YAYIN ETIĞI İHLALLERI VE YAZARLIK HAKKI SORUNLARI
Yrd.Doç.Dr.Yılmaz Yördem1 Hakan ŞEKER ÖZ
Bilimsel yayının amacı, üretilen ve geliştirilen bilginin, bilgi birikiminin paylaşılarak yayılmasını ve bilimin insanlık yararına geliştirilmesini sağlamaktır. Bu amaç doğrultusunda hazırlanan bilimsel bir yayında, yayının içindeki bilgilerin doğru ve tam olması, yayının kasıtlı olarak eksik bilgi içermemesi, bilgilerin üretimi ve geliştirilmesi aşamalarında “bilimsel etiğe” uygun davranılması gereklidir.
Bilimsel araştırma etiği, genel olarak, “bilimsel araştırma ve yayınların dürüstlük, açıklık, nesnellik (objektif olma), başkalarının bulgu ve yaratılarına saygı gibi, temel ilkelere uygun biçimde yapılmasını sağlamayı amaçlamaktadır. Bu etik kurallara uyulmaması ise bilimsel araştırma sürecinde etik dışı davranışlar olarak adlandırılmaktadır.
Etiğe aykırı davranışlar, aşırma, sahtecilik, çarpıtma, duplikasyon, dilimleme, destek belirtmeme, insan-hayvan etiğine saygısızlık, kaynakların taraflı seçilmesi, taraflı yayın ve haksız yazarlıktan oluşmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Bilimsel araştırma, Etik, Etik dışı davranış, Yazarlık sorunları ABSTRACT
The purpose of the scientific publication is to share and spread the knowledge and information that is produced and developed and to improve the science for the benefit of mankind. In a scientific publication prepared for this purpose, it is necessary that the information in the publication is correct and complete, that the publication does not contain intentionally lacking information, and that "scientific ethics" should be treated in the stages of production and development of information.
The ethics of scientific research generally aims to make "scientific research and publications done in accordance with basic principles, such as honesty, openness, objectivity (objectivity), respect for the discoveries and creations of others. Failure to comply with these ethical rules is called unethical behavior in the scientific research process. Non-ethical behavior consists of plagiarism, forgery, distortion, duplication, slicing, no support, disrespect for human-animal ethics, biased selection of sources, biased publication and unjust authorship.
Keywords: Scientific research, Ethics, Unethical behavior, Authoring problems GİRİŞ
1 Yrd.Doç.Dr.Yılmaz Yördem, DÜ.Hukuk Fakültesi Ticaret Hukuku ABD. Öğretim Üyesi,
Her bilimsel araştırma daha önce yapılmış araştırmalar üzerine inşa edilir. Yapılan çalışmaların yayın içinde aktarımında bilimin belirlediği kurallara uyulması, yararlanılan kaynakların yine belirli kurallara göre belirtilmesi gerekir.
“Etik” terimi, Yunanca “ethos”, yani “töre” sözcüğünden türemiştir. Etik bir çalışma faaliyetinde bulunan insanların ahlak ilkelerini, davranış biçimlerini, görevlerini ve zorunluluklarını belirleyen kurallar zinciri olarak tanımlanabilir2. Bilimsel araştırma etiği, genel olarak, “bilimsel araştırma ve yayınların dürüstlük, açıklık, nesnellik (objektif olma), başkalarının bulgu ve yaratılarına saygı gibi, temel ilkelere uygun biçimde yapılmasını sağlamayı amaçlayan ve bunun gerçekleşmesi için çalışmalar yapan uygulamalı etik alanı” olarak tanımlanmaktadır3. Bu etik kodlara uyulmaması ise bilimsel araştırma sürecinde etik dışı davranışlar olarak adlandırılmaktadır.
Ancak bu süreçte rastlanan her uygunsuz davranış etik dışı davranış değildir. Çünkü bilimsel yanıltma (scientific misconduct) ile düzensiz/disiplinsiz araştırma (sloppy research) kavramlarını birbirinden ayırmak gerekmektedir4. Düzensiz/disiplinsiz araştırma daha çok araştırmacının araştırma süreci ile ilgili bilgi eksikliğinden kaynaklanmaktadır5. Ancak bilimsel yanıltma araştırmacının yanıltma, saptırma, çarpıtma gibi davranışları bilinçli olarak yapmasıdır. Bu anlamda bilimsel araştırma sürecinde yaşanan etik dışı davranışlara sık sık rastlanmaktadır. 1. bölüm etiğe aykırı davranışları, aşırma, sahtecilik, çarpıtma, duplikasyon, dilimleme, destek belirtmeme, insan-hayvan etiğine saygısızlık, kaynakların taraflı seçilmesi, taraflı yayın başlığı altında ele alacak sonra haksız yazarlık konusu 2. Bölümde incelenecektir.
1. ETİĞE AYKIRI DAVRANIŞLAR
Bilim ve etik bir bütündür6. İnci’ye göre etik değerler özetle: ‘‘Akademik dürüstlük, profesyonel standartlara bağlılık, kurallara uygunluk, açıklık, güvenirlik, başkalarına saygı, araştırma sonuçlarının yazılımında, sunumunda ve kamuoyu ile paylaşımında saydamlık, destek tekliflerin incelenmesinde adalet’tir7.
Bilimsel yayının amacı, üretilen ve geliştirilen bilginin, bilgi birikiminin paylaşılarak yayılmasını ve bilimin insanlık yararına geliştirilmesini sağlamaktır8. Bu amaç doğrultusunda hazırlanan bilimsel bir yayında, yayının içindeki bilgilerin doğru ve tam olması, yayının kasıtlı olarak eksik bilgi içermemesi, bilgilerin üretimi ve geliştirilmesi aşamalarında “bilimsel etiğe” uygun davranılması gereklidir. Bilimsel bir yayında bulunması gereken vazgeçilmez özellikler9:
i. Yayındaki bilgi doğrudur ve kasıtlı olarak eksik bilgi içermez.
ii. Bilgilerin üretimi ve geliştirilmesi aşamalarında “bilim etiğine” uygun davranılır. iii. Bilimsel sistematik içinde elde edilen veriler ve bulgular yayınlanabilir.
2Horton R,Smith R,Time to redefine authorship,BMJ,312:723,1996 3 Boydak M, Bilim Etiği, İstanbul Üniversitesi Yayın No: 5048, s. 16.
4 Yılmaz K. Etik Dışı Davranış Olarak Haksız Yazarlık, Journal of Educational Sciences Research, International E- Journals, 2(1), 2012.
5 Kansu, E. & Ruacan, Ş. (2002). Bilimsel yanıltmanın günümüzdeki durumu: türleri, nedenleri, önlenmesi ve cezalandırılması. Türk Kardiyoloji Derneği Arşivi – Archives of Turkish Society Cardiology, 30 (12), 763-767. 6 İnci O, Bilimsel Yayın Etiği, Türk Kütüphaneciliği 29, 2 (2015), s. 284.
7 A.G.E. s. 284. 8 A.G.E. s. 285. 9 A.G.E. s. 285.
iv. Kişisel çıkarlar, kaygılar, politik görüşler ve dini inançlar yayını etkilemez. Yayın tarafsızdır.
v. Yayında yararlanılan bütün kaynaklar atıf yapılarak belirtilir. Yayında herkesin erişemeyeceği, gizliliği olan kaynaklar kullanılmamalıdır.
vi. Yayındaki bilginin üretilmesinde, derlenmesinde, ölçülmesinde ve yayına hazırlanmasında payı olanların katkıları, yazar olarak ya da teşekkür edilerek belirtilir10. Bir bilimsel yayının etik ilkelere uygunluğunda araştırmacılar değil, ayrıca editörler, yayın kurulları, danışmanlar (hakemler), destekleyen kurumlar (kişiler), bilim politikalarını belirleyenler (yöneticiler), okuyucular sorumludur11.
1.1. Aşırma, Çalma (İntihal-Plagiarism)
İntihal kelimesinin sözlük anlamı “çalma, başkasının malını benimdir diye iddia etme”dir12. Tekinalp, intihal eyleminin kısaca “başkasının eserinden aşırma veya çalma” şeklinde tanımlanabileceğini ifade etmektedir13. Öztan da, intihalin özü itibariyle başkasına ait fikir ve sanat ürünlerinin sahiplenilmesi ithamını içerdiğini, bu bakımdan kavramın “bir kimsenin, başkasına ait eser sahipliği sıfatını sahiplenmek suretiyle, eser sahibinin haklarını ihlâl etmesi” olarak tanımlanabileceğini belirtmektedir14. “Başka bir kişinin fikrini, buluşunu, sözcüklerini, cümlelerini ve hatta paragraflarını kendine aitmiş gibi göstermek” şeklinde tanımlanabilir15. Daha önce yayınlanmış bir yayının tümünü veya bir kısmını kaynak göstermeden/atıf yapmadan kendi yayını gibi yeniden yayınlamaktır16. Atıf, atıf yapan ile atıf yapılan belge arasında bir bağ kurmak olarak tanımlanmaktadır17.
Sadece kelimelerle oynayarak, yeni, kayda değer bir katkı sunmadan başkalarının çalışmalarını kendi çalışması gibi takdim etme, yayınlama da bir aşırma çeşididir18.
Birçok editöre göre 6-8 sözcükten daha fazlasını ardışık olarak bir kaynaktan alıp kullanmak aşırma olarak nitelendirilir19. Böyle bir alıntıyı yapan yazarlar ilgili makaleye atıf yapmış olsalar bile aşırmanın önüne geçilmiş kabul edilmez20.
Plagiarism.org intihalin kaynak göstererek ve kaynak göstermeyerek yapıldığını belirtmektedir21. Aynı kaynağa göre kaynak göstermeden yapılan intihaller arasında şunlar yer almaktadır;
10 Binatlı, G. Dursunkaya, Z. Graves, A. ve Özgen, C. (2011). Bilimsel yayın. Ankara: ODTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü.
11 İnci O, Bilimsel Yayın Etiği, Türk Kütüphaneciliği 29, 2 (2015), s. 286.
12 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 15. Baskı, Ankara 1998, “intihal” maddesi
13 Ünal Tekinalp, Fikrî Mülkiyet Hukuku, Güncelleştirilmiş, Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş Dördüncü Bası, İstanbul 2005, s. 147 - § 13 N. 3-5.
14 Fırat Öztan, Fikir ve Sanat Eserleri Hukuku, Ankara 2008, s. 203.
15 Kansu E. Bilimsel yayınlarda etik ilkeler. http://uvt.ulakbim.gov.tr/tip/sempozyum6/kansu.pdf 16 Ruacan Ş, Bilimsel Araştırma ve Yayınlarda Etik İlkeler,
17 Smith, L.C. (1981). Citation analysis. Library Trends, 30, 83-106.
18 Ünal M, & Toprak M, & Başpınar V, Bilim Etiğine Aykırı Davranışlar ve Yaptırımlar: Sosyal ve Beşeri Bilimler İçin Bir Çerçeve Önerisi, Amme İdaresi Dergisi, Cilt 45, Sayı 3, Eylül 2012, 1-27, s. 19.
19 Çocuk Cerrahisi Dergisi 26(1-2):1-3, 2012,
http://www.journalagent.com/cocukcerrahisi/pdfs/CCD_26_2_1_3.pdf 20 Shafer SL. You will be caught. Anesth Analg 2011; 112: 491-3 21 Plagiarism.org. (2007) Types of plagiarism.
i. Hayalet Yazar (The ghost writer): Bir başka kaynaktan kelime kelime tüm bilgiyi almak. ii. Mevcut Yazı (Thepotluckpaper): Pek çok kaynaktan alarak kendine ait gibi göstermek. iii. Zayıf / Yetersiz Gizleme (Kılık Değiştirme Saklama) (The poor disguise): Paragraf
içindeki anahtar kelimeleri değiştirerek gizlemek.
iv. Kendinden Aşırma (The self-stealer): Kendisine ait önceki bir çalışmadan aynen almak. v. Fotokopi (The Photocopy): Belli bir kaynaktan hiç bir değişiklik yapmadan bir bölümü
almak.
vi. Emek Tembelliği (The Labor of Laziness): Orijinal çalışma için çaba sarfetmek yerine çalışmanın büyük bir kısmını başka kaynaklardan alıntılarla doldurmak.
Kaynak göstererek yapılan intihaller ise şunlardır:
i. Unutulan Dipnot (The forgotten footnote): Yazar adını vererek fakat tam künyeyi vermeyerek kaynağın orijinaline ulaşılma ihtimalini ortadan kaldırmak.
ii. Yanlış Bilgilendirme (The misinformer): Yanlış künye vererek kaynağın orijinaline ulaşılma ihtimalini ortadan kaldırmak.
iii. Fazla Mükemmel Alıntı (The Too-Perfect Paraphrase): Yazarın bire bir alıntı yaptığı kaynağa atıf yapması fakat tırnak işareti koymayı önemsememesi.
iv. Becerikli Atıf Yapma (The Resourceful Citer): Yazarın tüm kaynaklara atıf yapması, tırnak işareti kullanması fakat araştırmanın hiçbir orijinal fikir içermemesi.
v. Mükemmel Suç (The Perfect Crime): Yazarın bazı yerlerde kaynaklara atıf yapması fakat yazının kalan kısımlarındaki analizlerin kendine ait olduğu fikrini yaratma düşüncesiyle bazı kaynaklara atıf vermemesi.
1.2. Sahtecilik, Uydurma (Fabrication)
Araştırmaya dayanmayan veriler üretmek ve bunları yayınlamak anlamında kullanılan ağır bir etik kusurdur22.
Olmayan bulguların varmış gibi gösterilerek sunulması yüzünden dry-lab (kuru laboratuar), desk-research (araştırmacının oturduğu yerden veri uydurması) gibi terimler de kullanılmaktadır23. Ruacan’a göre bu davranış biçimi en ciddi bilimsel yanıltma türü olup, bilimin yüzyıllara dayanan öğretisi, gelenekleri ve gerçeği arayış ilkesini temelden zedelemektedir24. Olmayan bulguların varmış gibi gösterilerek sunulması durumunun fark edilmeden kalması ise, o araştırmadan yararlanan diğerlerinin yanıltılması, aldatılması, zaman ve enerjilerinin boşa gitmesi, bilimsel emeğe duyulan güvenin sarsılması anlamına gelir25.
1.3. Çarpıtma, Yanıltmacılık (Saptırma, Aldatmaca-Falcifcation)
Araştırma kayıtları ve elde edilen verileri tahrif etmek; Araştırmada kullanılmayan yöntem, cihaz 22 Çocuk Cerrahisi Dergisi 26(1-2):1-3, 2012
23 Berna A, “Bilimsel bilgi üretiminde yayın etiği”: Bu yazı yazarın ifadesiyle, Arda ve “Tıp dergi editörlerinin yayın etiği konusundaki görüşleri”, II. Tıbbi Etik Kongresi Bildiri kitabı, Kapadokya 18-20 Ekim 2001, s. 419-435‟e dayanmaktadır.
24 Ruacan Ş. Bilimsel araştırma ve yayınlarda etik
ilkeler.http://www.ulakbim.gov.tr/dokumanlar/sempozyum1/sruacan2.pdf
25 Ülman YI, “Bilimsel Bilgi Üretiminde Yayın Etiği (Örnekleriyle Bilimsel Yanıltma Türleri)”, Tıbbi Yayın Hazırlama Kuralları ve Yayın Etiği, ed. H. Yazıcı, M. Şenocak, İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Programı, Nobel yay. Istanbul 2006:49-61.
ve materyalleri kullanılmış gibi göstermek; Araştırma hipotezine uygun olmayan verileri değerlendirmeye almamak; İlgili teori veya varsayımlara uydurmak için veriler ve/veya sonuçlarla oynamak26.
1.4. Yayın Tekrarı, Çoklu Yayın (Duplication)
“Bir makaleyi aynı anda iki farklı dergiye göndererek yayınlatmak” olarak tanımlanabilir27. En sık nedeni de yazarların zaman kazanmak adına makalelerini birden çok dergiye aynı anda göndermesidir28. Ayrıca yayın tekrarının farklı bir yolu ilk yayındaki aynı veri ve sonuçlar kullanılmakta, ancak makale şekil açısından biraz değiştirilmektedir29.
Ruacan’a göre; aynı makaleyi değişik dillerde yayınlamak da bu gruba girmektedir30. Ancak yayın içeriğinin birden fazla uzmanlık alanını ilgilendirdiği, yayının farklı bir dilde yayınlanmasında yarar görüldüğü gibi durumlarda her iki yayın kuruluşundan onay almak koşuluyla yayın tekrarı söz konusu olmaz31.
Yayın yinelemesi yapılması durumunda, araştırıcıların makaleyi yayımladıkları dergi editöründen veya yayınevinden izin almaları, yayının ikinci kez yayımlanacağı dergi editörüne de bilgi vermeleri gerekir32.
1.5. Dilimleme, Bölerek Yayınlama (Salami slicing)
Bir yayının parça parça farklı dergilere yollanarak farklı sayıda yayın yapma gayreti, salam dilimlerine benzetilerek salamlama, dilimleme,“salamization” (least publishable unit) olarak de nitelendirilmektedir33.
1.6. Destek Belirtmeme ve Teşekkür Etmeme
Desteklenerek yürütülen araştırmaların sonuçlarını içeren sunum ve yayınlarda destek veren kurum veya kuruluş desteğini belirtmemek34.
Bilimsel yayınlarda katkı sağlayan kişi, kurum ve kuruluşlara teşekkür bir nezaket ve kadirbilirliktir35.Bunun yanında, mali destek sağlayan bazı kuruluşları denetleme açısından etik bir işlev de yapmaktadır36. Araştırmanın başlangıcından bitimine kadar geçen süreçte düşünce,
26 Yılmaz K. Etik Dışı Davranış Olarak Haksız Yazarlık, Journal of Educational Sciences Research, International E- Journals, 2(1), 2012
27 Çocuk Cerrahisi Dergisi 26(1-2):1-3, 2012, s. 1.
28 Uzun C. Multiple submission, duplicate submission,and duplicate publication. Balkan Med J 2013; 30:
1-2
29 Boydak M, Bilim Etiği, İstanbul Üniversitesi Yayın No: 5048, s. 34. 30 Ruacan Ş. Bilimsel Araştırma ve Yayınlarda Etik İlkeler,
http://etik.gov.tr/Portals/0/meslek_etigi/sruacan2.pdf
31 Yılmaz K. Etik Dışı Davranış Olarak Haksız Yazarlık, Journal of Educational Sciences Research,
International E- Journals, 2(1), 2012
32 Boydak M, Bilim Etiği, İstanbul Üniversitesi Yayın No: 5048, s. 34. 33 Kansu, Yayın etiğinde editörün sorumlulukları”, s. 59.
34 Uçak N. Ö, &, Birinci H. G, Bilimsel etik ve intihal, Türk Kütüphaneciliği 22, 2 (2008), 187-204, s.
190.
fikir, yönlendirme ve eleştirileriyle katkı yapan bilim insanlarına teşekkür edilmelidir37 1.7. İnsan-Hayvan Etiğine Saygısızlık
İnsan ve hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalarda evrensel etik kurallara uymamaktır. İnsan ve hayvanlar üzerinde yapılacak her türlü araştırmanın tüm detaylarını (tasarım, protokol, çalışma izni verilmesi, çalışmanın süreçlerini izleme ve sonuçlarını incelemek gibi) incelemek, onay vermek, denetlemek, özetle deneklerin haklarını korumak, zarar görmelerini önlemek, aydınlatılmış onamdan emin olmak gerektiğinde tedavilerini sağlamak etik kurulların görevidir38. 1.8. Kaynakların taraflı seçilmesi
Makalenin tartışma bölümünde makalenin konusuyla ilgili destekleyici ya da aksi yöndeki çalışma makalelerinin kaynak olarak verilmesi gerekir. Eğer yalnızca kendi sonuçlarını destekleyici makaleleri kaynak gösterip aksi yöndeki çalışmalara atıf yapmaz ve göstermez ise bu taraflı yazılımdır39.
Burada en önemli görev makaleyi değerlendiren konu uzmanı hakemlere düşmektedir. Okuyucuların tümünün o konuda uzman olmaları beklenemeyeceğine göre, hakemler yazıdaki taraflılığı saptayıp editörü uyarmalıdırlar40.
1.9. Taraflı yayın (çıkar çatışması)
Araştırmalara ekonomik destek veren kurum ile araştırma grubu arasında çıkar ilişkisi taraflı yayındır41.Etik açıdan mali destekle ilgili olarak en önemli konu, projeyi destekleyen kişi kurum ve kuruluşlarla, araştırıcılar arasında bir çıkar ilişkisinin bulunmaması; projeyi destekleyen birimin, kendi amaçlarına dönük bir beklenti içinde olmamasıdır42.
2. YAZARLIK HAKKI SORUNLARI
Günümüzde çok yazarlı yayınlar geçmişe oranla büyük bir artış göstermiştir (TÜBA 2002). Yazar sayısının artması, beraberinde yazarlık ve yazarlık sıralaması bakımından birçok sorun da getirmiştir.
Vancouver ölçütleri yazarı tanımlamaktadır. Buna göre bir makalede yazar olabilmek için 3 temel unsuru eksiksiz olarak taşımak gerekir:
i. Projenin tasarlanmasında, geliştirilmesinde ve uygulamaya konulmasında yer almak ve yazıya entelektüel katkı sağlamak,
ii. Makalenin yazım aşamasında etkin çaba göstermek,
36 İnci O, Bilimsel Yayın Etiği İlkeleri, Yanıltmalar Yanıltmaları Önlemeye Yönelik Öneriler, Sağlık
Bilimlerinde Sürekli Yayıncılık, 2009, s. 79
37 TÜBA, Bilimsel Araştırmada Etik ve Sorunlar, TÜBA Yayınları, 2002. 38 A.G.E.
39 İnci O, Bilimsel Yayın Etiği İlkeleri, Yanıltmalar Yanıltmaları Önlemeye Yönelik Öneriler, Sağlık
Bilimlerinde Sürekli Yayıncılık, 2009, s. 79.
40 Ruacan Ş. Bilimsel Araştırma ve Yayınlarda Etik İlkeler, s. 4.
41 İnci O, Bilimsel Yayın Etiği, Türk Kütüphaneciliği 29, 2 (2015), s. 290. 42 Boydak M, Bilim Etiği, İstanbul Üniversitesi Yayın No: 5048, s. 38.
iii. Yazının son halini okuyup onaylamak43.
Boydak’a göre yazarlar; bir projenin başlangıç aşamasından yayın aşamasına kadar geçen süreçte araştırma konusunun önerilmesi, projenin oluşturulması, laboratuvarda deneylerin planlanması ve uygulanması, arazide deneme alanlarının kurulması ve ölçmelerle ilgili kayıtların tutulması, anketlerin yapılması, verilerin analizi ve yorumlanması, makalenin yazılması veya yazılan makalenin bilimsel eleştiriden geçirilmesi, makaleye son şeklinin verilerek yayına hazır duruma getirilmesi aşamalarında yeterli katkı yapan kişilerdir44.
Bilimsel bir yayında yazarlık hakkı olmayanların isimlerinin yazar olarak gösterilmesi, hakkı olanların yazarlar listesine alınmaması gibi durumlarda haksız yazarlık durumu ortaya çıkmaktadır. Yazar olarak belirtilmeyi haklı kılan bir katkısı olmamasına rağmen yeni yazar ekleme, yazar sırasını izinsiz değiştirme, onursal yazarlık, ikram yazarlık, karşılıklı yazarlık, saygın bir kişinin adını ortak yazar olarak izinsiz yazma, ortak yazarın adını çıkarma, bedel karşılığı (hayalet yazara) kendi adına çalışma/yayın yaptırma bu tür ihmallerin örneklerindendir45. Yazarlık hakkı sadece metin yazarının değil, araştırmaya katkı yapan ve katılan tüm kişilerin adlarının sıralanmasıdır. Yazarlar listesi oluşturulurken en fazla karşılaşılan etik sorunlar “onursal yazarlık”, “armağan-konuk yazarlık” ve “gölge yazarlık” olarak adlandırılan konuları kapsamaktadır46.
i. Onursal yazarlık (Honorary authorship)
Araştırmaya katkısı olmayan, ancak, bilim dünyasında tanınan kişilerin, bilgilendirilerek yazarlar listesine eklenmesidir. Bu davranışa, bir makalenin değerli bir dergide kolay yayımlanabilmesi amacıyla, daha çok genç araştırıcıların eğilim gösterdikleri belirtilmektedir47. ii. Armağan yazarlık (Gift-Guest authorship)
Projeyi yürüten sorumlu araştırıcının, erkini kullanarak, çalışmaya katkısı olmayan kişi veya kişileri yazarlar listesine eklemesi, olarak tanımlanmaktadır48. Başka bir ifade ile çalışmaya yazar olabilecek düzeyde katkı yapmamış kişi veya kişilerin yazarlar listesine alınmasıdır49. Burada arkadaşlık, yakınlık ilişkileri başlıca nedenler arasındadır.
iii. Gölge yazarlık (Ghost authorship)
Bir kuruluşun (örneğin; ilaç firması veya farklı malların üretimini yapan diğer firmalar), ürettiği mallarını pazarlayabilmesi için, uyguladıkları etik dışı bir yoldur. Kuruluş bu amaçla, kendi profesyonel araştırıcılarına yaptırdığı bir araştırmanın, saygın bir dergide yayımlanabilmesi için, konusunda tanınan, ancak araştırmaya katılmamış bir veya daha fazla 43 Ruacan Ş. Bilimsel araştırma ve yayınlarda etik ilkeler.
44 Boydak M, Bilim Etiği, İstanbul Üniversitesi Yayın No: 5048, s. 24.
45 Ünal M, & Toprak M, & Başpınar V, Bilim Etiğine Aykırı Davranışlar ve Yaptırımlar: Sosyal ve
Beşeri Bilimler İçin Bir Çerçeve Önerisi, Amme İdaresi Dergisi, Cilt 45, Sayı 3, Eylül 2012, 1-27, s. 19.
46 TÜBA, Bilimsel Araştırmada Etik ve Sorunlar, TÜBA Yayınları, 2002, s. 70.
47 Töreci, K. 2010: Tıpta Yayın Etiği. ANKEM Dergisi 2010; 24 (Sayı 1‟e özel ek), s. 1-41. 48 TÜBA, Bilimsel Araştırmada Etik ve Sorunlar, TÜBA Yayınları, 2002, s. 70.
49 Bennet, D. M. ve Taylor, D. McD 2003: Unethical Practices in Authorship of Scientific Papers.
kişiyi yazarlar listesine katar50. Kuruluş tarafından yaptırılmış olan araştırma sonuçları doğru veya çarpıtılmış olabilir. Her iki durumda da yapılan eylem etik dışıdır. Bu etik dışı durum, daha çok çıkar karşılığı gerçekleşmektedir51.
Bazı kaynaklarda “ghost authorship” sözcüğü, araştırmaya yaptığı katkı ile yazar olmayı hak eden kişi veya kişilerin, yazarlar listesine alınmaması olarak daha farklı bir anlamda kullanılmıştır52.
iv. Baskı yoluyla yazarlık
Araştırmada sorumluluk taşımayan ve katkı yapmayan birim başkanı veya laboratuvar şefi konumundaki elamanlar, sadece yönetsel konumları nedeniyle yazarlar listesine alınmamalıdır53. Birim başkanı, laboratuvar şefi veya benzeri yönetsel konumdaki kişilerin çalışmalara yeterli katkı yapmadan, yazarlar listesine girmek için, araştırıcılardan beklenti içinde olmaları veya onlara baskı yapmaları etik dışıdır. Bu davranış “baskıyla yazarlık” veya “baskı yoluyla yazarlık” (pressured authorship) olarak isimlendirilmektedir54.
Bir makalede yazarlar listesinin oluşturulması yanında, yazarların sıralaması da önemlidir. Yazarlık sıralamasının, öngörülebilecek katkılara göre projenin başlangıcında yapılması, proje süresince katkılarda bir değişiklik olması halinde, sıralamada, proje lideri ve araştırıcıların anlayış birlikteliği içinde, gerekli değişikliklerin yapılması esas olmalıdır55.
SONUÇ
Akademisyen ve araştırıcıların araştırma ve bilim etiğine özen göstermeleri bir görev ve sorumluluktur. Bir bilimsel yayının etik ilkelere uygunluğunda araştırmacılar değil, ayrıca editörler, yayın kurulları, danışmanlar (hakemler), destekleyen kurumlar (kişiler), bilim politikalarını belirleyenler (yöneticiler), okuyucuların tamamı sorumludur.
Bilimsel bir araştırmanın yayınlanması ve bilim dünyasına beklenen katkının sağlanması için başta intihal, sahtecilik, çarpıtma, duplikasyon, dilimleme, destek belirtmeme, insan-hayvan etiğine saygısızlık, kaynakların taraflı seçilmesi, taraflı yayın gibi yayın etiğine aykırılık teşkil eden durumlardan kaçınılması gerekmektedir.
Yukarıda ifade edilen yayın etik ihlallerine ilave olarak bilimsel araştırmaya gerçekten katkı sağlayan kişilerin de yazar olarak belirtilmesi gerekir.
50 Töreci, K. 2004: Yayın Etiği. ANKEM Dergisi 2004; 18 (1), s. 67-88. 51 Boydak M, Bilim Etiği, İstanbul Üniversitesi Yayın No: 5048, s. 26.
52 Tandon, V. R., Mahajan, A. Sharma, S. ve Gupta, S. K. 2006: Unathical Publication Practices. JK
Science, Journal of Medical Education and Reaearch, Vol. 8, No. 3, July- September 2006, s. 123-124.
53 Erzan, A. 2008: Yayın Ahlakı. Bilim Etiği Elkitabı (Ed: Erzan, A.), TÜBA Yayınları, Sıra No. 17, s.
35-45.
54 Tandon, V. R., Mahajan, A. Sharma, S. ve Gupta, S. K. 2006: Unathical Publication Practices. JK
Science, Journal of Medical Education and Reaearch, Vol. 8, No. 3, July- September 2006, s. 123-124.
KAYNAKÇA
Bennet, D. M. ve Taylor, D. McD 2003: Unethical Practices in Authorship of Scientific Papers. Emergency Medicine (2003) 15, s. 263- 270.
Berna A, “Bilimsel bilgi üretiminde yayın etiği”: Bu yazı yazarın ifadesiyle, Arda ve “Tıp dergi editörlerinin yayın etiği konusundaki görüşleri”, II. Tıbbi Etik Kongresi Bildiri kitabı, Kapadokya 18-20 Ekim 2001, s. 419-435‟e dayanmaktadır.
Boydak M, Bilim Etiği, İstanbul Üniversitesi Yayın No: 5048. Çocuk Cerrahisi Dergisi 26(1-2):1-3, 2012.
Erzan, A. 2008: Yayın Ahlakı. Bilim Etiği Elkitabı (Ed: Erzan, A.), TÜBA Yayınları, Sıra No. 17, s. 35-45.
Kansu, Yayın etiğinde editörün sorumlulukları”.
İnci O, Bilimsel Yayın Etiği İlkeleri, Yanıltmalar Yanıltmaları Önlemeye Yönelik Öneriler, Sağlık Bilimlerinde Sürekli Yayıncılık, 2009.
İnci O, Bilimsel Yayın Etiği, Türk Kütüphaneciliği 29, 2 (2015) 290.
Ruacan Ş. Bilimsel Araştırma ve Yayınlarda Etik İlkeler,
http://etik.gov.tr/Portals/0/meslek_etigi/sruacan2.pdf
Tandon, V. R., Mahajan, A. Sharma, S. ve Gupta, S. K. 2006: Unathical Publication Practices. JK Science, Journal of Medical Education and Reaearch, Vol. 8, No. 3, July- September 2006, s. 123-124.
Töreci, K. 2004: Yayın Etiği. ANKEM Dergisi 2004; 18 (1), s. 67-88. TÜBA, Bilimsel Araştırmada Etik ve Sorunlar, TÜBA Yayınları, 2002.
Töreci, K. 2010: Tıpta Yayın Etiği. ANKEM Dergisi 2010; 24 (Sayı 1‟e özel ek), s. 1-41.
Ünal M, & Toprak M, & Başpınar V, Bilim Etiğine Aykırı Davranışlar ve Yaptırımlar: Sosyal ve Beşeri Bilimler İçin Bir Çerçeve Önerisi, Amme İdaresi Dergisi, Cilt 45, Sayı 3, Eylül 2012, 1-27.
TÜBA, Bilimsel Araştırmada Etik ve Sorunlar, TÜBA Yayınları, 2002, s. 70.
Uçak N. Ö, &, Birinci H. G, Bilimsel etik ve intihal, Türk Kütüphaneciliği 22, 2 (2008), 187-204. Uzun C. Multiple submission, duplicate submission,and duplicate publication. Balkan Med J 2013; 30: 1-2
Ülman YI, “Bilimsel Bilgi Üretiminde Yayın Etiği (Örnekleriyle Bilimsel Yanıltma Türleri)”, Tıbbi Yayın Hazırlama Kuralları ve Yayın Etiği, ed. H. Yazıcı, M. Şenocak, İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Programı, Nobel yay. Istanbul 2006:49-61.
Yılmaz K. Etik Dışı Davranış Olarak Haksız Yazarlık, Journal of Educational Sciences Research, International E- Journals, 2(1), 2012
