlar~-n~n Kurulu~u", Türk Dünyas~~ Tarih Dergisi, sy. 51. 1991, s. 93; Ertan, a.g.t, s.93.
Amerikahlarla ~ngilizler tarafindan Merzifon'a eslihâ getirildi~i ve bunlar~n Rum ve Ermenilere tevzir edildi~i...", BOA, Kalem-i Mahsü's, Dosya: 54, Gömlek: 2, Tarih: 1335/Za.21.
1°2 DH. EUM. 6. ~b., Dosya. 37, Vesk N. 49, Tarh. 12/5./1336; DH. EUM. AY~. Dosya 9,
Vesk N. 34, Tarh. 9 Nisan 35 (Ankara Vilayeti Nisan 335 Senesi b-vukuat Çetveli S~ra:44 ).
AL~~ MURTEZA NAM-I D~~ER KÖR DEDE ÇETESI 199
Kanaatimizce Kör Dede'nin Rum Çeteleri ile di~er baz~~ çetelerle olan ili~kisinin boyutlan farkl~d~r. Mahalli çetelerle diyalogu daha çok beslenme, bar~nma ve gizlenmeye yönelik iken Rum Çeteleriyle olan ili~kisi ise daha ziyade silah ve cephane tedariki noktas~nda önem ka-zanm~~t~r.
ÇETEN~N S~YASAL BA~LANTILARI
Dâhiliye Nezaretinden Ankara vilayetine gönderilen bir belgede, Encümen Raci Bey'in, on iki gün kadar bir sürede görevine hasta oldu-~unu beyan ederek devam etmedi~i vurgulanmaktad~r. Yap~lan tetkik ve incelemelerin akabinde Raci Bey'in bu süre zarfinda hastal~~~n~~ ba-hane ederek gizlice Çorum'a gidip geldi~i ve bu havalide faaliyette bu-lunan Kör Dede çetesiyle münasebet içerinde oldu~u anla~~lm~~t~r 1".
Kör Dede'nin yakalan~p öldürülmesinden hayli zaman sonra takip ve öldürülmesinde oldukça etkin rol oynam~~~ bir Çerkez'in; Enver Pa-~a'n~n emir erli~ini yapm~~~ K~hr Ismail'in azmettirdi~i bir ki~i taraf~n-dan öldürülmesi de oldukça dü~ündürücüdür 1°5. Her ne kadar daha sonra gerçekle~tirilmi~~ olsa da bu olay bir Kör Dede Ittihat Terakki ili~-kisini varl~~~~ sorusunu akla getirmektedir.
KÖR DEDE'Y~~ YAKALAMAK ~Ç~N YAPILANLAR a. Çete Üyelerinin Tespitine Dair U~ra~lar
Kör Dede çetesinin mahiyetinin tam olarak anla~~lmas~~ ve buna gö-re bir çözüm yolunun bulunabilmesi maksad~yla çete üyeleri ile muha-tap olduklar~~ ki~ilerin aç~k kimlikleri istenmi~tir. Kör Dede Çetesi ele-manlanmn kimlik bilgileri ve Rum çeteleriyle olan ba~lant~lann~n dere-cesi ile ~ehirlerde kimlerle haberle~ti~i, gizlice kimlerin idare etti~i ara~-t~nlarak bilgi verilmesi ve bu konuda gerekli kanuni i~lemlerin yap~lma-
Raci Bey'in encümen'e on iki gün kadar devam etmeyerek hasta oldu~unu baha-ne etti~i ve gizlice Çorum'a gidip geldi~i istihbar k~l~nm~~t~r. Bu defa tekrar alman malumat havalisinde icra-i ~ekâvet iden Kör Dede Çetesiyle muhâbere ve münâsebeti oldu~unu göste-riyor...", DH. ~FR. Dosya: 80, Vesika N: 107, Tarih: 22/Z./1335.
1°5 1926 ile 1928 tarihlerinde Çorum valisi olan Faiz Ergun döneminde Sungurlu'nun
Çayan köyünde K~lir ~smail isimli ve Enver Pa~an~n emir erli~ini yapm~~~ ki~i ... Süleyman Bey'in Kör Dede takibinde önemli gayretleri geçmi~~ olan bir Çerkez'i tüfek ve para vererek Sungurlu'nun Köpek deresi köyü civannda öldürtmü~tür. Sabuncuo~lu, a.g.e., s.12.
sana i~aret edilmi~tir". Çete üyelerinin memleketleri, aile ve akrabala-r~~ ile foto~raflar~, hüner ve marifetleri, en çok nerelerde kabul gördük-lerine dair bilgiler isteruni~tir un. Kimliklerini tespiti için Çorum muta-sarnfl~~ma s~k s~k ba~vurulmu~'" ayr~ca çarp~~malarda yaral~~ olarak ele geçenlerden de yararlan~lm~~t~r".
b. Askeri ve idari Haz~rl~klar
Ta~rada denetimi s~lda~t~rmak maksad~yla valilerden istatistik ra-porlar' istenihni~tir. Bu maksatla Ankara Valili~i jandarma alay k~l~nan-dard~~~nca düzenlenen mahalli raporlar' Istanbul'a göndermi~tir"°. Ankara vilayetine ait vukuat istatistik raporlarmda Çorum, Mecitözü ve Sungurlu'ya ait ~ekavet kartlarma ula~~hnalda beraber kay~tlarda e~ki-ya isimlerinin verilmemesinden, Kör Dede çetesine dair bir bilgiye
eri-~ilememi~tir"
Kör Dede çetesinin takip ve yakalamas~~ maksad~yla Çorum dâhilin-de tefti~le görevlendiren Çorum Mutasarnfi Süleyman Bey ve Jandar-ma Alay KuJandar-mandan~~ Rasim Bey'den gelen raporlar tetkik edilmeye ba~-lam~~t~r. (EK - II) Süleyman Bey 30 Nisan 1334 (M. 30 Nisan 1918) ta-rihli raporunda; Kazalardaki karakol ve zab~ta eksikli~i ba~ta olmak üzere ihtiyar jandarma taifesinden dem vurmaktad~r"2. Bu rapora isti-
Kör Decle'nin rüfekism~n hüviyederini ve Rum Çeteleriyle olan derece-i irulUit ve münâsebederini ve çetelerin ~ehirlerde kimlerle muhâbere te'sis ve Çeteleri hafiyen kimlerin idare ve tefik ettikleri tahldk ettirip... haklar~nda kanunun muktezi muameleyi yapd~nn~z...", DH. ~FR. Dosya: 82, Vesika N: 114, Tarih: 03/Ra/1336.
107"... Kör Dede Çetesinin ~ehir ve kasabalarda ve köylerde kimlerden muavenet ve habbet gördü~ü münk~li ve muhaberede bulundu~u en ziyade hangi taraflarda ~nazhar-~~ mu-avenet olundu~u ve hayyen ve meyyeten elde edilenlerle muvâfik olanlar~n mendekederi ve taallültân ve san'adar~~ vel hasat hüviyet-i hakikiyyeleri hakk~nda etrafl~...", DH. ~FR. Dosya: 80, Vesika N: 193, Tarih: 02/M./1336.
108 "... Çorum Mutasarr~fl~~~ndan miisade~ne ve takibat neticesi tekrar soruldu ve çete müsavemet gördü~ü %has hakk~nda malumat ve derdest edilenlerin nemli oldu~u...", DH.
~FR. Dosya: 569, Vesk N: 34/1-7, Tarih: 21fTe./1333.
1°9 "... mecrühlardan çetenin di~er efrâdmm hüviyetleri ö~renilerek...", DH. ~FR. , Dos-ya: 80, Vesk N: 156, Tarih: 27/7,11335.
"°"... Üç yüz otuz be~~ senesi Nisan mâlu zarf~nda alay mmt~kas~~ dâhilinde olan vakia ~e-laveddrâne... Fi 10 May~s Sene 335", DH. EUM. AY~. Doya: 9, Vesk N: 34, Tarh. 22 / 5/1337. "Ankara Vilayeti Üç yüz Otuz Be~~ Senesi Temmuz mâlu Istatistik Cetveli, 'iva Kaza: Mecitözü ~ekavet 1, Liva Kaza: Sungurlu, ~ekavet 3...", DH. EUM. AY~. Dosy. 19, Vesk N: 101.
AL~~ MURTEZA NAM-I D~~ER KÖR DEDE ÇETES~~ 201
naden Çorum dâhilinde karakol yap~lacak yerlerin tespit edildi~i
anla-~~lmaktad~r'''. Ankara vilayeti dâhilinde yüz otuz yedi jandarma
kara-kolu gerekli iken hali haz~rda yetmi~~ dokuz karakol bulunmaktad~r. Bu halde elli sekiz karakol eksikli~i vard~r. Bunlardan on dört tanesinin Çorum'da in~a edilmesi zaruridir"4. Ayr~ca Ankara Vilayetinde Birinci Dünya Sava~~~ nedeniyle birçok jandarmanm orduya al~n~p yerlerine 1282 ve 1296 (M. 1866 ve 1880) do~umlu olanlar~n verilmesi jandar-man~n güç ve etkinli~ini dü~ürmü~tür. Bölgede sükûneti sa~lamak için alay kadrosuna bin sekiz yüz otuz dört genç asker eklenmelidir"5.
Kör Dede'nin takibi için Ankara jandarma alaymdan k~rk ki~ilik bir süvari müfrezesi ile Çerkez addannm da bulundu~u takip müfrezesi olu~turulmu~tur"6. Müfreze ayn~~ zamanda Mecitözü'nde oturan belli ki~ilerden de destek alinm~~t~r"7. E~kiya takiplerinde Çerkezlerin ter-cih etmesi tesadürû de~ildir. Yüz y~la yak~n bir süre gerilla harbi ver-mi~, at, silah kullanmada uzmanla~m~~~ Çerkezler, Imparatorlu~un en zay~f oldu~u gerilla harplerindeki bo~lu~u ba~ar~~ ile gidermi~lerdirm.
Kör Dede'yi yakalamak için mutasarr~f ve kaymakamlannda onay~~ ile Amasya, Tokat ve Çorum'dan tertip edilmi~~ birliklerin ortak hareket ettikleri anla~~lmaktad~r. Nitekim Boyac~~ köyünde oldu~u belirlenen
"3 "... jandarma karakollar~/un in~asma lüzum görülen yerler, ... Dedesli, Arabseyfi,
Po-ladc~k H~rka-i Kebir Oyuk, ~skilib Kazas~nda Kozören, Karaviran Kara Burun ~bik, Kali, Ba-bao~lu, Alagöz, Zeyveli, Lapa, Yerköy, Üçdam, Eski Ali Bey, Sungurlu Kazasmda Alibe~li, Bekta~, Temur ~eyh, Bogazköy„Burdakl~~ Turgudlu, Osmanak Kazasuun Karavirân, Dodur-ga, Akviran, Haa Hamza, Mehmed Dede Tekkesi, Mecitözü Kazas~nda San Süleyman, Kara-da~, Meydan K~~la, Göge Sultan, Karg~, Kertmenin alt~nda K~z~l Gedik Boyac~~ civar~nda Bel Pman ( Evrânak Belindeki Semâyi Bo~az~n~n birindedir.) Pa~am Çay~, Büyük ile Kal'âak ara-s~nda ki mevkide bir jandarma karakolu te'sls ve kü~âch te'min ve temâdi-i inzibât ve esbâk içine farzd~r—.., DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / ~. / 1336.
"4 "...bu meyânda Çorum Sanca~~'nda efrâdm k~lleti hasebiyle henüz kü~âd eclilememi~~ on dört karakol vard~r. UmC~mi karakollar noksan ise elli sekizdir..." DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / ~. / 1336.
"5 DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / ~. / 1336.
116 "... ~ald Kör Dede ve çetesinin takibi ve tenkili için vilayet jandarma alay~~
mürettebâ-t~ndan k~rk ki~i jandarma süvâri müfreze tertibi ...", DH. ~FR., Dosya: 579, Vesk N: 118, Ta-rih: 10/ Ma. 1334; "... ~akl merkam her nereye giderse arkas~ndan ayr~hnayarak tallb etmek ve avenesiyle beraber imhasma çal~~mak üzere en güzide jandarn~alarclan ve Çerkez adam-dan mürekkeb ve müstakil bir ta» müfrezesinin te~kil ve tayin lulmm~~~ oldu~u...", DH. EUM. 6. ~b., Dosya: 26, Gömlek: 4, Tarih: 02/S./1336.
"7 DH. ~FR. Dosya: 568, Vesk N: 62-5, Tarih: 1333/Te./3.
Kör Dede'yi takip için, Amasya'dan yetmi~, Zirden yüz piyade müfreze-sinin yamnda on be~~ ki~ilik bir karakol müfrezesiyle beraber ahaliden de be~~ ad~n~n tedarikiyle toplam 190 ki~ilik kuvvetle üç koldan harekete ge-çilmi~tir. Yozgat'tan da sekiz ki~ilik bir kuvvet gönderihni~til 19. Buna ra~men say~lan yüz elliyi bulan atl~~ ve süvari Kör Dede e~k~yas~~ kar~~s~n-da istenilen ba~ar~y~~ elde edememi~lerdir. Çete'nin bu nüfusu kar~~smkar~~s~n-da takip müfrezesindeki neferlerin say~s~n~~ arturma yoluna gidilmi~tir. Bu maksatla Amasya'da olu~turulan yüz ki~ilik süvari müfrezesi daha yola ç~kar~lm~~t~r '2°. Ayr~ca Samsun ve çevresinde bulunan ~sa Bey süvari müfrezesi de Çorum'a nakli edilmi~tir''. Ayr~ca takip s~rasmda mahalli halk~nda göz ard~~ edilmemesi istenmi~tir. Bu durumun hayati önem ar-zetti~i Bal~kesir örne~inden hareketle anlat~lmaya çal~~~lm~~ur. Benzer bir e~kiya olay~~ ile çalkalanan Bahkesir'de halk ile elbirli~i yap~lm~~~ ve e~-kiya k~sa sürede yakalamn~~ur. Aynca e~luyanm yo~un olarak
görüldü-~ü yerlerdeki firarilerden de istifade edilmesi gerekti~i belirdh-ni~tir'22.
Ola~an h~z ve ciddiyetle takibe ba~lanmas~~ için Ankara Jandarma Alaymdan ehil jandarma zab~tlanndan elli~er ve otuzar ki~ilik iki kuv-vet olu~turulmu~tur. Takip ile ilgili tüm giderler örtülü ödenekten
kar-~~lanacakt~rm. Alayda hali haz~rda faydal~~ olamayan askerlerin yerine
genç ve dinamik erler al~nmal~d~r. Ayr~ca karakol kumandan~~ olarak ye-ti~tirilmek üzere 1312 ve 1315 (M. 1896 ve 1899) do~umlu yüz elli er de jandarma mektebine al~nmal~d~r. Bu önlemler ayn~~ zamanda sefer-
lig ".... Mutasarr~f ve kaymakamlarm da tebligât ve i~hârât~m telâfi eylemek üzere
Ço-rum'a üç zâbit kumandas~ncia yetmi~~ ve Yozgad'a iki zâbit kumandasmda otuz ve K~r~ehri'ne iki zâbit kumandas~nda otuz ma'a Ankara'ya üç zâbit idaresine altm~~~ süvari nefer ki cem'an vazife-i me'möriyetinin icâbât~n~n müdrfic on zâbit ve yüz doksan süvâri verilmesi...", DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / ~. / 1336.
120 "...Amasya'dan gelen yetmi~, Zile'den gelen yüz piyade müfrezelerin ve on be~~
süvâ-rilik müfreze ile ahaliden be~~ atl~~ ile üç koldan ..., Yozgat'tan da sekiz ki~ilik bir kuvvet sevk Amasya'dan müretteb olan yüz ki~ilik süvari müfreze henüz ç~kd~~~..." DH. ~FR. Dosy: 568, Vesk N: 48; 1-8, Tarih: 1333/Te./11.
12' DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / ~. / 1336.
122 "...son zamanlarda Bal~kesir'de istifade edilmi~~ bulunmas~na binaen kuvve-i müsfime
ile talibleriyle beraber ayn~~ zamanda e~kiya cevelangah~~ olan mahallerdeki ahali-i firardan da istifade olunmas~~ laz~md~r...", DH. ~FR. Dosya: 80, Vesk N: 17, Tarih: 16/Z./1335.
123 "...Ankara jandarma Alaymdan elli ve otuz ki~ilik kuvvetin ifrânyla bunlar~n
mü~te-reken ta'ldbatta bulundurulmas~~ ve tallbât i~lerinde vilayet jandarma kumandas~yla
re hareket eylemek üzere buradan taluirat i~lerinde mümarese sahibi bir jandarma zâbiti ile emniyet-i umumiye memurlar~ndan birinin i'zâm~~ ve tahsisat-~~ mestureden mabla~-~~ kafiyenin irsali ...", DH. ~FR. Dosya: 87, Vesk N: 294, Tarih: 19/5./1336; DH. ~FR. Dosya: 85, Vesk N: 12, Tarih: 20/Ca./1336.; DH. EUM. 6.~b. Dosya: 34, Gömlek: 23, Tarih: 19/C./1336.
AL~~ MURTEZA NAM-I DI~ER KÖR DEDE ÇETESI 203
berli~in sona ermesiyle askerlerin terhisi esnas~nda ya~anmas~~ muhte-mel aksilikleri de önleyecektir'24.
Kör Dede'nin yakalanmas~~ için muhtemel her yola ba~vurulmu~-tur. Köylüler ile muhtarlann~n malumat vermemeleri üzerine çocuk veya kendisine muhalif olan ki~ilerden haberler almm~~ur125. Çorum'da Kör Dede Çetesinin yakalanmas~~ için belli bir zaman içinde ara~t~rma-lar yaparak gerekli raporlan düzenlemek maksad~yla Pir zade ~brahim Efendi görevlendirilmi~tir126. Mahalli kimi suçlular~n veya ailece uzak-la~unlm~~~ olanlar~n, Kör Dede'nin yakalanmas~~ hususunda hükümetle i~~ birli~i yapmak ~art~yla serbest b~rak~ld~ktan anla~~lmaktad~r. Öyle ki Divan-~~ Harpçe affedilen Alaca'h ~zzet Bey'den Kör Dede Çetesinin im-has~~ için hükümet ad~na özverili çal~~mas~~ istenmi~tir'27.
c. Çete'den Halk Deste~ini Kesmeye Yönelik U~raslar
Osmanh ~mparatorlu~u'nda, özellikle son dönemlerde oldukça ge-ni~~ sahalarda faaliyet gösteren e~luyalardan halk deste~ini kesmek mak-sad~yla farkli yollara ba~vurulmu~tur. Nezre ba~lama ve zorunlu göç bunlardan en çok uyulanlard~r. Kör Dede Çetesinin yakalanmas~~ ile il-gili olarak yukanda bahsi geçen köy, a~iretlere nezre'28 uyguland~~~na
'24 "..jandarma efrâd~~ ve ba'dehu karakol kumandan~~ yeti~tirmek için ~imdiden 312 ila 315 tevellüdlü efrâddan yüz elli neferin aynca itas~yla jandarma efrâd-~~ cedide mektebinin ni-hayet bir ay zarfinda kü~ad~~ da selâmet-i memleket nam~na pek zarüridir. Çünkü seferberli~i müta'âkib efrâdm terhisinde kuvvetlü bir zâbitân~n mevcüdiyetindeki ihtiyaç ...", DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / ~. / 1336.
I" "...ayn~~ sabah karyede yabanc~~ bulunan bir lubti çocuktan alman mal~lmâtta ise ~aki Kör Dede ve avenesinin... Hamdi Efendi'nin karye haricindeki konag~na gelüb bu hanede da-hi karye hey'et-i ihtiyârisiyle ileri gelenlerin suret-i mahsusada gidüb görü~tüklerini ve her bi-risi ayn ayn yemek yapt~nb götürdülderini..." DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / ~. / 1336.
26"... Pirzade ~brahim Efedi'nin gadri vecihle Kör Dede'nin tenkili ve derdesti hususun-da suret-i ciddiyede hizmet etmek ve Temmuz nihayetine kahususun-dar h~dmetinin... Çorum Mecitö-zü tahrire müsaade olunmak muvâfik görülmü~~ olmagla bu suretle tahrire müsâ'ade buyrul-mas~...", DH. ~FR. Dosya: 584, Vesika N: 98, Tarih: 18/Ma./1334.
127 "...mürâca'at~~ bulunmas~~ üzere ~aki Kör Dede'nin ve avenesinin tenkil ve imhas~~
üz-re hükümete mukavemet-i mahsüsada bulunmas~n~~ teklif etmi~tim... "DH. ~FR., Dosya: 579, Vesika N: 13/1-4, Tarih: 02/Ma./1334.
'" Nezre; and, vaad, adak demektir. Halk hükümete sadakat ve itaat vaadinde bulun-mu~~ olduklar~ndan hilâfi hareket ahdin nakz~(sözlerini tutmamak) mahiyyetinde telâkki ve bu suretle haklar~nda ceza tertib olunur. Pakahn, a.g.~., c II, s. 692; Geni~~ halk kesiminin i~tirak
etti~i isyanlan bast~rmak eleba~lann~~ yakalamak ahaliyi isyana te~vikten imtina ve böylece asa-yi~~ ve güvenlik tesisi saglanmaktayd~, Tok, a.g.m., s. 210, 211.
dair elimizdeki belgelerde herhangi bir kay~t mevcut de~ildir. Bir di~er metot olan yard~m ve yatakl~k eden ki~i, aile, a~iretlerin zorunlu olarak uzak bir diyara göç ettirilmesi hadisesine ise rastlamlm~~t~r. Ba~ta çete mensuplar~~ ile aileleri olmak üzere Mecitözü'nün Koyun A~~l~~ ve P~nar köylerinde baz~~ ki~iler Kör Dede'ye yard~mc~~ olduklar~ndan Halep'e sürgün edilmi~lerdir. Bu ki~ilerin nakli için gerekli masrafin ise Harbi-ye Nezaretinden kar~~land~~~n~~ görmekteyiz"9.
d. Ahaliye Silah Verme
Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nda özellikle e~k~yan~n u~rak yeri olan ula~~m ve haberle~menin güç oldu~u da~~ köylerine, dönem dönem ar-tan e~kiyal~k faaliyetlerinin sona erdirilmesi maksad~yla silah verildi~i rastlamlan bir uygulamad~r. Bu olay söz konusu bölgelerde merkezi idarenin tesisine dair önemli bir ad~m olarak görülmekle birlikte ayn~~ zamanda köylülerin kendilerini rahats~z eden e~k~yalara kar~~~ mukave-met göstermeleri maksad~m ta~~maktayd1130. Çorum ve özellikle Mecitö-zü havalisinde e~kiyaya kar~~~ ahaliye silah verildi~i ve ba~ar~l~~ sonuçlar al~nd~~~~ görülmektedir. Kertme o~lu Hasan'~n Penpeli Karyesini bas-mas~~ s~ras~nda halk~n silahlan kullan~p e~kiyaya kar~~~ koymas~, yedisini yaral~~ olarak tutuklamas~~ örne~inden anlamaktarzi31. Bu nedenle Kör Dede'nin yakalanmas~~ için haz~rlanan raporda ahaliye silah verilmesi-nin gereklili~ine at~f yap~lm~~t~r132. Bununla beraber da~~t~lan silahlar~n
129 "...Kör Dede ile temasda bulunarak yard~m ve yatald~k etmelerinden dolay~~ Üçüncü
Ordu Kumandanl~~~n~n emriyle Haleb'e tehcir ve te'dib olunmak üzere Çorum Mutasarnfh-~mdan bu kere Mecitözü'nün P~nar Karyesinden Hüseyin, Koyun A~~h Karyesi Muhtar~~ Ah-med, ve oran~n muhtar~~ Halil Koyun A~~lindan ~smail isminde dört ki~i ile ~ald Musa ve Mu-rad Çavu~~ Çetesinin avenesinden Kara Çavu~~ O~~~llanndan Hüseyin nam-~~ di~er Siyo'nun Anas~~ ve k~z~~ da buraya gönderilmeleri üzerine Harbiye Nezareti Celilesinden mesarif-i sevkiy-yeleri talep edilmi~tir...", DH. ~FR. Dosya: 572, Vesk N: 27 1-4, Tarih: 1333/Ts./24.
130 Mücteba ~lgürel, "Osmanh ~mparatorlu~u'nda Ate~li Silahlar~n Yay~l~~~", Istanbul
Üni-versitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sy. 32, ~stanbul, 1979, s. 301, 308.
'3' "... ~aki Kertme O~lu Hasan ve refiki di~er Hasan'~n Penbeli Karyesini basarak kar-yeden Molla Osman'~~ hafif surette yaralamalan üzerine cânib-i hükümetten kendilerine evvel-ce verilen silahla karye-i mezküre ahalisi bil-mukâbele merkümlardan yedisini mecrû'hen der-dest eyledilderi ...", DH. EUM. 6. ~b., Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12/5./1336.
132 "...Ahâfinin silah tedâriki ve ahâliye silah tevzr hakk
~ndaki hususât ise muhtâc-~~ teem-mül ve tefekkürdür. Çünkü te~kilat~~ idaresi icâbau olarak baz~~ hükümâtta bütün vezâifi zab~ta kurâ heye'ât-~~ ihtiyâriyyesine tevdr idilib siyasi zab~ta memurlar~ndan ba~ka jandarma, polis gibi memur istihdâm~~ edilmedi~i halde de~il ahali hatta kurâ heye'ât-~~ ihtiyâriyesine bile silah ta~~mak hakk~m bah~~ etmedilderine nazaran bizim gibi jandarma te~lcilâuna ve icâbmda müzâ-herât-~~ askeriyyeye mesalik-i hükümâtta ahâfiye silah tevirni muvâ'fik-~~ müt'âla'a görüyo-rum..." DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesika N: 49, Tarih: 12/5./1336.
AL~~ MURTEZA NAM-! DI~ER KÖR DEDE ÇETESI 205 toplan~lamamas~, denetim ve kontrolün azald~~~~ dönemde silahlanarak ayaklanacak birçok ki~inin de ortaya ç~kmas~na neden olabilirdiI33.
e. Bir Çözüm Yolu Olarak Alevi Bekta~i Tekkesi'ne Müracaat
Kör Dede'nin uzun süre faaliyetlerini sürdürmesinde ~üphesiz böl-gedeki Aleviler ba~ta olmak üzere di~er baz~~ ki~i ve a~iretlerden hima-ye görmesi etkili olmu~turm. 1333 (M. 1917) tarihli telgrafta, Kör De-de'nin Mecitözü, Zile Kazalan dahilinde dola~t~~~~ vurgulanm~~~ ve bu-nun temel sebebi olarak, Alevi a~iretlerin burada yo~unlukta olmas~~ gösterilmi~tir135.
Kör Dede'nin Çelebi Oca~~na ~ikayet edilerek yolsuz-dü~kün136 ilan edilmesi ve böylece bölgedeki Alevilerin deste~inin kesilmesi planlan-m~~t~r. Bu durunda iki problem ortaya ç~kmaktad~r. Birincisi, Çelebi ile görü~ecek ki~inin kim olaca~~, ikincisi ise Bekta~i Dergahm~n esas~nda iki kesime hitap ediyor olmas~d~r. Bunlardan biri Bekta~iler iken, di~e-ri Savefiledi~e-rin137 ~ia tazyikiyle ortaya ç~km~~~ olan Alevi K~z~lba~lard~di~e-ri". Pir Evinde Dedebaba Alevilere hitap etmektedir. Çelebi ile Dedebaba ve di~er ba~l~ca Alevi Babalann~n aras~~ hayli zamandan beri aç~kt~r. Bu
133 "...herkes silah tedâriki kaygusuna hevesine dü~erek ve bazen köylere de te'mln-i
mu-hAa~a maksâchyla resmen hükümetçe verilerek hallun elinde pek çok silah da bulunur. Silah-lar~n tekSiri asker firârilerinin tezâyüdi ~ekâveti de intâc ve teksh ediyor. Bu gidi~le Anado-lu'da ~akâvet oca~~~ Rum ~li halini alacak hükümetin ba~~na büyük galleler acaçakur ..." DH. EUM. 6. ~b. Dosya: 37, Vesk N: 49, Tarih: 12 / ~. / 1336.
Merkiimun ~imdiye kadar ya~ayabilmi~~ olmas~~ ~üphesiz Alevilerin ve baz~~ rüessâ-n~n himâyesinden ileri gelmi~tir...", DH. ~FR. Dosya: 568, Vesk N: 62 -7, Tarih: 1333/TeJ3.
135 DH. ~FR. Dosya: 567, Vesk. N: 58/1.
136 Alevi toplumunda suç i~leme yüzünden toplum d~~~~ b~ralulma olay~d~r. Fuat Bozkurt,
Toplumsal Butlanykt Alevilik, Melisa Matbaac~l~k, ~stanbul, 2005, s. 160.
137 ~eyh Safiyüddin'in torunu Hoca Ali Anadolu'da Teke, Hamid ve Karamano~ullan
gi-bi önemli Türk Beylikleri dahilinde çok say~da mür~idi vard~. 1402 y~l~nda Y~ld~r~m Beyaz~d~~ Ankara'da ma~lup eden Timur Erdebil Tekkesinde Hoca Ali'yi ziyaret etmi~tir. Erdebil'de ki-mi topraklar~~ tekkeye vakfeden Timur, Hoca Ali'den ba~ka bir iste~inin olup olmad~~~n~~ sor-mu~tur. Hoca Anadolu'dan getirdi~i 30 bin Türkmen nüfusun serbest b~rak~lmas~n~~ istemi~tir. Timur tarafinda serbest b~rak~lan bu Türkmenlerden bir k~sm~~ Erdebil'de kalm~~ken ço~u Anadolu'daki yerlerine dönmü~lerdir., Walther H~nz, Uzun Hasan ve ~eyh Cüneyt XV. Yüz-y~lda ~ran'~n Milli Bir Devlet Haline Yükseli~i, çev. Tevfik B~rko~lu, Ankara, 1992, s. 15.
'm Bu gün kendilerini Kürt Alevi olarak tammlayanlar Selçuklu dönemindeki Babai Ale-vi isyan~~ sonras~~ Devletin d~~lad~~~~ ve özellikle Çald~ran Sava~~~ öncesi ve sonras~~ k~rma u~ra-yan daha sonralan da Osmanhn~n a~~r bask~lar~~ kar~~s~nda da~hk, sarp alanlarla imtiyazh Sün-ni Kürt ve Zazalar aras~na yerle~en maçlar~n~~ korumay~~ ba~aran, Alevi Türkmenlerdir. Ali Tay-yar Önder, Türkiye'nin Etnik raptn, Kripto Yay~nlar~. 51. Bask~, 2011, s. 141.
nedenle Çelebi'ye böyle bir teklifi götürmek oldukça önemlidir. Bu i~~ için her ne kadar Me~rutiyetin ilan~ndan beri Rumeli ve Anadolu'daki baz~~ tekkeleri gezip gören Mustafa Efendi seçilmi~~ ise de K~r~ehir Mu-tasarnfi veya kâtibinin daha do~ru bir seçim olaca~~~ befirtilmi~tir 139. Çe-lebi ise Alevi merasimlerinde Kör Dede ile ilgili durumu aç~klayarak yolsuz ve dü~kün ilan edecektir. (EK - III)
Bu dönemde Dersim halk~~ ile Çelebi aras~nda ~iddetli bir muhale-fet bulunmaktad~r. Dersimliler sava~a kat~lma taraftan de~illerdir. Do-lay~s~yla Alevilerin de sava~malanm istememektedirler. Ancak Çorum bölgesi Alevileri sava~a kat~lm~~lard~r"°. Bunda Çelebi'nin Dersim hal-k~n~~ tamamen Kürtle~mi~~ ve Hac~~ Bekta~'~~ unutmu~~ oldu~unu belirtme-sinin önemi büyüktür°41.
8- ÇETE ~LE MÜCADELEY~~ GÜÇLEST~REN NEDENLER a) Sosyal Nedenler
Çorum mebusu Dursun Yalvaç, Dahiliye Nezaretinin özellikle iki seneden beri memleketin asayi~ine kay~ts~z kalmas~~ nedeniyle da~larda gezen e~k~yalann köylülerin elindeki silahlar~~ ald~ktan sonra sald~nya geçtiklerini ve bu yüzden askere gidenlerin gözlerinin arkada kald~~~n~~
139 "... Kör Dede emsali e~kiya-y~~ Aleviyyenin Çelebi Oca~~ndan dü~kün veya yolsuz i'lan
ettürülüp bu ... Bekta~~ Veli'ye evliyâ-i nisbet eden kullann birisi Pir evinde hücreni~in Dede Baba'ya ikincisi de Çelebiye mensubdur. Birincisi, bildi~iniz Bekta~ilerdir. Di~erleri buralarca Alevi denilen S'I-as~l Safeviye'nin memleketimize sahvermi~~ oldu~u celffil-i ~i'a maraziyesinin ekdi~i dalâlet ve ilhâd tohumunun bu güne kadar üreyerek ~imdiki hal... bulan Kmlba~lard~r. Pir evinde Dede Baba di~er babalar ile Çelebinin aras~~ öteden beri pek aç~k olmak mülasebe-siyle ...", DH. ~FR. Dosya: 572, Vesk N: 48/1-6, Tarih: 26fFs./1333.
140 Hülya Küçük, Kurtulu~~ Sava~~nda Bekta~iler, Kitap Yarnlan, ~stanbul, 2008, 5.I04. 14' "Birinci Dünya Sava~~nda Osmanl~~ imparatorlu~u Alevilerden alaylar tesis ederek
Do~u Cephesinde Ruslara kar~~~ kullanmak arzusundad~r. 1915 y~l~~ yaz~nda Rus tazyikinin gi-derek artmas~yla Enver Pa~a Dersim a~iret reislerini Elaziz'e davet eder. Elaziz'de Kongoo~lu Mehmet Enver Pa~a'ya: Dersimliler Alevidir. Hac~~ Bekta~~ evlatlanndan Çelebi Cemalettin Efendiye hürmetleri vard~r. ~u halde emir buyrulub da mumaileyh dhada sevk ederseniz Dersimliler onunla beraber harbe i~tirak ederler... Cemalettin Efendi büyük bir debdebe ile K~r~ehir'den Sivas'a ula~~r. Fakat Dersimlilerin kendilerine yard~mc~~ olamayacaklann~~ anla-m~~t~r... As~rlarca evvel Haa Bekta~-~~ Veli Dersim m~nt~kas~nda vaaz ve nasihat edici kimseler göndermi~ti. Bu zatlarm ölümüyle evlatlar~~ nedense cedlerinin yolunu tutmam~~~ tamamen Kürt olmu~lard~r. Kendi menfaatlari do~rultusunda hareket ederek Dersimlileri de yanh~~ yo-la çekmi~lerdir... R~za Zelyut, Dersim iyanyo-lan: Seyyit R~za Gerçe~i, Kripto Yay~nyo-lar~, 10. Bask~, 2011, s. 70-77.
