F~LD~~~~ PYKS~S*
AY~E AYDIN**
Buluntu yeri ~stanbul olan, yakla~~k yar~s~~ k~r~lm~~, taban~~ kaybolmu~~ pyksisin° üst bölümünde yatay üç s~ra profil yer alm~~t~r. Profil üzerinde pyk-sisin kapa~~n~n oturmas~~ için olu~turulan üst k~s~mda da k~r~klar vard~r (Res. 1).
Pyksis üzerinde kabartma tekni~inde "Üç Kahin Kral~ n (Üç Münecci-min) yeni do~an ~sa'ya secdesi" sahnesi i~lenmi~tir2.
Katlanabilir küçük bir tabureye oturan Meryem'in ayaklar~~ yüksek bir platforma basmaktad~r (Res. 2). Ba~~n~~ da örten yumu~ak k~vr~mlara sahip uzun bir giysisi olan Meryem, elleriyle Isa'y~~ tutrnakta, onu öne do~ru uzat-maktad~r. Annesinin elleri üzerinde yükselen çocuk ~sa'n~n annesi gibi uzun ve luvr~mlar~~ özellikle belirtilmi~~ bir giysisi vard~r. ~sa'da ellerini öne do~ru uzatrm~, kendisine verilen hediyeyi almaktad~r. Gerek Meryem, gerek ~sa'n~n yüzü dörtte üç profilden verilmi~, figürlerin kemerli iri gözleri ve yüzdeki di-~er ayr~nt~lar detayl~~ i~lenmi~tir. Meryem ve ~sa ikilisinin kar~~s~nda üç figür yer al~r. Melchior, Balthasar ve Gaspar isimli ~sa'ya sayg~~ ve hediyelerini
* Bu çal~~man~n gerçekle~mesini sa~lad~klar~~ için ~stanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürlü~ü-ne ve yard~mlar~ndan dolay~~ Süreyya Eroglu'na (MA) te~ekkür ederim.
** Doç. Dr. Ay~e Ayd~n, Mersin Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, 33169 Mezitli-Mersin.
I Y: 7,8 cm; Env. Nr: 8054
Pyksis üzerinde detayl~~ bir çal~~ma yap~lmam~~, ancak baz~~ katalog çal~~malar~nda k~sa tan~t~~~~~na yer verilmi~tir. S. Atasoy-E. Parman, Anadolu Medeniyetleri II. Yunan/Roma/Bizans (Avrupa Konseyi 18. Avrupa Sanat Sergisi. 22 May~s-30 Ekim 1983) 1983, 195-196 C.106; Uygarl~klar Ülkesi Türkiye. Land of Civilisations, Turkey, 1985, 377 K. Nr: 275; A. Pasinli, ~stanbul Archaeological Museums, 1996, 121, K. Nr: 111.
2 Kitab~~ Mukaddes. Eski ve Yeni Ahit (Tevrat ve Incil). 1996, Matta Bap. 2,1-12; A. Weis, "Drei Könige", LCI I, 1994, 539 vd. Yeni do~an Yahudilerin kral~n~~ görmek için Do~ulu krallar (y~ld~z bilimciler) onun y~ld~z~m izleyerek Kudüs'e gelip, ona secde etmek isterler. Bunu duyan kral Herodes, krallar' ça~~r~p, onlara görünen y~ld~z hakk~nda bilgi al~r. Herodes, Do~ulu krallara yeni do~an bu çocu~u bulmalar~n~, kendisinin de ona secde etmek istedi~ini söyleyerek, onlar~~ Beytüllahim'e gönderir. Krallar yine y~ld~z~~ izleyerek çocu~a ula~~r, Meryem ve Isa'y~~ görüp, sayg~~ ve alt~n, tütsii ve mürden olu~an hediyelerini sunarlar. Do~ulu krallar rüyalar~nda Herodes'e girmemeleri yolunda uyaril~nca, kendi ülkelerine geri dönerler.
60 AY~E AYDIN
sunmaya gelen krallardan ikisi tam, di~erinin ise yüz ve elinin bir k~sm~~ sa~-lam olarak günümüze ula~m~~t~r (Res. 3). ~ki kral Pers k~yafetleri olarak ad-land~r~lan uzun ba~l~klar~, dalgal~~ saç ve sakallar~, olabildi~ince detayl~~ i~-lenmi~~ yüzleri, kemerli iri gözleri, uzun pantolonlar~ , uzun kollu ve kemerli, keskin k~vr~ml~~ tunikalar~, sa~~ omuzdan ba~lan~n~~, bir ucu yukar~ya kalkm~~~ pelerinleri ve çizmeleri ile benzer özellikler gösterirler.
Bunlardan çocuk ~sa'ya elindeki düz bir tabak içindeki hediyesini uzatan kral, bacaklar~ndan gövdeye do~ru tunikas~n~n katlanmas~yla sol aya~~~ önde ~sa'ya do~ru h~zl~~ bir ~ekilde yöneldi~i ifade edilmeye çal~~~lm~~t~ r. Bu h~zl~~ yöneli~te pelerinin sa~~ ucu da uçu~arak, sonunda k~vr~m yapm~~t~r.
Ayn~~ h~zl~~ hareket, arkas~ndaki kralda da görülür. Ancak tunikas~~ dizleri üzerindedir, di~er kral gibi sol aya~~n~~ öne atm~~t~r. Elinde tuttu~u hediyesi k~r~ld~~~~ için ne oldu~u anla~~lamamaktad~r.
Üçüncü kral ise sadece sakal~mn bir k~sm~~ ve elinde tuttu~u hediyesiyle k~smen görülebilmektedir (Res. 4).
Meryem'in arkas~nda, ona do~ru yönelmi~, krallar gibi h~zl~~ hareket eden bir melek figürü yer al~r (Res. 5). Kanad~, sol elinde küre tutan, keskin k~vr~mlara sahip giysili melek, sa~~ elini yukar~ya kald~rm~~, i~aret parma~~yla Isa'y~~ göstermektedir. Düz saçlar~~ almnda dalgal~~ bir ~ekil alm~~t~r.
~konografi
Üç kahin kral~n secdesi sahnesi, H~ristiyan Sanatfn~n yaratmas~~
Roma imparatorlar~n~n, özellikle sava~~ sonras~~ ba~ar~larm~~ betimleyen zafer taklar~~ üzerindeki kabartmalarda yenilgiye u~ram~~~ halk, imparatorun önünde mütevaz~~ bir ~ekilde -genelde üzerinde örtü bulunan elleriyle- sayg~~ ve hediyelerini sunarken gösterilir. Bu hediyeler içinde alt~n taçlar ilk s~ ray~~ al~r. ~mparatora bu ~ekilde ba~ta alt~n taç, para vb. hediyelerin sunumu ‘`aurum coronarium" ad~~ ile an~l~r3.
Roma'daki Titus Kemeri (81), Marcus Aurelius Kemeri (176 ya da 180-193), Septimus Severus Kemeri (203), Selanik'deki Galerius Kemeri (297-
3 Th. Klauserl, Aurum Coronarium, RM 59, 1944, 129 vd.; Th. Klauser2, Aurum
Coronarium, RAC I, 1950, 1010 vd.; F. Cumont, L'Adoration des Mages et L'Art Triomphal de Rome, Adi deha Pontif~cia Accademia Romana di Archeologia, Memorie Vol. III, 1932-33, 81 vd.
305), ~star~bul'daki Theodosius Obeliskinin kaide k~sm~~ (390) ve Arkadius Sütunu (402) üzerinde, bu tarzda yap~lm~~~ betimler
H~ristiyan Sanat~' nda ise hediyeler sunan halk~n yerini Do~ulu krallar, kendisine sayg~~ ve hediyeler sunulan imparator ise yerini yeni do~an ~sa ve annesi Meryem'e b~rakm~~t~r. Bu sahnede genelde yenilen halk Zafer tanr~~ - ças~~ Victoria (Nike) taraf~ndan takdim edilir. Zafer tanr~ças~n~n yerini ise
(Betlehem y~ld~z~n~n da yerini alan) melek
H~ristiyan Sanat~'nda üç kral~n secdesi 4.yüzy~ldan ba~layarak öncelikle Roma'daki katakomp duvar resimleri olmak üzere çe~idi malzeme ve teknik-lerle6 iki farkl~~ tipte betimlenir:
En s~ k rastlanan ~ekliyle Meryem profilden ya da dörtte üç profilden, taht benzeri bir koltukta oturur. Çocuk ~sa ise annesinin kuca~~ndad~r. Mer-yem'in kar~~s~nda, ona do~ru yakla~an ve önünde sayg~yla e~ilen, üzerinde örtü olan elleriyle ~sa ve Meryem'e hediyeler sunan krallar yer al~r°.
Di~erinde ise merkezi bir kompozisyon söz konusudur. Meryem kuca-~~nda ~sa ile yine taht benzeri bir koltukta sahnenin merkezinde otururken, sa~~ ve solunda ellerinde hediyelerle krallar merkezdeki bu iki figüre yönel-mi~~ olarak verilirler 8.
Bu betimlerde krallar uzun pantolonlar', uzun kollu kemerli tunikalar~, sa~~ omuzundan ba~lanm~~~ pelerin ve sivri uçlu ba~l~klar~yla i~lenmi~lerdir. Krallar ellerinde alt~n taç, elma formunda tütsü, silindirik formda bir obje-den (mür) olu~an hediyeleri ta~~rlarg. Ancak ço~unlukla bu hediyeler betim-
T. Kraus, Das Römische Weltreich, 1990, Abb. 46. 196-197. 228 a-b. 234-235. 250-251. 255; C. Mango, Byzanz, 1986, 32 Abb. 35.
5 Klauser, , age. 148 vd.; R. Warland, Der Ambo aus Thessaloniki, Jahrbuch Deutsche
Archeologische Institut 109, 1994, 374 vd. Abb. 5.
6 J. Wilpert, Die Malerein der Katakomben Roms, 1903, 60. 116,1. 144. 166,2. 172,2. 212.
231. 239; W.F. Volbach ~ , Frühchristliche Kunst, 1958, K. Nr: 120. 153. 179. 222. 248; F.W. Deichmann, Ravenna. Hauptstadt des Spâtantiken Abendlandes I, 1969, 75 Abb. 122-125; G. Jeremias, Die Holztür der Basilika S. Sabina in Rom, 1980, 48 vd. Taf. 41; S.Y. Ötüken, Ihlara Vadisi, 1990, 41-42. 12 Res. 4; M. Brandt-A. Effenberger, Byzanz. Die Macht der Bilder, 1998, 122-123 Abb. 109b. 110.
7 Jeremias, age. 48 vd. Taf. 41; G. Kochl, Frühchristliche Sarkophage, 2000, Abb. 41-42. 46-
48. 54. 96.
8 Wilpert, age. 60. 116,1; Volbachl , age. Abb. 112; W.F. Volbach 2, Elfenbeinarbeiten der
Spkantike und des frühen Mittelalters, 1976, 127. 131.
62 AY~E AYDIN
lerde tam olarak anla~~lamamaktad~r. ~stanbul örne~inde de krallar ne ol-duklar~~ tam olarak belirlenemeyen hediyelerini düz tabaklar içinde sunmak- tad~r.
Tarihleme
Antik Yunan ve Roma Sanat~'nda mücevher kutusu olarak kullan~lan pyksisler, H~ristiyanlar taraf~ndan tütsü kab~, dini tören sonras~nda geri kalan kutsal ekme~i saklama kab~~ olarak kullan~lm~~, 9.yüzy~ldan ba~layarak daha çok röliker olarak altann alt~nda yer alm~~t~r'".
Antik döneme ait motifierin zarif ve plastik olarak i~leni~i Bat~~ H~risti-yanl~~~'nda fildi~i örnelderde 380-400 y~llar~~ aras~nda kendini gösterir. Bu döneme ait Do~u H~ristiyanl~~~'nda yap~lm~~~ fildi~i örnek azd~r".
5.yüzy~lda yap~lan fildi~i diptiklerde güçlü bir soyutlama, adeta vücudu olmayan figürler, alçak kabartma tekni~inde verilir". Yüzy~l~n sonu ile 6.yüzy~l ba~~nda ise di~er sanat alanlar~nda oldu~u gibi (gümü~, ta~~ i~çili~i vb.) tekrar zarif figürlerin yap~m~na geri dönülür". 6.yüzy~lda farkl~~ stiller görülmelde birlikte Do~u H~ristiyan yani Bizans stili kendini Paris Louvre Müzesi'ndeki Barberini Dipti~i (6.yüzy~l ilk yans~) ve Ravenna Maximianus Kathedras~~ (545-553) ile gösterir. Bu örnekler zarif, hareketli, tombul yüz ve saç stilleri benzer, plastik etkili i~lenmi~~ figürler, bunlar~n geni~, keskin ve kademeli giysi luvr~mlan ile ortak özellikler gösterir. Her ikisinin de Bizans döneminde önemli bir fildi~i i~çili~i merkezi olan Konstantinopolis'de yap ~l-d~~~~ kabul edilmektedir". 7.yilzy~l ba~~ndan sonra (620) 9.yüzy~la kadar di~er sanat dallanyla birlikte gerileyen fildi~i i~çili~i 9.-il.yüzy~llar aras~nda tekrar canlanm~~ur".
I° J. Kollwitz, Elfenbein, RAC IV, 1959, 1115 vd.; Volbach2, age. 103, K. Nr: 173a-b. 186a.193. 193a. 194a. 195a; G. Koch2 , Fr~lhchristlkhe Kunst, 1995, 126 vd.
II W.F. Volbach3 , Silber- und Elfenbeinarbeiten vom Ende des 4.bis zum Anfang des 7. Jahrhunderts, in: Beinige z~~r Kunstgeschichte und Archkdogie des Frühmittelalters. Akten zun~~ VII. Intemationalen Kogress für Frühmittelalterforschung, 21.-28. September 1958, 1962, 23 vd.; KLauser2 • age. 1124.
12 Volbach 2 age. K. 1.4r: 2. 54 Taf. 1. 18.
15 Volbach 3, age. 25 vd.; Klauser2 , age. 1127; Volbach I, age. K. Nr: 22. 221.
11 Klauser2 , age. 1127 vd.; Volbach I, age. Abb. 226-235. 224-225; Volbach2 , age. K. Nr: 174. 187; W.F. Volbach 4, Zur Lokalisien~ng frühchristlicher Prciden, Kunsthistorische Studien Festschrift F. Gerke, 1962, 85; K. Wessel, Studien zur öströmischen Elfenbeinskulptur, W~ssenschaftliche Zeitschrift der Universitk Greifswald II, 1952/53, 63 vd.; O. Mazal, Handbuch der Byzantinistik Geschichte. Religion. Sprache. Kunst, 1997, 167.
15 Volbach2 , age. K. Nr: 171. 173. 199 Taf. 87. 97; Byzance. L'art byzantin dans les collections publiques françaises, 1992, 80 vd. K. Nr: 31.
~stanbul Arkeoloji Müzeleri'ndeki fildi~i pyksis, üzerinde betimlenen konu aç~s~ndan Rouen Müzesi, Viyana Sanat Tarihi Müzesi ve Floransa, Bar-gello'da bulunan pyksise benzemektedir. Bunlardan Floransa ve Rouen ör-ne~i 5.-6.yüzrla, Viyana örör-ne~i ise 8.-9.yüzrla tarihlenir (Res. 6-7-8) 16.
~stanbul Arkeoloji Müzeleri'ndeki fildi~i pyksisde oldu~u gibi Ravenna-'da St. Vitale kilisesindeki bir lahit (400-410), Quiricus ve Julitta rölikeri (6.yüzy~l) ve S. Apollinare Nuovo kilisesi duvar mozaiyi (568), Roma S. Sa-bina kilisesi ah~ap kap~~ kanad~~ (4.yüzr1), Paris Louvre Müzesi'ndeki Barbe-rini Dipti~i alt bölümü (6.yüzy~l ilk yar~s~), Londra, Britisch Museum'daki fil-di~i diptik (6.yüzy~l), Erivan'daki Etschmiadzin ~ncili filfil-di~i kutusu (6.yüzy~l), Paris Louvre Müzesi'ndeki gümü~~ röliker (5.yüzr1), Washington, Dumbar-ton Oaks Collection'daki gümü~~ madalyon (600), Vatikan'daki fildi~i kitap kutusu (9.yüzy~l ilk yar~s~), ~stanbul, Arkeoloji Müzeleri'ndeki Selanik kö-kenli ambon (6.yüzy~l ortas~) ve Kappadokya A~aç Alt~~ kilisesi güney haç kolu tonozu bat~~ yar~s~nda (~konoklasmus öncesi ya da 9.-11.yüzr1) "Üç Ka-hin Kralm yeni do~an ~sa'ya secdesi "konusuna yer verilmi~tir'''.
Krallar~n ola~anüstü bir heyecan ve h~zla hareketli figürler olarak Mer-yem vi çocuk ~sa'ya yönelmeleri, krallar kadar olmasa da ayn~~ heyecanla Meryem'in o~lunu konuklara do~ru uzatmas~, krallarla ayn~~ heyecan ve h~zl~~ hareketi payla~an melek figürü, Meryem, çocuk ~sa ve melek figürünün tom-bul yüzleri, tüm figürlerin plastik etkili olu~lan, kemerli iri gözleri, saç stilleri ve giysi katlar~~ Paris Louvre Müzesi'ndeki Barberini Dipti~i (6.yüzy~l ilk ya-r~s~) ve Ravenna Maximianus Kathedras~~ (545-553) yan~~ s~ra yine Konstanti-nopolis yap~ml~~ ~sa ve Meryem betimli diptik (6.yüzy~l ortas~), St. Petersburg, Ermitaj Müzesi'ndeki Musa'n~n hayat~ndan kesitler sunan pyksis (6.yüzy~l), Floransa, Bargello'daki pyksis ve ~sa'n~n mucizelerinin betimlendi~i pyksis-deki (6.yüzy~l üçüncü çeyre~i) figürlerde de görülür".
~stanbul Arkeoloji Müzeleri'ndeki fildi~i pyksis, erken H~ristiyan döne-minin en sevilen Yeni Ahit konulanndan "Üç kahin kral~n secdesi"ni yans~ t-
16 Volbach 3, age. 30 vd.
17 Volbach 1, age. K. Nr: 120. 153. 179. 222. 248; Deichmann, age. 75 Abb. 122-125; Jeremias, age. 48 vd. Taf. 41; Ötüken, age. 41-42. 12 Res. 4; Brandt-Effenberger, age. 122-123
Abb. 109b. 110.
18 Volbach 2 ,age. K. Nr: 190 Taf. 95; Warland, age. 374 vd. Abb. 5; A. Effenberger-H-G. Severin, Das Museum für Spk.antike und Byzantinische Kunst, 1992, 137 K. Nr: 51, 140-141 K. Nr: 53
64 AY~E AYDIN
maktad~r. Bunu yaparken hareketli, plastik etkili figürlerle olay~n heyecan~~ verilmeye çal~~~lm~~t~r. Figürlerin tombul yüzlü, kemerli iri gözlü, benzer saç stilli, hareketli, plastik etkili olu~lan ve giysi katlar~~ ile ~stanbul Arkeoloji Mü-zeleri'ndeki fildi~i pyksis 6.yüzy~lda yap~lm~~~ fildi~i eserlerle üslub aç~s~ndan benzer özellikler gösterir. Bu benzerlik özellikle önemli bir fildi~i yap~ m merkezi olan Konstantinopolis'de yap~ld~~~~ kabul edilen eserlerde görülür. ~stanbul Arkeoloji Müzeleri'ndeki fildi~i pyksisin ~stanbul'da bulunmu~~ ol-mas~, eserin yap~m yerinin de ayn~~ ~ehir olmas~~ olas~l~~~n~~ güçlendirir. Bu özelliklerden yola ç~karak fildi~i pyksisi 5.yüzy~l sonu- 6.yüzy~l ilk yar~s~~ içinde yap~lm~~~ Konstantinopolis yap~ml~~ eserlerden biri olarak kabul etmek gere-kir.
Zusammenfassung
Die Pyxis, die im Archk~logisches Museum in ~stanbul aufbewahrt ist, wurde in ~stanbul gefunden. Eine Hffifte der Pyxis ist abgebrochen. Ihr Boden ist verloren.
Die Pyxis zeigt die Anbetung der Magier. Maria thront auf einem Fahlstuhl. Sie hMt auf beiden ffinden das Christuskind. Hinter Maria befindet sich ein geflügelter Engel mit Weltkugel, die auf den Stern deutet.
Maria und das Christuskind blicken den Magiern entgegen, die schreiten weit aus. Der erst und zweite Magier sind durch ihre Kleidung als Orientalen gekennzeichnet: Sie tragen lange Hosen, gegürtete 2krmeltuniken, kleine Nfintel, Stiefel und Mützen. Sie sind lortig. Der erste Magier hffit seine Geschenke in einer flachen Schale in den ffinden. Die Schale des zweiten Magier ist abgebrochen. Von dem dritten Magier ist nur ein Teil des Gesichtes und die Schale mit einem Teil der Hand zu erkennen. Die Pyxis ist ikonographisch gleich der Pyxis in Rouen, in Florenz und in Wien, stilistisch gleich der sog. Diptychon Barberini und Diptychon Christus und Gottesmutter, der Kathedra des Bischofs Maximianus, die Pyxis in St. Petersburg und in Florenz, die meistens ins Ende des 5.bzw.-in die erste Mlfte des 6. Jhs. datiert werden. Sie haben einige gemeinsame Eigenschaften: der scharfe, staffelförmige Faltenstil, das volle Gesicht, elegant, plastische Figuren, sorgOltige Details, die als Merkmale der konstantinopolische Werke der Elfenbeinschnitzerei gelten.
Durch die stilistische Vergleichstücke könnte man die im Archkdogisc-hes Museum in ~stanbul aufbewahrte Pyxis in Konstantinopel lokalisieren und ins Ende des 5.-in die erste Hffifte des 6. Jhs. datieren.
Res. 1 - ~stanbul Arkeoloji Müzelerindeki fildi~i pyksis
Ay~e Ayd~n
Res. 3 - ~stanbul Arkeoloji Müzelerindeki filcli~i pyksiste Uç Kahin Kral ile Meryem ve çocuk ~sa ikilisi
Res. 5 - ~stanbul Arkeoloji Müzelerindeki fildisi pyksiste Melek figürü
Res. 6 - Floransa, Bargello'dalti fildisi pyksis (W.F. Volbach, Frühchristliche Kunst, 1958, Taf. 87, 171)
Ay~e Ayd~n
Res. 7 - Rouen Müzesi'ndeki fildisi pyksis (W.F. Volbach, FrOl~chl istliche kunst, 1958, Taf. 87, 173)
Res. 8 - Viyana, Sanat Tarihi Müzesi'ndelti fildisi pyksis (W.F. Volbach, Frühchristliche Kunst, 1958, Taf. 97, 199)
