Türk sanatı 1984:Müziğimiz, her dalda kimliğini arıyor

19 EKİM 1984

Milliyet

9

1nüirik sıN

s

a tı

-

1 9 o ft

» S a n a t ç ı l a r

» y a p ı t l a r

■

\

■

m

s o r u n l a r

i

K

1

nuınıetç

b s t e » « * v - *

M

ÜZİK, Konfüçyüs ve A risto’dan Hegel'e, tüm çağların düşünür­ lerini yakından ilgilendirmiş biı sanat dalı. Buradan bakıl­ dığında, evrensel bir anlatım diline sahipmiş gibi görünme­ sine ve soyut yapısına rağ­ men, müziğin de önemli bir

toplumsal İşlevi bulunduğu

söylenebilir. Gerçekten de, çağımızdakiler gibi çeşitli ta­ bakalara ve sınıflara bölün­ müş toplumlarda, müzik bü­ yük farklılıklar gösteriyor ve her katmanın zevkine uygun düşen biçimler ve tarzlar üre­ tiliyor. Çağımızın önemli dü­ şünürlerinden biri, Adorno, müzik biçimleri ve türlerinin

İdeolojik yapısını özellikle

vurgulamakta, onun da belli koşullarda “ sörotlk bir

eblehleştirme" aracı olabile­

ceğini hatırlatmaktadır. Bura­ da, müziğin tarihsel gelişimi ve işlevi üzerinde durmayaca­ ğız elbet. Bu vurgulamayı yap­ mamızın nedeni, müziğin sanıldığı gibi toplumdan, top­ lumsal yapılanmadan tümüy­ le bağımsız olmadığıdır.

KARIŞIK BİR YAPI

Türkiye’de müzik çok kar­ maşık bir yapı sergilemekte, bu yüzden de çeşitli düzeyler­ de ele alınması gereken so­ runlar barındırmaktadır için­ de.

Temel bir sorun Türkiye’ nin geçirdiği toplumsal de­

ğişme ile ilgilidir. Atatürk

devrimleri, bir Kurtuluş Sava­ şı ' hareketininin ertesin­ de, bir parçalanmaya yol aç­ mış Türkiye iki kültür arasın­ da bölünmüştür. Daha sonra­ ları, DoğufBatı sorunsalı başlığı altında ele alınan ve yol açtığı sosyo-kültürel so­ nuçların incelenmesine girişi­ len bu bölünme, alaturka denen geleneksel Türk Müzi­ ği ile alafranga denen Çok­ sesli Batı Müziği gibi bir karşıtlık üretmiştir. Bir başka müzik daha yaşamaktadır, üs­ telik halk kitleleri içinde: Halk

Müziği diye adlandırılan ve

folklordan beslenen türküle­ rimiz. Daha sonraları toplum­ sal evrilme süreci içinde bu­ gün Hafif Müzik dediğimiz tür gelişmiş, kırın kente akma­ sından sonra da arabesk de­ nen tür ortalığı kaplamıştır. Ama, Halk Müziği, Hafif Müzik ve arabeski alt formlar

sayarsak, temel kavganın, iki ayrı müzik mantığından kay-

nakiandıkları için, alaturka ile alafranga arasında olduğu söylenebilir. Hiç kuşkusuz, bu alafranga sözcüğü, sorunu alaturkanın içinden görenler tarafından ve biraz da küçüm­

seyici anlamda kullanılmıştır.

Biz, bu yergiyi amaçlamaksı- zın, salt karşıtlığı belirleyen terim olarak kullanıyoruz söz­ cüğü.

SENTEZ DENEMELERİ

imparatorluktan cumhuri­ yete, ümmetten ulusa geçil­ mesi süreci, tüm kültür ya­ şamında dönüşümlere yol aç­ mıştır elbet yukarda değinil­ diği gibi. Cumhuriyet'in ilk yıllarında alaturkanın

unuttu-her dalda

B İR CAZCI:

Halen Birle­ şik Am erika'da yaşayan Arif Mar­ din, caz müziğinin bir ustası olarak biliniyor. Bestecinin son yıllarda elektronik müzikle de ilgilendiği gö­ rüldü.

TÜRK

B e k i r

M Ü ZİĞ İN D EN

S ı t k ı

B İR AD:

Sezgin,

kla s ik m usikim izin Nevzat Atlığ ile b irlik­ te en önemli kişilerinden biri sayılı­ yor. Bestelerinde geleneksel biçim­ lere bağlılığıyla belirdiği söylenebi­ lir.

rulabilmesi için büyük çaba sarfedildiği, kısıtlamalar geti­ rildiği bilinmektedir. Radyo

alafranga müziğe ağırlık ver­ m iş, konservatuarlar açılmış,

orkestralar kurdurulmuş, an­ cak alafranga ve türkü top­ lumsal ve bireysel yaşamı­ mızdan sökülüp atılamamış- tır umulduğu gibi. Bunun an­ laşılması, Türkiye’de müziğin iki ayrı kanaldan genişleme­ si sonucunu vermiştir elbet.

Çoksesli Batı Müziği’nin mantığı ile yetişen, Avrupa' da öğrenim gören ve besteci­ liğe başlayan, ilk özgün Türk kompozitörleri, karşılaştıkla­ rı bu ikilemi aşmak gereğini duymuş, soruna çözüm ara­ mışlardır. Batılı besteciler arasında Halk Müziği kaynak­ ları ile ilgilenmiş ve yeni sen­ tezler gerçekleştirmeyi

başar-ÖZGÜN BİR

Yalçın Tura,

BESTECİ-

son Yl,,arda

B E 5 T E C I. k|asjk TUrk

müziğinden beslenen eserler veri­ yor ve yeni bireşimler arıyor. Sen­ fonik eserlerinin yanı sıra Tura, yaptığı film müzikleriyle de göz dol­ duruyor. Bu yoldaki son çalışması Antalya Film Festivali’ ni kazanan Bir Yudum Sevgi adlı filmin müziği.

BESLER'DEN

Necil

Kâ-BİR

zım A

k-ses, Türk B e ş l e -r i’ nin çalışmala-rını sü-rdü-ren bi-r üyesi. Akses, senfonik eserlerinde folklorik öğeleri kullanışıyla dikkati çeken bir bestecimiz. Son yapıtla­ rından biri 50. Yıl Marşı idi.

Atatürk devimlerinden sonra,

Türkiye'de kültür "İkiye’’ bölünmüş,

sonradan "Doğu/Batı sorunsalı” denen

olayiı doğurmuştur. Müzik de

"alaturka/alafranga" diye ayrılmıştı

Batı M üziği’ nin yaygınlaştırılması için çaba sadeden topluluklardan biri de TRT Oda Orkestrası’ dır.Topluluğu, GUrer Aykal yöneti­ mindeki bir konserinde dinleyicileri selâmlarken görüyorsunuz. Soldan üçüncü değerli kemancı Suna kan, en sağda yitirdiğim iz eleştirmeci Faruk Güvenç.

T İM U R SELÇUK:

Türk Hafif M üziği’ nin ünlü bir şarkıcı ve bestecisi olan sanatçı, son yıllarda verdiği konserlerle göz doldurdu ve müziğini geliştirdiğini kanıtladı.

mış Bela Bartok gibi besteci­ leri izlemek istemiştir bu mü- zikçilerimiz.

TÜRK BEŞLERİ

İlk kuşak Türk bestecileri­ nin bir bölümü Türk Beşleri olarak bilinir: Ahmet Adnan

Saygun, Cemal Reşit Rey, Ul­ vi Cemal Erkin, Necil Nâzım Akses, Ferit Alnar. Bu beste­

cilerimiz bir yandan Halk Mü­ ziği bir yandan da Klasik Türk Müziği ile bağ kurarak, bunla­ rın Batı Müziği biçimleri için­ de bir sentezine ulaşmayı denediler. Hayatta olan Say­

gun senfonik eserlerinin yanı

sıra Yunus Emre Oratoryosu ve Kerem Operası ile ünlendi Türkiye’de. Rey, Karagöz,

Süiti ve Fatih senfonik şiiri ile

dikkati çekti. Cumhuriyet’in 50. Yıl Marşı’nın bestecisi Ak­

ses de senfonik parçalarıyla

belirdi. Hayatta bulunmayan

Erkin kamuoyunda Köçekçe- ler’i, Alnar ise, Kanun Konçer­ tosu ile ün yaptı.

GÜNÜMÜZDE DURUM

Türk Beşleri’nin bıraktığı yerden müziği yeni kalıpları içinde sürdüren besteciler, bugün çok farklı müzikler su­ nuyor dinleyicilere. Bülent

Tarcan, Ilhan Baran gibi bes­

tecilerin Beşler’le bazı yapı benzerlikleri gösterdikleri ve folklorik öğelere zaman za­ man ilgi gösterdikleri söyle­ nebilir. Yerel üslup peşinde koşan besteciler arasında sa­ yılması gereken ve birkaç yıl önce yitirdiğimiz Ferit Tüzün,

Çeşmebaşı Balesi ile dikkati

çekmiş, çalışmalarını sürdü­ ren Nevit Kodallı ise orkest­ ra parçalarından çok kamu­ oyundan Van Gogh Operası’ nın bestecisi olarak iz bırak­ m ıştır. Halk kökenli bir musikinin en ateşli yandaşla­ rı arasında sayılması gereken iki bestecimiz ise Kemal İle­

rici ile Muammer Sun’dur.

MODERNİST GİRİŞİMLER

Müziğin evrensel bir dil ol­ duğuna inanan ve yapısal so­ runlarının çözümüne öncelik tanıyan bir başka grup beste­ ci ise, çağcıl anlatım yolları ile sıkı ilişkiler kurmuşlardır.

Schoenberg, Stravinski, Berg

gibi çağımızın en önemli bes­ tecilerinin açtıkları on iki ton sisteminin olanaklarını sürdü­ ren ve elektronik müziğe ka­ dar uzanan alanda beste yap­ maktadır bu müzikçilerimiz.

Halen Amerika’da yaşa­ yan Bülent Arel ve Ilhan Mi-

maroğlu, elektronik müzik

alanında çalışmaktadırlar.

Günümüzün en önemli beste­ cilerinden biri sayılan Ilhan

Usmanbaş da atonal ve elek­

tronik müziğin olanaklarından yararlanmaktadır. Usmanbaş modern Türk şairlerinin ürün­ lerine ilgi duyan bir besteci olarak da bilinmektedir.

Batı Müziği ile Klasik Türk Müziği arasındaki karşıtlığı aşmaya ve yeni bir müzik dili kurmaya çalışan bir besteci­ miz Yalçın Tura’dır. Yaptığı film müzikleriyle de ilgi uyan­ dıran Tura, sorunu sadece bi­

çimsel düzlemde algılama-

masıyla dikkati çekmekte, es­ ki musikimizin sesini içerden duymaya çalışmasıyla belir­ ginleşmektedir. Bu yolda gi­ rişimleri olan bir başkası, kuramsal çalışmalarıyla da il­ gi uyandıran Clnuçen Tanrı- korur’dur.

Cengiz Tanç’ın da beste­

leriyle dikkati çektiği belirtil­ melidir.

BİR TEMEL SORUN

Çoksesli Batı Müziği ile uğraşan bestecilerin bir te­ mel sorunu var görünüyor: Bunca yıl geçmesine, orkest­ ralar kurulmasına ve konser­ ler düzenlenmesine rağmen, kitlelere ulaşamamak.

Doğrusunu söylemek ge­ rekirse, bestecilerimizin kitle­ lere ulaşması için fazla çaba harcandığı öne sürülemez. Radyo programlarının taran­ ması, klasik müzik yayınları içinde çağdaş Türk bestecile­ rine ayrılan sürenin ne kadar yetersiz olduğunu gösterme­ ye yeter. Devlet Senfoni Or­ kestrasının halk konserlerin­ de de bestecilerimize gere­ ken ilgiyi gösterdiği söylene­ mez. Bu yüzden, çağdaş mü­

zikle kitleler arasında hâlâ bir

açıklık bulunmaktadır. Kolay kolay da giderileceğe benze­ memektedir.

İCRACILARIN BAŞARISI

Batı Müziği alanında asıl başarıyı gösterenlerin ve uluslararası standartlara ula­ şanların icracılar olduğu söy­ lenmeli. Türün tarihinin çok genç olmasına rağmen, özel­ likle Devlet Konservatuvarı’n- dan yetişen müzikçilerimiz tüm dünyada önemsenen yo­ rumlara ulaştılar.

Bu yorumcu - icracıların başında piyanist Idil Biret’i anmak gerekir. Uluslararası ünlerimiz arasında iki viyolo­ nist, Suna Kan ve Ayla Erdu-

ran da ilk akla gelen adlar.

Piyanistlerden Güler Uğurata,

Ayşegül Sanca ve Verda Er­ man da burada belirtilmesi

gereken icracılardır. Viyolon­ selci Oktay Daiaysel ile piya­ nist Gülsün Onay, Süher ve

Güher Tekinel kardeşler de

anılmalı.

Türkiye’nin tek cembalo- cusu olan Ayşe Ekşl’yi de unutmamak gerekir elbet.

Aziz Kortel, Hikmet Şimşek

ve Gürer Aykal da şef olarak uluslararası ün sahibidir.

ALATURKANIN DURUMU

Saray çevresinde üretildi­ ği, açık Arap-lran etkileri taşı­ dığı gerekçesiyle bazı ke­ simler tarafından ulusal bu­ lunmayan Klasik Türk Müziği, geniş kitleler arasındaki bü­ yük İtibarını ve etkinliğini ko­ rumaktadır.

Ancak burada özellikle vurgulanması gereken bir nokta var Zamanla müziğin ti­

carileşmesi, Türk Musikisi’ni

olumsuz biçimde etkilemiş, bir yığın yabancı öğeyle dol­ masına yol açmıştır. Sahne için, daha doğrusu ve hakça- sı doğrudan doğruya içkili ga­ zinolar için üretilen bu mu­ siki, büyük ölçüde dinî musi­ kimizden etkilenen ve besle­

nen klasik musikimizin iç mantığını ve duyarlığını boz­

muştur denebilir.

Kuşkusuz Hacı Arif Bey’ den baştayarak Sadettin Kay­

nak, Selâhattin Pınar gibi

besteciler biçim ve duyarlık alanında özgürleştirici giri­ şimler yapmışlardır ama, bu yenilikler hiçbir zaman düzey düşmesine yol açmamıştır. Oysa sahne olayı büyük bir düzeysizliğe yol açmıştır.

ÖNEMLİ BESTECİLER

Bugün Klasik Türk Müzi­

ği’nin önde gelen adları şöy­

le sıralanabilir: Önce gele­ neksel yapıyı korumaya yöne­ lik çalışmalarıyla Alaaddin

Yavaşça veBekir Sıtkı Sezgin.

Bunlara Ferit Sıdal, Selâ­

hattin İçli ve Erol Sayan’ı da

eklemek gerekir. Klasik müzi­ ğin popülerleşmiş adları ara­ sında hiç kuşkusuz ilk akla gelenler Avnl Anıl, Yusuf Nal-

kesen gibi besteciler gel­

mektedir.

HAFİF MÜZİK VE ARABESK

Arif Mardin’ler, Muvaffak Talay’lar, Erol Pekcan’lar, İs­ met Sıral’lar bir geleneği ve

mantığı olan caz müziğini Türkiye’de özgün bir tarz ola­ rak yerleştirmeye ve geliştir­ meye çalışmışlardır ama, ne yazık ki başarılı olamamışlar­ dı. Bu ünlü müzikçilerimizin büyük bölümü yurt dışında yaşamaktadırlar şimdi.

Türkiye’de caz gelişeme­ miş, ama yerine Hafif Müzik denen tür yerleşmiştir. Bu Ba- tı’da cazdan türeyen ve aynm-

laşan Rock türü bir müziğin

kılık değiştirmesinden ibaret­

tir. B. Hailey’den Beatles’a, Elvis’ten Elton John’a evrilen bu müzik biçimleri, ne yazık ki Türkiye’de hiçbir özgün ürün verememiştir. Üstelik si­ yasal hareketler bu alanı da etkilemiş, türkü formu sırf İle­

rici bir biçim olduğu sanısıy­

la bu müziğe uydurulmaya çalışılmış, ortalık, şarkıcı ve besteci olmayan yığınla adla dolmuştur. Aslında eğlence musikisinin bir dalı olarak gö­ rülmesi gereken Hafif Müzik formu, zaten yabancı şarkıla­ rın Türkçe söylenmesi gibi bir uygulama içinde kalmaktadır genellikle.

Gelgelelim, caz kökenli müzik biçimlerinin olsun, Çoksesli Batı Müziği’nin ol­ sun yeni biçimlere yol açabi­ leceğini düşünen bazı genç besteciler, özgün arayışlara girmekten de kaçınmamakta­ dırlar. Örneğin Zülfü Livaneli

folklorik öğelere önem vere­

rek, günümüzde en iyi temsil­ cilerini Farandurl ve Yupanci de bulan bir müzik kurmaya çalışm asıyla dikkat

çek-A H M ET

Türk Beşleri

ola-AO NAN

rak bilinen ilk e j l Y d l H » kuşak bestecile-’ rimizin en önem­ lilerinden biri. Saygun, senfonik ya­ pıtlarının yanısıra Kerem Operası ile de dikkati çeker. Değerli besteci, folklorik öğelerden yararlanarak öz­ gün bir bireşime ulaşmayı öngördü hep.

SUNA KAN:

Uluslararası üne sahip icracılarımızın başında gelen kemancı, çok genç yaşta baş­ ladığı müzik yaşamım başarıyla sür­ d ü rü y o r. Suna Kan, ya lnız tekniğinin üstünlüğü ile değil, yo­ rumlarındaki duygusallıkla da göz dolduruyor.

mektedir.

Klasik Türk Müziği’ne ku­ lağı çok yatkın olması gere­ ken Timur Selçuk ise, geleneksel ses dokusuna da uzantı veren besteler yapmak­ tadır. Bu girişimlerinin özgün çözümlere ve yetkin bestele­ re varıp varmayacağını zaman gösterecektir elbet. Ama iki bestecinin çabaları da ilgiyle izlenmesi gereken çabalardır.

Arabesk olayının, aynı za­

manda sosyo-kültürel bir olay olduğuna da kuşku yoktur. Kır emeğinin çözülmesi ve kente göçmesiyle oluşan bir kültürün ürünüdür elbet ara­ besk. Kentin marjinal kesim­ leri, yani gecekondularda toplanan ve alt-işlerde çalışan İnsanlar, ne kentli ne köylü olabilen bir yaşamın sorunları ve beklentileri içinde bulun­ maktadır. Kültürleri de ister istemez karma, hatta yapay ■ dır. Gündelik sıkıntıların bas­ kısı altındadırlar, üst sınıflara özlem duymaktadırlar. Ne var ki, toplumsal kuruluşlara uyum da sağlayamamaktadır­ lar. Bu yüzden arabesk boyun

eğme ile başkaldırmayı bir

arada ve Sade-Mazohlst bir İçerikle dile getirmektedir. Daha yalın dille söylendiğin­ de, arabesk ölmekte ve öldür­ mekte, sevmekte ve nefret etmektedir. Orhan Gencebay,

Ferdi Tayfur, hatta Kibariye,

bütün otobüslerin ve kamyon­ ların içinde, hıçkırarak Türki­ ye’yi bir boydan bir boya dolaşmaktadır.

Arabeskin bir yozlaşma olup olmadığı sorunu elbet tartışılmaya ve çözümlenme­ ye değer bir sorundur. Ama, şu anda önemli olan, arabes­ kin, geniş halk kesimlerinin derin umutsuzluğunu yansıt­ mak gibi bir işlevi bulun­ duğudur.

HALK MÜZİĞİ

Yazıyı bağlarken, genel

hatlarında Halk Müziği’ne de

AR A B ESK İN

0rhan

EN ÜNLÜSÜ:

G e n c e ­

bay, arabesk türünün en popüler ve iddialı adı. Sanatçı, sinema yoluyla ününü daha da yaygınlaştırıyor.

değinmek gerekir. Eski biçim­ leri olduğu gibi koruyarak

türküyü sürdürmeye çalışan

kişilerin başında, Nida ve Ne­

riman Tüfekçi gelmektedir.

Türkü formunun Türkiye’ deki en büyük yorumcusu, hâlâ Ruhi Su’dur elbet. Gerçi bir ara Rahmi Saltuk bir aşa­ ma yapacağı yolunda umutlar vermişse de, sonraları ustası­ nın katkısını aşamadığı görül­ müştür.

Görüldüğü kadarıyla, Türk Müziği tüm çeşitleriyle henüz kimliğini ve yaratıcılarını bu­ labilmiş değildir. Çok mesa­ fe alındığına şüphe yoktur ama, bu mesafe, insana gö­ nül ferahlığı verebilecek dü­ zeyde de değildir denebilir.

j YARIN:«

TÜRK ELEŞTİRİSİ

Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi