TARIM BİLİMLERİ DERGISI 2002, 8 (3) 212-217
İ
znik Yöresinde Sulamada.Kullan
ı
lan De
ğ
i
ş
ik Su Kaynaklar
ı
n
ı
n
Kalite Özelliklerinin Belirlenmesi
Haluk BASAR' Hakan ÇELİK1 Murat A. TURAN' Vahap KATKAT1
Geliş Tarihi: 28.11.2001
Özet : Iznik gölü Güney Marmara Bölgesinin en büyük gölüdür. Göl yaklaşık 12.2 milyar m 3 su hacmine sahip olup, bölgede yaklaşık 12,000 ha tarım alanı göl suyu ile sulanmaktadır. Tarımsal üretim üzerindeki etkisiyle göl, bölge ekonomisi için önemli bir konumdadır. Bu nedenle, göl ve bölgede kullanılan değişik sulama suyu kaynaklarının, kalite özelliklerinin belirlenmesi amacıyla bu çalışma yapılmıştır. Su örnekleri sulama mevsiminin başında ve sonunda olmak üzere 2 defa 1999 yılında alınmıştır. Analiz sonuçlarına göre; göl suyu ve artezyen sularının sulama suyu sınıflarının C3S1, akarsuların ise C2S, olduğu; göl suyu, artezyen ve akarsuların pH' larının sırasıyla 8.85 — 9.26, 7.32 — 7.67 ve 8.11 — 8.62 arasında değiştiği belirlenmiştir. Göl suyunun HCO3 içeriğinin sınır değerlerinin yakınında olduğu, incelenen su kaynaklarının B, CI ve SO 4 içeriklerinin normal düzeylerde bulundukları belirlenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Iznik, göl, artezyen, akarsu, su kalitesi
Determination of Quality Criteria of Various Water Resources Used in Irrigation
Around
İ
znik Region
Abstract : The lake Iznik is the biggest fresh water resorvoir in the southern Marmara region. The lake reserves approximately 12.2 billion m3 water and almost 12,000 ha arable soils are to be irrigated with the lake İznik's water. The lake has predominantly a distiquished status in the economy of the region in relation to its impact on agricultural productivity. Thus, a comparative study was implemented to determine water quality of the lake and other water resources used in irrigation. The water samples were collected in two period as just after the irrigation season started and as just before the irrigation season ended. According to the results of water analysis; water lake and shallow well water as C3S, and creek water as C2S1 were classifıed. pH of the water lake, shallow well water and creek water were 8.85 — 9.26, 7.32 — 7.67 and 8.11 — 8.62, respectively. HCO3 concentration in the water lake was found to be near the critical value. B, CI and SO 4 concentrations in all water resources were in normal ranges.
Key Words: Iznik, lake, shallow well, creek, water quality
Giriş
Hava, toprak ve su doğal alıcı ortamları oluşturmasına karşın, suların çeşitli etmenlerce kirlenmiş olması, suların diğer ortamlara göre daha kısa sürede çevreye olumsuz etkide bulunmasına neden olur ( Altınbaş ve ark. 1996 ). Bu nedenle, suların fiziksel, kimyasal ve biyolojik kirlenmesi sonucunda suyun kalitesi ve özelliklerinde değişimler ortaya çıkmaktadır. İçeriğinde bulundurduğu kimi maddelerin miktar ve çeşitliliğine bağlı olarak kalitesi belirlenen sulama suları, içeriğindeki maddeleri tarım topraklarına taşıyıp biriktirmektedir. Bu durum, toprakların mevcut fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini değiştirerek, bitkisel üretim güçlerini azaltabileceği gibi toprakta biriken kimi kirletici unsurlar da bitkilere zehir etkisi yapabilmektedir (Bilgin ve ark. 1997).
Marmara havzasında bulunan İznik gölü, gerek kapladığı alan, gerekse de topladığı su ile havzanın en büyük gölüdür (Munsuz ve Ünver 1983). Sadece su kapasitesi ile ilgili özellikleriyle değil, sulama, endüstri suyu temini, su ürünleri üretimi, yüzme, amatör balıkçılık, su sporları ve günü birlik tatil olanakları ile tarım, endüstri ve sosyal aktiviteler yönüyle bulunduğu yöre için oldukça önemli bir göldür.
Uygun iklim ve toprak özellikleri nedeniyle İznik gölü havzasında polikültür tarım uygulanmakta, üreticiler
'Uludağ Univ. Ziraat Fak. Toprak Bölümü-Bursa
yörede entansif yetiştiricilik yapmaktadırlar. İznik gölünün su hacmi yaklaşık 12.2 milyar m3, yıllık su verimi yaklaşık 80 milyar m3 gölden sağlanan su ile yaklaşık 12,000 ha tarım alanı sulanmaktadır. Gölün kendisinin sağladığı olanaklar, çoğrafik konum ve mevcut faaliyet gösteren sektörler, gölün çevresinde hızlı bir endüstrileşmeye ve bunun bir sonucu olarak da nufüs artışına neden olmuştur.
Gölün çevresindeki tarımsal ve endüstriyel faaliyetler ile kentleşme sonucunda ortaya çıkan atıklar, gölü besleyen derelere veya doğrudan göle verilmektedir. Bu nedenle göl, son yıllarda hızlı bir kirlenme sürecine girmiştir. Bununla birlikte, gölden başta tarımsal sulama olmak üzere mevcut faydalanım da devam etmektedir. Yöredeki yüzey su kaynaklarının evsel ve endüstriyel atıklarla kirlenmesi ve bu su kaynaklarının sulamada kullanılması ile gerek çevre sağlığı, gerekse de tarım topraklarında verimlilik yönünden potansiyel sorunların meydana gelmesi olasıdır.
Doğal ve antropojen etkiler sonucu içerdikleri madde-lerin, tarım topraklarına olumsuz bir etkide bulunmaması için sulama suyu kaynaklarının kalite özelliklerinin yakı n-dan izlenmesi gerekmektedir. Bu sayede, ancak su kay-naklarının rasyonel bir şekilde kirletilmeden kullanılması için yapılacak planlamalar için temel bilgiler oluşturulabilir.
BAŞAR, H., H. ÇELIK, M. A. TURAN ve V. KATKAT, "Iznik yöresinde sulamada kullanılan değişik su kaynaklarının
kalite özelliklerinin belirlenmesi" 213
Bu nedenle, bu çalışma, tarımsal üretimin yoğun olarak yapıldığı Iznik gölü çevresinde sulamada kullanılan başta göl suyu olmak üzere, yer altı suyu ve kimi akarsuların kalite özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır.
Materyal ve Yöntem
Araştırma materyalini, Iznik ve Orhangazi ilçelerinde sulamada kullanılan göl, akarsu ve artezyenlerden alınan su örnekleri oluşturmaktadır. Bu amaçla, sulamada kullanılan 3 akarsu, 3 artezyen ve 10 göl suyu örneği farklı noktalardan, sulama mevsimi başladıktan bir süre sonra ve sulama bitiminden bir süre önce, alınmıştır. Göllerin su kalitesinin belirlenmesi amacıyla örnek alma zamanı, su kalitesindeki değişikliklerin az olduğu yaz ve sonbaharın ilk zamanları önerildiğinden (Aydınlıyım 1997), su örnekleri Tuncay (1994) tarafından bildirildiği şekilde, 1999 yılının mayıs (1.dönem) ve Ekim (2.dönem) aylarında alındı. Göl suyu örneklerinin 3'ü (7, 8 ve 9) pompa istasyonlarından, 3'ü (10, 11 ve 12) pompa istasyonlarının açığından, 4'ü (13, 14, 15 ve 16) ise sulama kanallarından alınmışlardır. Su örneklerinin alındıkları yerlere ait bilgiler Çizelge 1' de verilmiştir.
Iznik gölü çevresinde sulamada kullanılan farklı kaynaklardan alınan su örneklerinde pH, EC ve NH4 (Keeney ve Nelson 1982), suda çözünmüş Na, K ve Ca flame fotometrik yöntem (Anonymous, 1954), Mg, Fe, Zn, Cu ve Mn atomik absorbsiyon spektrofotometre cihazı ile (Slawin 1968), CI, CO3 ve HCO3 titrasyon (Özgümüş 1991), SO4 türbidimetrik yöntem (Wimberley 1968), NO3 kolorimetrik (Roberge ve ark., 1983), B Bingman (1982) tarafından bildirilen yöntem, SAR ve sulama suyu sınıfları (Tuncay 1994), belirtilen ilkelere göre belirlenmiştir. Suların eriyebilir tuz içerikleri ise elektriksel iletkenlik değerlerinin 0.64 faktörü ile çarpılmasıyla bulunmuştur (Wilcox 1962).
Bulgular ve Tartışma
Araştırmanın 1. ve 2. döneminde farklı su kaynak-larından alınan örneklerin pH, EC, eriyebilir tuz, anyon ve katyon analiz sonuçları Çizelge 2 ve 3' de sunulmuştur. Ilgili çizelgelerde sunulan değerlere göre araştırmanın her
Çizelge 1. Su örneklerinin alındıkları yerlere ait bilgiler
iki döneminde farklı su kaynaklarının pH değerleri; akarsularda 8.11-8.62, artezyen örneklerinde 7.32-7.67, göl suyu örneklerinde ise 8.85 — 9.26 arasında değiştiği belirlenmiştir. Bu değerler Saatçı ve ark. (1983) 'ün verdiği değerler ile karşılaştırıldığında akarsuların orta alkali, artezyen suyunun hafif alkali, göl suyunun ise orta ve kuvvetli alkali özellikte olduğu anlaşılmaktadır. Kullanılabilir nitelikteki sulama sularının pH değerlerini Ayers ve Wescot (1985) 6.5 — 8.4, ODTÜ (1983) ve Anonymous (1991) ise 6.5 — 8.5 arasında bildirmişlerdir. Bununla birlikte, pH>9 olan suların sulama suyu olarak kullanılmasının uygun olmadığı yine aynı kaynakta belirtilmiştir (Anonim 1991). 1. dönemde örneklenen göl sularının pH'larının 8.5, 2.dönemde örneklenen göl sularının pH'larının ise 9.0 değerlerinin hemen üzerinde olması, pH yönüyle göl suyuyla yapılan sulamaların topraklar ve bitkiler üzerindeki etkisinin yakından izlenmesinin gerekli olduğunu göstermektedir.
Incelenen su kaynakları 2 dönemin toplu sonuçlarına göre, akarsuların 213.76 430.08 mg artezyen sularının 559.36 — 773.12 mg I -1 ve göl sularının 583.04 — 615.52 mg 1-1 arasında değişen konsantrasyonlarda eriyebilir toplam tuz içerdikleri hesaplanmıştır (Çizelge 2 ve 3). Bu değerler, Anonim (1991) tarafından bildirilen kriterlere göre değerlendirildiğinde, sulama suyu olarak akarsuların iyi, artezyen ve göl sularının eriyebilir tuz içeriklerine göre kullanılabilir nitelikte olduğu görülmüştür.
Araştırmada incelenen suların HCO3 içerikleri, akarsularda 2.74-4.72 me artezyen sularında 5.95— 8.07 me I -1 , göl suyunda ise 5.84-7.78 me I -1 arasında değiştiği belirlenmiştir. Westcot ve Ayers (1975)'in verdiği sınır değerlerine göre incelenen su kaynaklarının tümü HCO3 içeriklerine göre "sorun artıyor" sınıfına girmektedir.
Su örneklerinin SO4 ve CI içerikleri sırasıyla, akarsularda 0.00-1.45 me 1 -1 SO4, 0— 0.98 me Cl, artezyen sularında 0.17-2.80 me SO4, 0.58-2.28 me 1 -1 CI, göl sularında ise 0.00-0.52 me SO4, 1.62-1.92 me CI arasında değiştiği belirlenmiştir. Bu sonuçlar, Anonim (1991) tarafından bildirilen sınır değerleriyle karşılaştırıldığında sulama sularının tümünün SO4 ve CI içerikleri yönüyle çok iyi ve sorun yok özellikte oldukları görülmüştür.
Örnek no ilçesi Mevkii Su örneğinin kaynağı Alındığı yer
1 Iznik Orhangazi yolu Akarsu ( Karasu deresi ) Karasu köprüsü
2 Iznik Dereköy Akarsu ( Dereköy deresi ) Dereköy köprüsü
3 Iznik Tacir Akarsu ( Karasu deresi ) Karabaldır
4 Iznik Çiçekli Artezyen Tahtaköprü
5 Orhangazi Balıklarovası Artezyen Balıklarovası
6 Orhangazi Gebeçınar Artezyen Gebeçınar
7 Iznik Drazali Göl suyu Pompa istasyonu
8 Iznik Boyalıca Göl suyu Pompa istasyonu
9 Orhangazi Keramet Göl suyu Pompa istasyonu
10 Iznik Drazali Göl suyu Pompa istasyonu açığı
11 Orhangazi Keramet Göl suyu Pompa istasyonu açığı
12 Iznik Boyalıca Göl suyu Pompa istasyonu açığı
13 Orhangazi Taşlık Göl suyu Sulama kanalı
14 Orhangazi Sıraorman Göl suyu Sulama kanalı
15 Orhangazi Kavaklar Göl suyu Sulama kanalı
Çizelge 2. Araştırmada 1. dönemde alınan su örneklerinin kimyasal analiz sonuçları Örnek no Su kaynağı pH EC, gs cm 1 Eriyebilir tuz, mg I-1 Katyonlar, me I - E Katyon me ıl Anyonlar, me I E Anyon me ıl Ca" Mg" Na' NFI"4 CO'3 HCO-3 Cr S0=4 NO-3
1 Akarsu 8.34 334 213.76 2.18 0.88 0.30 0.01 0.26 3.63 0.20 2.74 0.00 0.00 0.50 3.44 2 8.18 372 238.08 2.09 0.88 0.33 0.01 0.23 3.54 0.20 2.89 0.00 0.00 0.60 3.69 3 8.54 384 245.76 2.06 0.91 0.33 0.01 0.18 3.49 0.19 3.03 0.05 0.05 0.43 3.75 4 Artezyen 7.34 944 604.16 4.70 3.10 1.31 0.05 0.19 9.35 0.29 6.44 0.86 0.97 0.33 8.89 5 7.61 1193 763.52 6.12 1.96 3.70 0.02 0.27 12.07 0.00 7.93 2.00 1.09 0.77 11.79 6 7.67 1208 773.12 5.44 2.73 3.04 0.02 0.29 11.52 0.00 7.93 2.20 0.17 0.69 10.99 7 Göl suyu 8.91 1012 647.68 0.53 5.47 4.56 0.33 0.19 11.08 1.86 7.20 1.81 0.00 0.41 11.28 8 8.88 1002 641.28 0.56 5.37 4.51 0.33 0.18 10.95 1.37 7.64 1.72 0.00 0.31 11.04 9 8.85 1015 649.60 0.49 5.10 4.60 0.34 0.18 10.71 1.76 7.29 1.81 0.00 0.30 11.16 10 8.93 1015 649.60 0.54 5.30 4.57 0.33 0.18 10.92 3.13 6.00 1.72 0.00 0.70 11.55 11 8.95 1012 647.68 0.49 5.47 4.58 0.34 0.16 11.04 1.47 7.54 1.62 0.29 0.58 11.50 12 8.91 1012 647.68 0.58 5.26 4.54 0.33 0.17 10.88 1.37 7.64 1.62 0.00 0.57 11.20 13 8.84 1005 643.20 0.57 5.23 4.53 0.33 0.16 10.82 1.27 7.78 1.62 0.00 0.64 11.31 14 8.85 997 638.08 0.60 4.99 4.44 0.32 0.35 10.70 1.57 7.44 1.81 0.09 0.21 11.12 15 8.90 995 636.80 0.60 5.20 4.49 0.32 0.39 11.00 1.27 7.73 1.62 0.26 0.14 11.02 16 8.99 1018 651.52 0.53 5.20 4.67 0.35 0.40 11.15 1.76 7.34 1.62 0.36 0.14 11.22
Çizelge 3. Araştırmada 2. dönemde alınan su örneklerinin kimyasal analiz sonuçları Örnek no Su kaynağı pH EC, --1 gs cm' Eriyebilir tuz, mg1-1 Katyonlar, me I E me 14 NH 4+ Katyon Anyonlar, me I E Anyon me I"' Ca" Mg" Na' K" CO-3 HCO-3 cr so=4 No-3
1 Akarsu 8.62 672 430.08 1.79 2.62 2.48 0.18 0.002 7.07 0.69 4.72 0.98 0.87 0.005 7.27 2 8.11 405 259.20 3.19 1.27 0.18 0.01 0.012 4.66 0.59 3.94 0.02 0.20 0.166 4.92 3 8.42 501 320.64 3.15 1.77 0.76 0.03 0.005 5.72 0.30 3.35 0.27 1.45 0.071 5.44 4 Artezyen 7.42 874 559.36 5.15 3.70 1.34 0.17 0.002 10.36 0.59 5.95 0.58 2.80 0.919 10.84 5 7.32 1059 677.76 6.45 2.13 3.43 0.04 0.000 12.05 0.39 8.07 2.03 1.73 0.663 12.88 6 7.33 1141 730.24 6.62 3.03 3.06 0.03 0.002 12.74 1.97 7.18 2.28 1.64 0.213 13.28 7 Göl suyu 9.23 935 598.40 0.28 5.78 4.68 0.37 0.002 11.11 2.36 6.94 1.92 0.51 0.109 11.54 8 9.24 940 601.60 0.34 5.22 4.84 0.39 0.002 10.79 2.56 6.20 1.92 0.45 0.057 11.19 9 9.13 915 585.60 0.62 5.56 4.55 0.36 0.007 11.09 2.17 6.59 1.75 0.47 0.057 11.04 10 9.25 938 600.32 0.32 5.73 4.87 0.39 0.007 11.32 3.15 5.81 1.90 0.40 0.005 11.27 11 9.10 935 598.39 0.32 5.38 4.81 0.38 0.016 10.91 2.36 6.40 1.84 0.52 0.052 11.17 12 9.26 941 602.24 0.31 5.56 4.82 0.38 0.004 11.07 2.76 6.11 1.86 0.36 0.161 11.25 13 9.17 925 592.00 0.51 5.56 4.57 0.37 0.006 11.02 2.26 6.50 1.80 0.52 0.047 11.13 14 9.20 911 583.04 0.62 5.56 4.49 0.36 0.008 11.04 2.76 5.90 1.75 0.43 0.071 10.91 15 9.25 926 592.64 0.51 5.73 4.63 0.37 0.013 11.25 2.85 5.81 1.78 0.40 0.052 10.89 16 9.24 934 597.76 0.35 5.64 4.85 0.39 0.004 11.23 2.76 6.10 1.88 0.45 0.005 11.20 TARIM B İ L İ MLER İ DERGI SI 2002 , Cil t 8 , S a y ı 3
BAŞAR, H., H. ÇELIK, M. A. TURAN ve V. KATKAT, Iznik yöresinde sulamada kullanılan değişik su kaynaklarının
kalite özelliklerinin belirlenmesi" 215
Çizelge 4. Su örneklerinin mikro element içerikleri Örnek no Su kaynağı 1. Dönem, mg
r' .
2. Dönem, mg I -1 B Fe Cu Mn Zn B Fe Cu Mn Zn 1 Akarsu 0.08 0.05 0.08 0.06 0.04 0.13 0.04 0.05 0.02 0.01 2 0.10 0.17 0.04 0.00 0.04 0.01 0.04 0.02 0.01 0.00 3 0.12 0.04 0.07 0.04 0.04 0.05 0.03 0.02 0.01 0.06 4 Artezyen 0.48 0.04 0.05 0.04 0.05 0.11 0.02 0.00 0.01 0.00 5 0.28 0.06 0.04 0.05 0.02 0.07 0.02 0.02 0.01 0.00 6 0.33 0.06 0.04 0.04 0.02 0.07 0.02 0.01 0.04 0.01 7 Göl suyu 0.78 0.07 0.12 0.03 0.04 0.17 0.02 0.00 0.01 0.01 8 0.76 0.04 0.10 0.04 0.04 0.29 0.04 0.00 0.00 0.00 9 0.74 0.04 0.08 0.06 0.04 0.25 0.01 0.02 0.01 0.00 10 0.74 0.04 0.10 0.03 0.03 0.28 0.00 0.01 0.01 0.00 11 0.72 0.04 0.11 0.03 0.04 0.27 0.01 0.01 0.00 0.00 12 0.80 0.04 0.11 0.02 0.04 0.23 0.00 0.01 0.01 0.00 13 0.82 0.04 0.10 0.04 0.04 0.22 0.01 0.00 0.01 0.01 14 0.61 0.09 0.08 0.04 0.01 0.22 0.02 0.02 0.03 0.01 15 0.66 0.09 0.06 0.03 0.01 0.25 0.00 0.03 0.01 0.01 16 0.77 0.09 0.08 0.04 0.01 0.28 0.01 0.02 0.01 0.01Çizelge 2 ve 3'de sunulan değerlerin incelenmesinden de anlaşılacağı gibi incelenen su örneklerinde Mg ++ başat katyon olarak belirlenmiş, bunu sırasıyla Na + , Ca ++ ve K+ 'un izlediği belirlenmiştir.
Sulama sularında çok düşük konsantrasyonlarda bulunan ve sulama suyu kalitesi ile ilgili elementlerden en önemlisi olan B'un incelenen su örneklerinden, akarsularda 0.014 - 0.126 mg artezyen sularında 0.070 - 0.48 mg r 1 , göl sularında ise 0.168 - 0.820 mg arasında değiştiği belirlenmiştir (Çizelge 4). Bu sonuçlar, bitkilerin B'a dayanma durumlarına göre, Ayyıldız (1976a) tarafından bildirilen sulama suları B sınıfına göre değerlendirildiğinde, akarsuların duyarlı bitkiler için çok iyi, artezyen sularının duyarlı ve yarı dayanıklı bitkiler için çok iyi, göl suyunun ise duyarlı bitkiler için kullanılabilir, dayanıklı bitkiler için çok iyi özellikte olduğu anlaşılmaktadır.
Her türlü toprakta sürekli sulama yapılması durumunda bazı mikro besin elementleri için sulama suyunda izin verilen en yüksek konsantrasyonlar; 5 mg Fe, 0.2 mg I-1 Cu, 0.2 mg Mn ve 2.0 mg I Zn olarak bildirilmiştir (Anonim, 1991). Bu değerler ile araştırmamızda değişik kaynaklardan alınan su örneklerinde belirlenen içerikleri karşılaştırıldığında, su örneklerinin Fe, Cu, Mn ve Zn içeriklerinin normal sınırlarda olduğu görülmektedir (Çizelge 4).
Toprakların bünye özelliklerine göre, sulama suyunun tuzluluk durumunu ifade eden Potansiyel Tuzluluk değerleri de araştırmada incelenen sulama suları için hesaplanmıştır (Doneen 1959). 1. ve 2. dönemde yapılan örneklemeleri içerecek şekilde, sulama sularının potansiyel tuzluluk değerleri akarsularda 0.00 -1.42 me
artezyen sularında 1.35 - 3.10 me I-1 , göl sularında ise
1.62 - 2.18 me I -1 arasında değişmektedir (Çizelge 5) . Bu sonuçlara göre, incelenen su örneklerinin tamamı, tüm topraklar için potansiyel tuzluluk değerlerine göre 1. sınıf sulama suyu niteliğindedir.
Sulama sularının sınıflandırılmasında önemli kriterler olarak ileri sürülen Bakiye Sodyum Karbonat (RSC), Eriyebilir Sodyum Yüzdesi (SSP) ve Sodyum Adsorbsiyon Oranı (SAR) değerleri de hesaplanmış ve Çizelge 5'de sunulmuştur. Iki dönemin sonuçlarına göre değerlendirildiğinde, akarsuların RSC değerleri 0.00 - 0.55 me artezyen sularının 0.00 me I -1 , göl sularının ise 2.42 - 3.46 me I -1 arasında değiştiği belirlenmiştir. Bu değerler Anonymous (1954)'e göre sınıflandırıldığında, akarsu ve artezyen sularının 1. sınıf sular olduğu emniyetli bir şekilde kullanılabileceği ancak, göl sularının 3. sınıf su olduğu, tarla denemelerine göre bu özellikteki suların sulama için elverişli olmadığı bildirilmiştir. Sulama sularının SSP değerleri her iki dönemi içine alacak şekilde, akarsularda % 3.86 - 30.73, artezyen sularında % 12.93 - 30.65, göl sularında ise % 40.67 - 44.86 değerleri arasında değiştiği görülmüştür. Bu sonuçlar, Ayyıldız (1976b) tarafından önerilen sınıflandırma sistemine göre değerlendirildiğinde, akarsu ve artezyenlerin 1. ve 2. sınıf sulama suyu sınıflarında yer alarak çok iyi ve iyi özellikte oldukları, göl suları ise SSP'e göre 3. sınıf sulama suyu olup, kullanılabilir niteliktedir. Farklı kaynaklı suların SAR değerlerinin, akarsularda 0.11 - 1.51, artezyen sularında 0.63 - 1.84, göl sularında ise 2.55 - 2.92 değerleri arasında olduğu belirlenmiştir.
Iznik gölü çevresinde tarımsal amaçlı kullanılan farklı su kaynaklarının sulama suyu sınıfları da belirlenmiş sonuçlar Çizelge 5'de verilmiştir. Bu sunuçlara göre, araştırmada incelenen farklı su kaynakları Anonymous (1954) tarafından bildirildiği gibi sınıflandırıldığında, akarsuların sulama suyu sınıfının C2S1, artezyen ve göl sularının sulama suyu sınıflarının ise C3S1 olduğu anlaşılmıştır.
Sulama suyu sınıfı C2Sİ olan ve araştırmada incelenen akarsular, orta tuzcu ve az sodyumlu özelliktedir. Bu sınıf sular, orta derecede yıkanmanın sağlandığı yeterli drenej koşullarında, tuzluluk kontrolu ve özel toprak idaresine gerek duyulmadan tuza orta derecede dayan ıklı
216 TARIM BILIMLERI DERGISI 2002, Cilt 8, Sayı 3
Çizelge 5. Araştırmada incelenen sulama sularının kimi kalite özellikleri Örnek no Su kaynağı 1. Dönem 2. Dönem RSC me I-1 SSP % Pot.Tuz. me I-1 SAR Sınıfı RSC me I-1 SSP % Pot.Tuz. me
r'
SAR Sınıfı 1 Akarsu 0.00 8.26 0.00 0.24 C251 0.00 30.73 1.42 1.51 C2S, 2 0.22 4.01 0.00 0.11 C2S, 0.07 3.86 0.12 0.12 C2 S, 3 0.55 9.46 0.08 0.27 C2S1 0.00 13.29 1.00 0.48 C2S1 4 Artezyen 0.00 14.00 1.35 0.66 C3S, 0.00 12.93 1.98 0.63 C3S, 5 0.00 30.65 2.55 1.84 C3S, 0.00 28.46 2.90 1.66 C3S, 6 0.00 26.39 2.29 1.50 C3S, 0.00 24.02 3.10 1.39 C3S, 7 Göl suyu 3.06 41.15 1.81 2.63 C3S, 3.24 42.12 2.18 2.69 C3S, 8 3.08 41.19 1.72 2.62 C3S1 3.20 44.86 2.15 2.92 C3S, 9 3.46 42.95 1.81 2.75 C3S1 2.58 41.03 1.99 2.59 C3S, 10 3.29 41.85 1.72 2.67 C3S, 2.91 43.02 2.10 2.80 C3S, 11 3 . 05 41.49 1.77 2.65 C3S1 3.06 44.09 2.10 2.88 C3S, 12 3.17 41.73 1.62 2.66 C3S, 3.00 43.54 2.04 2.82 C3S, 13 3.25 41.87 1.62 2.66 C3S, 2.69 41.47 2.06 2.63 C3 S, 14 3.42 41.50 1.86 2.66 C3S, 2.48 40.67 1.97 2.55 C3 S, 15 3.20 40.82 1.75 2.64 C3S, 2.42 41.16 1.98 2.62 C3S, 16 3.37 41.88 1.80 2.76 C3S, 2.87 43.19 2.11 2.80 C3 S,bitkilerde hiç sakınca göstermeden kullanılabileceği gibi tuzluluğa karşı duyarlı bitkiler için düşük geçirgenliğe sahip topraklarda yıkama gereksinimi olabilir. Bu sular değişebilir sodyumdan ileri gelebilecek herhangi bir zarar olmaksızın, hemen hemen bütün topraklarda sulama suyu olarak kullanılabilir.
Artezyen ve göl sularının tuzluluk ve alkalilik yönünden özellikleri ise; orta ve yüksek dereceye kadar eriyebilir tuz içeren bu sınıf (C3S1) sular, geçirgenlik ve yetersiz drenaj koşullarına sahip topraklarda, sulama suyu olarak kullanılmaz. Uygun drenej koşulları mevcut olsa dahi, tuzluluk kontrolu için özel toprak idaresi gerekir ve tuza orta dereceden iyi dereceye kadar dayanıklı bitkiler seçilmelidir. Bu sularda da değişebilir sodyumdan kaynaklanabilecek bir zarar olmaksızın genel olarak bütün topraklarda sulama suyu olarak kullanılabilir.
Kaynaklar
Altınbaş, Ü., Y. Kurucu, M. Bolca ve T. Türk, 1996. Büyük Menderes irmağı ve yanderelerinde kirlilik yükü. Büyük Menderes Ovası ve Deltasında Tarım ve Çevre Sorunları Sempozyumu Bildiriler Kitabı. 140 - 157.
Anonim, 1991. Resmi Gazete. Sayı: 20748. Tarih 7 Ocak 1991. Anonymous, 1954. Diagnosis Improvement of Saline and Alkali
Soils. Ed: L.A.Richards. Agric. Handbook no: 60. U.S. Govt. Print Office Washington D.C. USA.
Aydınlıyım, F. 1997. Su kalitesi izlenmesinde sağlıklı veri toplanması ve değerlendirilmesi. Su Kalitesi Yönetimi Semineri. Ekim 1997. DSİ, içme Suyu ve Kanalizasyon Dairesi Başkanlığı. Ankara.
Ayers, R. S. and D. W. Wescot. 1985. Water quality for agriculture. Irr. And Drain paper, FAO, United Nation, 29, Rev 1. Rome, pp 173.
Ayyıldız, M. 1976a. Sulama Suyu Kalitesi ve Sulamada Tuzluluk Problemleri. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yayınları No: 636. Ayyıldız, M. 1976b. Tarsus Alifaki Tuzluluk İstasyonu
Topraklarının Teşhis ve Islahları Üzerinde Bir Araştırma. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yayınları. No: 351. Ankara. Bilgin, N., H. Üstün, I. Gedikoğlu, G. Dizdar, S. Günal ve M.
Önder, 1997. Evsel ve Endüstriyel Atıklarla Kirlenen Ankara Çayı ile Sulamanın Toprak ve Bitkiye Olan Etkileri ile Mikrobiyolojik Kirliliğin Belirlenmesi. Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Yıllığı - 1996. Köy Hiz. Gen. Müd. Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Şube Müdürlüğü. Yayın No: 102. Ankara
Bingman, F. T. 1982. Boron. Methods of Soil Analysis. Ed.:A.L. Page, R.H.Miller, D.R. Keeney, Part Il. Amer. Soc. of Agron Inc. Madison, Wisconsin. USA.
Doneen, L. D. 1959. Evaluating the quality of irrigation waters in Ventura county. State Department of Resource Bull., 75., Vol.: 2.
Keeney, D. R. and D. W. Nelson, 1982.Nitrogen - Inorganic Forms. Methods of Soil Analysis. Ed.: A.L.Page, R.H.Miller, D.R.Keeney. Part Il. Amer. Soc. of Agron. Inc. Madison, Wisconsin, USA.
Munsuz, N. ve I. Ünver, 1983. Türkiye Suları. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yayınları No: 882. Ankara.
ODTÜ. 1983. Atık Suların Arıtılması ve Alıcı Ortama Desarji. 26-30 Eylül 1983. Kurs Notları. Ankara.
Özgümüş, A. 1991. Analitik Kimya I. Uygulama Klavuzu. Uludağ Üniv. Ziraat Fak. Yayınları. Uygulama Klavuzu No: 6. Bursa. Roberge, W. P., A. Edwards and B. Johnson, 1983. Water and waste water analysis for nitrate via nitrogen of salicylic acid. Commun. In Soil Sci. and Plant Ana.,14 (12) 1207 - 1215.
BAŞAR, H., H. ÇELIK, M. A. TURAN ve V. KATKAT, "Iznik yöresinde sulamada kullanılan değişik su kaynaklarının
kalite özelliklerinin belirlenmesi" 217
Saatçı, F., H. Tuncay, Ü. Altıntaş ve Ç. Akıncı, 1983. Toprak ve Su Analiz Yöntemleri. Ege. Üniv. Ziraat Fak. Teksir No: 18- Il. Bornova.
Slawin, W. 1968. Atomic Absorbtion Spectroscopy. Interscience Publishers NY — London Sydney.
Tuncay, H. 1994. Su Kalitesi. Ege Üniv. Ziraat Fak. Yayınları No:512. Bornova — Izmir.
Westcot, D. W. and R. S. Ayers, 1975. Interpretation of Water for Irrigation FAO Water Quality Specialists. Roma, Italy; and FAO Consultant and Water Quality Specialist. University of California Davis, respectively.
Wılcox, W. L. 1962. Sulama Sularının Sınıflandırılması ve Kullanımı. (Tercüme: B.KACAR). Toprak Su yayınları, No: 149. Rüzgarlı Maatbası. Ankara.
