Farklı ekim zamanlarının fasulye bitkisinin verim ve verim unsurlarına etkisi

(1)

DĠCLE ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

FARKLI EKĠM ZAMANLARININ FASULYE BĠTKĠSĠNĠN VERĠM

VE VERĠM UNSURLARINA ETKĠSĠ

Ġbrahim Halil BAYRAK

YÜKSEK LĠSANS TEZĠ

TARLA BĠTKĠLERĠ ANABĠLĠM DALI

DĠYARBAKIR HAZĠRAN-2019

(2)

(3)

II

Bu çalışma konusunun belirlenmesinde ve bu çalışmanın yürütülüp sonuçlanmasında, bana her türlü destek ve yardımı sağlayan, yol gösteren danışman hocam sayın Prof. Dr. Behiye Tuba BİÇER’e teşekkür ederim. Çalışmamın her aşamasında desteklerini esirgemeyen arkadaşlarım Sibel İŞİKTEN ve Murat TUNÇ’a her türlü yardım ve desteğini esirgemeyen sevgili aileme en içten teşekkürlerimi sunarım.

(4)

III

TEġEKKÜR……….……….. I

ĠÇĠNDEKĠLER………... II

ÖZET………... V

ABSTRACT………... VI

ÇĠZELGE LĠSTESĠ………... VII

KISALTMA VE SĠMGELER……….……….….……… X

1. GĠRĠġ………..………... 1

2. ÖNCEKĠ ÇALIġMALAR ……….... 9

3. MATERYAL VE METOT ………...…... 17

3.1. Materyal ……….. 17

3.2. Deneme Alanı Toprak Özellikleri ………... 18

3.3. Deneme Alanı İklim Özellikleri ……….. 18

3.4. Metot ……….... 19

3.5. İncelenen Özellikler ……….... 20

3.5.1. Çıkış Gün Sayısı………....………... 20

3.5.2 İlk Çiçeklenme Gün Sayısı……… ………. 20

3.5.3. %50 Çiçeklenme Gün Sayısı………... 20

3.5.4. Fizyolojik Olgunlaşma Gün Sayısı…..…………... 20

3.5.5. Bitki Boyu…. ……….…... 21

3.5.6. İlk Bakla Yüksekliği………... 21

3.5.7. Bitkide Ana Dal Sayısı………... 21

(5)

IV

3.5.11. Bitkide Bakla ağırlığı……….………... 21

3.5.12. Bitkide Bakla Sayısı……… ………... 21

3.5.13 Baklada Tane Sayısı……..………. 22

3.5.14. Bitkide Tane Sayısı ….………..…..……... 22

3.5.15. Bitki Tane Verimi………..………... 22

3.5.15. Bitkide Biyolojik Verim……….………... 22

3.5.16. Tane Verimi…….. ..……….………... 22 3.6. Verilerin Değerlendirilmesi……….………... 22 4. BULGULAR VE TARTIġMA ……… 23 4.1. Çıkış Gün Sayısı………....……...………... 23 4.2. İlk Çiçeklenme Gün Sayısı……….………..………….. 25 4.3. %50 Çiçeklenme Gün Sayısı...………... 27 4.4. Olgunlaşma Gün Sayısı….………... 29 4.5. Bitki Boyu…..……….…... 31 4.6. İlk Bakla Yüksekliği………..………... 33

4.7. Bitkide Dal Sayısı ……….………. 35

4.8. Bakla Boyu…… ………... 37

4.9. Bakla Genişliği….……….………... 38

4.10. Bitki Ağırlığı……… ……….………. 40

4.11. Bitkide Bakla Ağırlığı ……….………... 42

4.12. Baklada Tane Sayısı……… ………... 44

4.13. Bitkide Bakla Sayısı….……….. 46

4.14. Bitkide Tane Sayısı..………..…………... 48

4.15. Bitki Tane Verimi ……...……….…..………... 50

(6)

V

6. KAYNAKLAR……….. 61

(7)

VI ÖZET

FARKLI EKİM ZAMANLARININ FASULYE BİTKİSİNİN VERİM VE VERİM UNSURLARINA ETKİSİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ İbrahim Halil BAYRAK

DİCLE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI

2019

Bu araştırma 2018 yılında Dicle Üniversitesi Tarla Bitkileri Bölümü araştırma ve deneme alanında 6 farklı fasulye çeşidinde ( Adabeyazı, Akman 98, Aras 98, Göynük 98, Ahlat ve Cihan) farklı ekim zamanlarının (10 Mart, 4 Nisan ve 4 Mayıs 2018) verim ve verim öğelerine etkisini belirlemek amacıyla yürütülmüştür. Deneme tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Tohumluk miktarı metrekarede 25 tohum üzerinden hesaplanmıştır. Yapılan araştırmada parselde çıkış gün sayısı, İlk çiçeklenme, %50 çiçeklenme ve olgunlaşma gün sayısı, bitki boyu, ilk bakla yüksekliği, bitkide dal sayısı, bakla boyu, bakla genişliği, bitki ağırlığı, bitkide bakla ağırlığı, baklada tane sayısı, bitkide bakla sayısı, bitkide tane sayısı, bitki tane verimi, biyolojik verim ve tane verimi incelenmiştir. İncelenen tüm özellikler yönünden ekim zamanlarının etkisi önemli bulunmuş ekim zamanı geciktikçe tüm karakterlerde azalmalar meydana gelmiştir. Yapılan incelemeler neticesinde ekimi yapılan tüm çeşitlerde bölgemiz için en uygun ekim zamanının Mart ayı olduğu saptanmıştır.

(8)

VII

THE EFFECT OF DIFFERENT SOWING DATES ON YIELD AND YIELD COMPONENTS OF DRY BEAN

MASTER THESIS İBRAHİM HALİL BAYRAK

UNIVERSITY OF DICLE DEPARTMENT OF FIELD CROPS

INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES 2019

This research was conducted to determine the effect of different sowing times (10 March, 4 April and 4 May 2018) in six bean cultivars (Adabeyazı, Akman 98, Aras 98, Göynük 98, Ahlat and Cihan) on the yield and yield of componnets in Dicle University Field Crops Department in 2018. The experiment was established as three replications according to the experimental design. Seed amount was calculated over 25 seeds per square meter. In the research, the number of days to first flowering, the number of days to 50% flowering and maturing, plant height, first pod height, number of branches, pods and seeds per plant, pod length and width, plant weight per plant, pod weight per plant, plant yield per plant, biological yield and grain yield were investigated. The effect of sowing was significant for all characters, and when sowing time delayed, all parameters declined. It was found that the most suitable sowing time for our region was March.

(9)

ÇĠZELGE LĠSTESĠ

Çizelge No Sayfa

Çizelge 1.1. Dünyada Yemeklik Tane Baklagil verileri 2 Çizelge 1.2. Dünyada kuru fasulye üretimi yapan başlıca ülkeler 3 Çizelge 1.3. Türkiye yemeklik baklagil üretim değerleri 4 Çizelge 1.4. Son 10 yıla Türkiye ve Diyarbakır iline ait fasulye üretim

miktarları

4 Çizelge 1.5. Türkiye’de kuru fasulye üretiminde lider iller 6 Çizelge 3.1. Deneme alanı toprak analiz sonuçları 18 Çizelge 3.2. Diyarbakır iline ait 2018 yılı ve uzun yıllar iklim verileri 19 Çizelge 4.1. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde çıkış

gün sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları

23 Çizelge 4.2. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde çıkış

gün sayısı değerlerine ait ortalama değerler

24 Çizelge 4.3. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde ilk

çiçeklenme gün sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları

25 Çizelge 4.4. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde ilk

çiçeklenme gün sayısı değerlerine ait ortalama değerler

26 Çizelge 4.5. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde %50

çiçeklenme gün sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları

27 Çizelge 4.6. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde %50

çiçeklenme gün sayısı değerlerine ait ortalama değerler

28 Çizelge 4.7. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde olgunlaşma

gün sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları

29 Çizelge 4.8. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde olgunlaşma

gün sayısı değerlerine ait ortalama değerler

30 Çizelge 4.9. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde bitki boyu

değerlerine ait varyans analiz sonuçları

31 Çizelge 4.10. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde bitki boyu

değerlerine ait ortalama değerler

32 Çizelge 4.11. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde ilk bakla

yüksekliği değerlerine ait varyans analiz sonuçları

33 Çizelge 4.12. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde ilk bakla

yüksekliği değerlerine ait ortalama değerler

(10)

Çizelge 4.13. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde dal sayısıs değerlerine ait varyans analiz sonuçları

35 Çizelge 4.14. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde bitkide dal

sayısı değerlerine ait ortalama değerler

36 Çizelge 4.15. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde bitkide dal

sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları

37 Çizelge 4.16. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde bakla boyu

değerlerine ait ortalama değerleri

38 Çizelge 4.17. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde bakla

genişliği değerlerineait varyans analiz sonuçları

39 Çizelge 4.18 Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde bakla

genişliği değerlerine ait ortalama değerler

39 Çizelge 4.19. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde bitki ağırlığı

40 Çizelge 4.20. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde bitki

ağırlığına ait ortalama değerler

41 Çizelge 4.21. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde bitkide bakla

ağırlığı değerlerine ait varyans analiz sonuçları

ağırlığına ait ortalama değerler

43 Çizelge 4.23. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde baklada tane

44 Çizelge 4.24. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde baklada tane

sayısına ait ortalama değerler

47 Çizelge 4.27. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde bitkide tane

49 Çizelge 4.28. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde bitkide tane

49 Çizelge 4.29. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde bitki tane

verimi değerlerine ait varyans analiz sonuçları

51 Çizelge 4.30 Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde bitki tane

verimine ait ortalama değerler

52 Çizelge 4.31. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde biyolojik

verim değerlerine ait varyans analiz sonuçları

(11)

Çizelge 4.32. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde biyolojik verime ait ortalama değerler

54 Çizelge 4.33. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde tane verimi

55 Çizelge 4.34. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde tane verimine

ait ortalama değerler

56 KISALTMA VE SĠMGELER Kg : Kilogram G : Gram M : Metre m2 : Metrekare cm : Santimetre mm : Milimetre Da : Dekar Ha : Hektar Ca : Kalsiyum Fe : Demir K2O : Potasyum P : Fosfor

(12)

N : Azot

TSP : Triple Süper Fosfat

ºC : Santigrad derece

(13)

1.GĠRĠġ

İnsan sağlığı için yeterli ve dengeli beslenme önem arz etmektedir. Buğdaygillerde bazı aminoasitler sınırlı, hayvansal kaynaklı proteinlerin de pahalı olması yemeklik tane baklagillerin önemini artırmaktadır. Ülkemizde bitkisel kaynaklı proteine sahip kuru fasulye önemli miktarda tüketilmekte ve insanımızın gıda ihtiyacını karşılamada büyük önem taşımaktadır. Protein açısından kuru fasulye % 19-31 gibi yüksek oranlarda protein içermekte A, B ve D vitaminlerince oldukça zengin olduğu bildirilmektedir. Tahıl tanelerinden yaklaşık iki katı ve daha fazlası protein içerdikleri belirtilmektedir. Yüksek proteini ile gelişmekte olan ülkelerde ve vejetaryen toplumlarda hayvansal proteinlerin yerini alabileceği, hasat artıklarının da hayvan beslenmede kaba yem açığını önemli ölçüde karşılayacağı bildirilmektedir (Şehirali, 1988, Yaman, 1998, Pekşen ve Artık, 2005).

Fasulyenin orijini Orta Amerika bölgesidir ve Amerika kıtasının keşfi ile önce Avrupa, sonra diğer bölgelere yayılmıştır. Meksika’da bulunan arkeolojik kalıntılar M.Ö. 4975 yılından beri kullanıldığını göstermektedir. Fasulyenin ilk kez 7 000 yıl önce Orta Amerika yerlileri Aztec ve Maya’lar tarafından kültüre alındığı bilinmektedir. Kökenini Orta Amerika’daki sıcak bölgelerinden almıştır. Fasulyede zamanla yeni çeşitlerin geliştirilmesiyle subtropik ve ılıman kuşaklarda da geniş yetişme alanları bulmuştur. Orta Amerika’dan dünyaya yayılan bu bitki ülkemizde son iki yüzyıldır yetiştirilmektedir.

Phaseolus cinsi Amerika ve Asya grubu olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Amerika Grubu: Phaseolus coccineus L, P. acutifolius A.Gray, P. lunatus L, P. vulgaris L, Asya Grubu: P. aureus, P. mungo, P. calcaratus, P. angularis, P. ocantifolius olarak sıralanmaktadır.

Phaseolus vulgaris L: Phaseolus türleri içinde ekonomik önemi en fazla olan, özellikle sıcak ve ılıman bölgelerde olmak üzere dünyada en yaygın şekilde yetiştirilen türdür. Phaseolus vulgaris’in birçok çeşidi vardır. Bunların sınıflandırılmasında çeşitli kriterler üzerinde durulmuş ve farklı araştırıcılar tarafından değişik sınıflandırmalar yapılmıştır.

(14)

Phaseolus vulgaris türü tane şekli ve büyüklüğüne göre Phaseolus vulgaris ssp. sphaericus Mart, P. vulgaris ssp. elipticus Mart, P. vulgaris ssp. oblongus Savi, P. vulgaris ssp. subcompressus Al, ve P. vulgaris ssp. compressus Dc. olarak gruplandırılmıştır. Gövde büyüme karakterine göre ise bodur, sarılıcı ve sırık tipler olarak adlandırılmıştır. Genellikle kuru olarak değerlendirilen çeşitlerin bodur veya oturak olarak adlandırılan sınıfta yer aldığı belirtilmektedir (Şehirali, 1998).

Türk Standartları Enstitüsü ülkemizde fasulye tiplerini tane şekillerini dikkate alarak Tombul, Çalı, Horoz, Dermason, Selanik, Şeker, Battal ve Bombay olarak isimlendirmiştir. Türkiye’de uzun yıllardan beri yetiştiriciliği yapılan fasulyeler tescil ettirilerek Türk tarımına kazandırılmıştır. Bu tescilli fasulye çeşitlerden önemli olanları Eskişehir 855, Karacaşehir 90, Şehirali 90, Şahin 90, Yunus 90, Akman-98, Göynük-98, Önceler 98, Noyanbey 98, Yakutiye 98, Aras-98, Terzibaba, Zülbiye, Akdağ, Kantar-05, Elkoca-Kantar-05, Güngör, Adabeyazı, Cihan, Bulduk olarak sıralanmaktadır.

Yemeklik tane baklagiller arasında kuru fasulye ekim alanı ve üretim miktarı bakımından dünyada ilk sırayı almaktadır. Dünya kuru fasulye ekim alanı 36.458.894 ha, üretim miktarı 31.405.912 ton ve verimi 86.14 kg/da’dır. Ülkemizde ise ekim alanı 89.722 bin ha, üretimi 239 bin ton ve verimi ise 267 kg/da’dır (FAO, 2018).

Ekilen alan bakımından dünyada ilk sırada Hindistan yer almakta bunu Myanmar, Brezilya, Meksika ve Tanzanya izlemekte, üretim miktarında da aynı sıralama yer almaktadır. Birim alan tane verimi en fazla Türkiye’de elde edilmekte, diğer ülkeler ise Kanada, Amerika, Myanmar ve Çin olarak sıralanmaktadır. Türkiye dünya verim ortalamasının 3 katına (266.51 kg/da) karşılık gelmektedir.

Çizelge 1.1. Dünyada yemeklik tane baklagil verileri

Ürün Adı Ekilen Alan (ha) Verim (kg/da) Üretim (ton) Kuru Fasulye 36.458.894 86.14 31.405.912 Nohut 14.564.399 101.5 14.776.827 Mercimek 6.582.779 115.3 7.590.761

(15)

Dünyada Kuru Fasulye üretimi yapan başlıca ülkeler Çizelge 1.1’de verilmiştir. Çizelge 1.2. Dünyada kuru fasulye üretimi yapan başlıca ülkeler

Ülke Adı Ekilen Alan (ha) Verim (Kg/da) Üretim (Ton) Dünya 36.458.894 86.14 31.405.912 Hindistan 15.425.864 41.42 6.390.000 Myanmar 3.182.144 171.78 5.466.166 Brezilya 2.795.284 108.50 3.033.017 Meksika 1.625.213 72.84 1.183.868 Tanzanya 1.150.759 99.10 1.140.444 Amerika 814.520 199.61 1.625.900 Çin 807462 165.15 1.333.557 Arjantin 415.340 99.58 413.605 Kanada 116.390 220.67 2.566.835 Türkiye 89.678 266.51 239.000 Avusturalya 39.157 91.68 35.898

(16)

Çizelge 1.3. Türkiye yemeklik baklagil üretim değerleri Ürün Adı Alan (da) Verim (kg) Üretim (ton) Fasulye, Kuru 897.221 267 239.000

Bakla, Kuru (Ġnsan Tüketimi Ġçin) 29.116 235 6.847

Nohut, Kuru 3.953.099 120 470.000

Mercimek, Kuru (Kırmızı)) 2.693.181 149 400.000

Mercimek, Kuru (YeĢil) 232.201 129 30.000

Bezelye, Kuru 9.415 284 2.673

Acı Bakla 3.714 108 402

Kaynak: TÜİK 2017 https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=92&locale=tr

TÜİK 2017 verilerine göre tarla ürünlerine ait tarım alanı 170.069.340 da, yemeklik tane baklagillerin oranı % 4.6, kuru fasulyeye ait oran ise % 0.53 olarak belirlenmiştir. Türkiye’de yemeklik tane baklagilleri arasında üretim yönünden 470.000 ton ile nohut, 400.000 ton ile mercimek ilk sırada yer alıp bunu 239.000 ton ile kuru fasulye 3. sırada izlemektedir. Verim açısından ise bezelyeden sonra birim alandan en fazla verim alınan yemeklik tane baklagil ürünü (267 kg/da) kuru fasulyedir.

Son 10 yıla ait Türkiye ve Diyarbakır iline ait fasulye üretim miktarları Çizelge 1.4’te verilmiştir. Türkiye’de üretim miktarı son 10 yılda %50, verim miktarı ise ortalama % 90 oranında arttığı görülmektedir.

(17)

Çizelge 1.4. Son 10 yıla ait Türkiye ve Diyarbakır iline ait fasulye üretim miktarları

Türkiye Geneli Diyarbakır

Yıllar Alan (da) Verim (kg/da) Üretim (ton) Alan (da) Verim (Kg/da) Üretim (ton) 2007 1.092.497 141 154.243 1.880 307 578 2008 982.326 158 154.630 1.830 278 508 2009 949.280 191 181.205 2.400 261 627 2010 1.033.811 206 212.758 2.200 238 523 2011 946.254 212 200.673 2.000 233 466 2012 931.740 215 200.000 1.450 280 406 2013 847.630 230 195.000 1.512 283 428 2014 911.103 238 215.000 1.380 286 395 2015 935.840 251 235.000 1.130 293 331 2016 898.197 265 235.000 1.190 292 347 2017 897.221 267 239.000 1.110 286 317 Kaynak: TÜİK 2017

Türkiye’de kuru fasulye üretiminde lider iller Çizelge 1.5’te verilmiştir. İç Anadolu illeri olan Konya, Karaman, Nevşehir ve Niğde ile Doğu Anadolu Bölgesin illeri olan Bitlis ve Erzincan’ın Türkiye’de önemli fasulye üreticisi iller olduğu görülmektedir.

(18)

Çizelge 1.5. Türkiye’de kuru fasulye üretiminde lider iller Ġl Adı Ekilen Alan (da) Üretim (ton) Konya 191.438 70.242 Karaman 103.700 31.125 NevĢehir 81.192 24.001 Niğde 80.920 28.126 Bitlis 62.866 20.765 Erzincan 30.675 4.210 KahramanmaraĢ 24.633 4.927 Kütahya 21.693 3.727 GümüĢhane 21.440 4.245 Kayseri 15.415 3.157 Kaynak: TÜİK 2017

Diyarbakır’a ait fasulye üretim verileri incelendiğinde; Diyarbakır Merkez, Çınar, Bismil, Silvan, Ergani ilçeleri yüksek sıcaklık ve yüksek buharlaşma nedeniyle uzun yıllardan beri fasulye tarımına önem vermediği belirlenmiştir. Sadece Dicle (280 da), Kulp (750 da), Lice (30 da) ve Çüngüş (50 da) ilçelerinde bu ürüne ekim alanı ayrıldığı saptanmıştır.

Dünyada en fazla yetiştirilen yemeklik tane baklagil bitkisi olan fasulyenin tarımı ılıman kuşak içinde yapılmaktadır. Deniz yüzeyinden 2 000 m yüksekliklere kadar yetişebilmektedir. Çok soğuk olan yüksek bölgelerde ve çok sıcak olan nemli ovalarda iyi yetişememektedir. Verimi genellikle ılıman bölgelerde, tropik bölgelere oranla daha yüksek olup ılıman bölgelerde ancak sıcak mevsimde yetiştirilebilmektedir. Dona toleransı yoktur ve 0 ºC ve altındaki sıcaklıklarda çok kısa sürede zarar görmektedir. Aynı zamanda özellikle çiçeklenme dönemi yüksek sıcaklıklara karşı hassastır (Şehirali, 1988).

Yüksek sıcaklıklar ve buna bağlı olarak düşük nisbi nem canlı polen oranını düşürmekte, döllenmeyi olumsuz yönde etkilemekte, generatif organlarda dökülmeye

(19)

neden olmakta ve meyve ve tohum verimini düşürmektedir. Ayrıca, 32 ºC’nin üzerindeki sıcaklıklar fasulye bitkisinin toplam yaprak alanını, toplam kuru ağırlığı ve net asimilasyonunu önemli miktarda azaltmaktadır. Fasulyenin optimum çimlenme sıcaklığının 15-20 ºC, optimum büyüme ve çiçeklenme sıcaklığının 20-25 ºC olduğu kabul edilmektedir. Fasulyede çiçeklenme ve bakla bağlama boyunca generatif organlardaki dökülme oranı % 40-82 arasında değişmektedir (Akçin, 1974).

Fasulyede bazı çeşitler kısa gün, bazı çeşitler nötr gün özelliği göstermekte, fotoperiyoda hassas olmayan nötr gün bitkilerinin vegetatif periyodu nispeten kısa olmakta ve erken olgunlaşmaktadır. Sıcaklığı yüksek bölgelerde yüksek sıcaklık bitkide çiçeklenmeyi hızlandıran bir faktör olduğundan, yeterli büyüklüğe ulaşmadan çiçeklenmektedirler. Genellikle bodur tipler nötr gün özelliği, sarılıcı tipler çoğunlukla fotoperiyoda hassas ve kısa gün bitki özelliğine sahiptirler (Akçin, 1974).

Ekim ile ilk çiçeğin görülmesi arasındaki zamana genotip, gün uzunluğu, sıcaklık ve bu faktörlerin interaksiyonu etki etmektedir. Gün uzunluğu ve sıcaklık çiçeklenmeyi kontrol eden faktörler olup ilk çiçeğin çıkışının gecikmesi, yan dalların büyümelerine neden olmaktadır bu istenen bir özelliktir. Gün uzunluğu sıcaklık interaksiyonu aynı zamanda bitkide yan dal ve yaprak sayısını, bitkinin büyüklüğünü, hasat indeksini ve bazı verim komponentlerini kontrol etmektedir. Daha uzun günler ile düşük sıcaklıklar fotoperiyoda hassas olan çeşitlerin çiçeklenmesini geciktirmekte büyümeyi teşvik etmektedir. Bu durum ise bitkilerin çiçeklenmeden önce yüksek verim için yeterli büyüklüğe sahip olmasını sağlamaktadır (Şehirali, 1998).

Bölgelere göre ekim ve dikim zamanlarının belirlenmesi, o bölgenin ışık potansiyelini değerlendirmek bakımından büyük önem kazanmaktadır. Işığın uygun olduğu dönemde ışığı kesebilecek olan yaprak alanı oluşturmak verimi etkilemede çok önemli bir faktör olmaktadır (Uzun ve ark. 1998).

Ekim zamanı geciktikçe bitki, büyüme ve gelişme döneminde ışık ve sıcaklıktan yararlanamamakta ve verim kayıplarının ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Sıcaklık bitki büyüme, gelişme ve metabolizması ile bitki gelişme durumu ve zamanlamasını etkilemektedir (Baytorun ve ark. 1993). Bodur formlu fasulyelerin gelişmeleri için minimum 12-13°C ve sırık formlu fasulyelerin ise 14-15°C sıcaklık istediği, maksimum

(20)

büyümenin ise 30°C’de olduğu, bundan daha yüksek sıcaklıklarda ise büyümenin yavaşladığı, çiçek dökülmelerinin arttığı ve tohum oluşumunu önlediği değişik araştırıcılar tarafından bildirilmiştir (Akçin 1974, Duke 1983, Şehirali 1988).

Bu bilgilere dayanılarak ülkemizin değişik ekolojik bölgelerinde yapılan çalışmalarda, fasulyede en uygun ekim zamanı; Doğu Anadolu Bölgesinde 15 Mayıs, Akdeniz kıyı şeridinde 1 Mart, Tokat yöresinde 23 Nisan ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde Şubat sonu Mart başı olarak saptanmıştır.

Yapmış olduğumuz araştırmada amaç Diyarbakır merkez ilçede sıcaklığın farklı olduğu aylarda bitki yetiştiriciliğinin uygulanabilirliğini saptamaktır.

(21)

2. ÖNCEKĠ ÇALIġMALAR

Fasulye yetiştiriciliğinde çimlenme, gelişme ve verim için en uygun sıcak ise 18-27 ºC olarak belirlenmiştir (Çetinel, 1986). Sıcaklık yükseldikçe çiçeklenme hızlanmakta ve bitki generatif döneme yeterince büyümeden girmektedir. Fasulyedeki gelişmenin çoğunlukla büyüme döneminin uzunluğuna bağlı olduğu, bitki büyümesi ile olgunluktaki kuru madde miktarının verim açısından önem taşıdığı bilinmektedir (White, 1981). Büyümenin verim üzerindeki bu önemli etkisi nedeniyle özellikle çiçeklenme döneminde bitkinin belirli bir vegetatif aksam oluşturması istenmektedir (Scully ve Wainess, 1988). Vegetatif büyüme süresi ile bitki boyu üzerine çevre koşullarının önemli etkisi vardır (Koinov ve Radkov, 1979). Özellikle vegetatif dönemden tane oluşumuna kadar olan sürede bitkideki kuru madde ağırlığının arttığını saptayan bazı araştırıcılar, bitkide tane ağırlığı ile tanede toplam azot miktarının çeşitlere göre de farklı olduğunu belirtmişlerdir (Granados ve ark.,1987). Bitkinin farklı gelişme dönemlerindeki sıcaklık, nem, gün uzunluğu, ışık yoğunluğu gibi iklim faktörleri değişeceğinden kuru madde miktarında da değişiklikler olmaktadır. Vegetatif gelişme üzerine en fazla sıcaklık ve gün uzunluğu etkili olmaktadır. Bu nedenle sıcaklık ve gün uzunluğuna hassas olan ve olmayan çeşitlerin belirlenmesi, bitkinin vegatatif aksamı arttırma bakımından önem taşımaktadır (Şehirali, 1979).

Binnie ve Clifford (1981), fasulye bitkisinde bakla sayısı, bin tane ağırlığı, bitki ve bakladaki tane verimi bakımından fasulye çeşitleri arasında önemli farklılıklar olduğunu bulmuşlardır. Kuru fasulyede genotip ve ekolojik koşulların tane verimini etkilediğini bildirmişlerdir.

Heralth ve Eaton (1981), farklı sıcaklıklarda yetiştirdikleri fasulyelerde; bakladaki tane sayısının toplam verime % 17.1 oranında katkısı olduğunu ve bu özelliğin çeşit geliştirmede önemli olduğunu ifade etmişlerdir.

Yaman ve Sepetoğlu (1990), beş ekim zamanı (24 Nisan, 15 Mayıs, 20 Haziran, 5 Temmuz, 20 Temmuz) ile dört fasulye çeşidi ile yaptıkları çalışmalarında; ikinci ürün ekim zamanlarında bitki boyu, yan dal sayısı, boğum sayısı ve toprak üstü kuru madde ağırlığının arttığını bildirmişlerdir.

(22)

Çiftçi ve Yılmaz (1992), Van şartlarında 12 adet kuru fasulye genotipinde; çıkış süresi 17-21 gün, çiçeklenme süresi 60-70 gün, bakla bağlama süresi 67-81 gün, vejetasyon süresi 108-116 gün, bitkide bakla sayısı 10.6-18.0 adet, baklada tane sayısı 3-5 adet, 1000 tane ağırlığı 167.7-440.0 g ve tane veriminin 124-198 kg/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir.

Önder (1994), bodur kuru fasulye çeşitlerinde inorganik azot ve Rhizobium phaseoli bakterisinin birlikte ve ayrı ayrı uygulanmasını incelemişlerdir. Tane veriminin 264.23-358.47 kg/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir.

Bozoğlu (1995), Samsun şartlarında 14 adet kuru fasulye genotipi ile yaptığı çalışma neticesinde; genotiplerin bitki boyunun 31.48-81.71 cm, ilk bakla yüksekliğinin 10.31-15.81 cm, 1000 tane ağırlığının 159.58-520.93 g, tane veriminin 162.7-237.7 kg/da arasında değiştiğini saptamıştır.

Ranalli (1996) İtalya’da 45 adet fasulye hattı ile yürüttüğü çalışmada; bitkide bakla sayısının fazla olduğu hatlarda verimin arttığını gözlemlemiştir.

Akdağ ve Tayyar (1996), Tokat koşullarında Horoz ve Şeker kuru fasulye çeşitlerini 25 cm, 40 cm ve 55 cm sıra aralığında ve 5 cm, 10 cm ve 15 cm sıra üzeri mesafelerinde tepkilerini incelemişlerdir. Tane verimi yönünden her iki çeşit için 40 cm sıra aralığı ve 15 cm sıra üzeri mesafesinin (16.7 bitki/m2

) en uygun sıklık olduğunu saptamışlardır. Bu sıklıklarda Şeker çeşidinden 300.2 kg/da, Horoz çeşidinden ise 273.4 kg/da tane verimi alındığını saptamışlardır.

Önder ve ġentürk (1996), Karaman şartlarında üç farklı kuru fasulye çeşidini ve dört farklı ekim zamanında incelemişlerdir. Ekim zamanlarının ortalaması olarak dal sayısının 4.1-4.7 adet, bitkide bakla sayısının 21.2-22.9 adet, ilk bakla yüksekliğinin 10,1-11.0 cm, bitki boyunun 43,5- 51,7 cm, bin tane ağırlığının 173.3-463.3 g, baklada tane sayısının 3.6-5.9 adet ve tane veriminin ise 377.7-389.4 kg/da arasında değerler gösterdiklerini saptamışlardır.

PekĢen ve ark. (1997) Samsun çevre şartlarında 1 Mayıs, 12 Mayıs ve 24 Mayıs tarihlerinde ekilen fasulye çeşitlerinin en yüksek tane verimine (154.6 kg/da) 1 Mayıs’ta yapılan ekim ile ulaşıldığını bildirmişlerdir.

(23)

Yaman (1998), 1989 ve 1990 yıllarında Ege Tar. Araşt. Enstitüsü'nde dört farklı fasulye çeşidinde (4F-2072/4, Es-855, 4F-2629, bölge popülasyonu), ana ürün ve ikinci ürün yetiştiriciliğini kapsayan beş farklı ekim zamanında (24 Nisan, 15 Mayıs, 20 Haziran, 5 Temmuz, 20 Temmuz) verim ve verim kriterleri üzerine etkileri araştırmıştır. Verimde 20 Haziran ekiminin üstün olduğunu saptamışlardır.

Yılmaz (1999) Erzincan koşullarında kuru fasulye için uygun ekim zamanı ve uygun çeşidi saptamaya çalışmıştır. Altı fasulye çeşidini dört farklı dönemde ekimini yapmıştır. En fazla birim alan tane verimini 328.06 kg/da ile Göynük–98 çeşidinin ikinci ekim zamanından, en düşük tane verimini 200.73 kg/da Erzincan Yerel Dermason çeşidinin birinci ekim zamanından alındığını saptamıştır.

Düzdemir ve Akdağ (2001) Tokat koşullarında 55 adet kuru fasulye genotipini incelemişlerdir. Bitki boyunun 49.9- 154.9 cm, ilk bakla yüksekliğinin 9.9-23.9 cm, bitkide bakla sayısının 8,6-26,2 adet, bakla uzunluğunun 8.0-12.2 cm, baklada tane sayısının 1,87-4,65 adet, bin tane ağırlığının 236.2-1314.8 g, bitki tane veriminin 10.2-27.4 g, biyolojik verimin 296.9-588.6 kg/da ve tane veriminin 573.4-205.9 kg/da arasında değiştiğini saptamışlardır.

Balkaya ve OdabaĢ (2004), Samsunda 2001-2002 yıllarında; 16 Nisan, 1 Mayıs, 16 Mayıs ekim tarihlerinde Toya, Bursa oturak, Sırık 97 ve Gitan çeşitlerinin taze meyve ve iç bakla verimleri ile erkencilik durumlarını incelemişlerdir. 1 Mayıs ekim zamanında yetiştirilen çeşitlerde bakla büyüklüklerinin diğer ekim zamanlarına göre daha iri olduğunu saptamışlardır. En yüksek taze bakla veriminin 2. ekim zamanında bodur formlu Bursa oturak (1293 kg/da, 1929 kg/da), sırık formlu Gitan çeşidinde (1402 kg/da ve 2873 kg/da) olduğunu bildirmişlerdir. Barbunya fasulyede taze meyve ve iç bakla üretimi için uygun ekim zamanının 1 Mayıs olduğunu belirlemişlerdir.

Elkoca ve Kantar (2004), Erzurum şartlarına uyumlu, olgunlaşma süresi kısa ve verimli kuru fasulye çeşitlerinden Aras-98 ve Yakutiye-98 çeşitleri 4 fasulye hattını Erzurum Merkez ve Pasinler’de incelemişlerdir. Araştırma sonuçlarına göre; erkenci olan hatların tane veriminin her iki lokasyonda da tescilli çeşitlerden önemli seviyede yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Erkenci ve yüksek verimli olan hatların, Erzurum ve

(24)

benzer iklimlerde tescilli çeşitlerden çok daha iyi olduğunu ve bunlarla sonbahar ilk donlarından önce olgunlaşarak üretimi garanti altına alabileceğini saptamışlardır.

Elkoca ve ark. (2005), 1997 ve 1998 yıllarında, erken ve normal ekim tarihlerinde 14 fasulye genotipinin soğuğa toleransları ve verimlerini incelemişlerdir. Beyaz kabuklu ve düşük taninli genotiplerin, sıcaklığın düşük olduğu erken ekimde renkli kabuklu ve yüksek taninli genotiplerden daha hızlı çıkış yaptıklarını bildirmişlerdir. Araştırmanın ilk yılında erken ekimde fide çıkışı sırasında don zararı meydana geldiğini ve kısa sürede çıkış yapmış olan genotiplerin dondan zarar gördüğünü saptamışlardır. Don olayının görüldüğü ve mevsimin daha serin geçtiği ilk ekim yılında renkli kabuklu genotiplerin, beyaz kabuklu genotiplerden daha yüksek tohum verimine sahip olduğunu belirtmişlerdir. Fasulyenin düşük sıcaklıklara oldukça hassas bir bitki olduğu, düşük sıcaklıkların fasulye verimini sınırlandırdığını, iyi çıkış yapabilen soğuğa tolerant ve verimli genotiplerin bulunmasının gerekli olduğunu bildirmişlerdir.

PekĢen (2005), Samsun çevre şartlarında 6 adet fasulye genotipini 2 yıl süreyle incelemişlerdir. Ekimden çiçeklenmeye kadar geçen sürenin 41,3-49,8 gün, çiçeklenme süresinin 23,5-64,8 gün, vejetasyon süresinin 99.2-120,0 gün, bitki boyunun 24,6-72,3 cm, ilk bakla yüksekliğinin 6,9-12,7 cm, ana dal sayısının 1,27-1,92 adet, bakla sayısının 7,2-13,5 adet, bakla uzunluğunun 8,4-10,6 cm, baklada tane sayısının 3,2-6,1 adet, 100 tane ağırlığının 17,78-52,88 g ve bitki tane veriminin 4,6-14,9 g arasında değişiklik gösterdiğini bildirmişlerdir.

Fırtına (2006), Van’nın Gevaş ilçesi şartlarında 11 adet kuru fasulye çeşidinde; en fazla tane veriminin Aras-98 çeşidinden (472.0 kg/da), en az tane veriminin ise Şeker çeşidinden (285.0 kg/da) alındığını tespit etmişlerdir.

Tam (2008) Van şartlarında, Gevaş, Aras-98 ve Şehirali-90 çeşitlerinin 15 Nisan, 30 Nisan, 15 Mayıs ve 30 Mayıs tarihlerinde ekimi ile en uygun ekim zamanını belirlemeye çalışmıştır. Araştırma neticesinde; en fazla tane verimini 30 Nisan ekiminden ve Aras-98 genotipinden (170.86 kg/da), en az tane verimini 15 Mayıs ekiminden Gevaş genotipinden (123.66 kg/da) alındığını bildirmiştir.

(25)

Akbulut ve ark. (2009) Burdur’da biri çeşit toplam 12 fasulye genotipi ile yaptıkları çalışmada; çiçeklenme süresinin 42 gün ile en kısa Şeker genotipinde olduğunu belirlemişlerdir.

Ceyhan ve ark. (2009) 2006 yılında Konya şartlarında 4 çeşit ve fasulye 12 hattını incelemişlerdir. Bitki boyu 44.1-84.8 cm, dal sayısı 5.2-11.9 adet, bakla sayısı 12.3-32.0 adet, baklada tane sayısı 4.0-6.0 adet, bakla boyu 8.5-12.7 cm, 1000 tane ağırlığı 218.0-467.1 g, biyolojik verim 322.2-850.0 kg/da ve tane veriminin 111.2-299.4 kg/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir.

Yılmaz ve ark. (2010) Ordu ili Akkuş ilçesi çevre şartlarında 11 farklı kuru fasulye genotipini incelemişlerdir. Bitkide bakla sayısı 4.0-14.0 adet, baklada tane sayısı 3.0-6.0 adet, bin tane ağırlığı 256.0-690.0 g ve tane veriminin 57.0-181 kg/da arasında olduğunu saptamışlardır.

Varankaya (2011), Yozgat çevre şartlarında 2010 yılında 22 farklı kuru fasulye genotipini incelemişlerdir. Genotiplerin bitki boyunun 25.44-68.89 cm, dal sayısının 1.44-4.89 adet, bitkide bakla sayısının 7.45-18.33 adet, bitkide tane sayısının 21.78-63.44 adet, bin tane ağırlığının 259.2-469.0 g ve tane veriminin 150.42-400.74 kg/da arasında değiştiğini ifade etmişlerdir.

Babagil ve ark. (2011), 2010 yılında Erzincan ve Erzurum şartlarında Aras-98, Yakutiye-98, Terzibaba, Köy Çeşidi Şeker Fasulyesi ve Mecidiye çeşitleri ile 1 adet yerel popülasyonu incelemişlerdir. Yapılan çalışma sonuçlarında her iki bölgede de en yüksek verimin 136.6 kg/da ile Yakutiye-98 çeşidinden, 100 tane ağırlığının 53.1 g ile Mecidiye çeşidinden, ilk bakla yüksekliğini 19,5 cm ile yerel popülasyondan, baklada tane sayısı 86,3 adet, bitki başına bakla sayısı 38,3 adet ve bitki başına dal sayısı 3,0 adet ile Terzibaba çeşidinden ve en yüksek bitki boyunu 113,5 cm ile yerel popülasyondan elde etmişlerdir. Yetiştirme zamanı kısmen kısa olan Doğu Anadolu koşulları için erkenci ve dik bitki formuna sahip olan Aras-98, Yakutiye-98 ve Mecidiye kuru fasulye çeşitlerini tavsiye etmişlerdir.

Atıcı (2013), Giresun’da gerçekleştirmiş olduğu araştırmada; kuru fasulye çeşitlerinin çıkış sürelerini 13-25 gün, çiçeklenme sürelerini 30-88 gün, bitkide bakla

(26)

sayılarını 10-22 adet, dekara tane verimini ise 82-306 kg arasında değiştiğini bildirmiştir.

Ekincialp ve ġensoy (2013) Van şartlarında 95 adet fasulye genotipine ait bazı bitkisel özellikleri saptamışlardır. Genotiplerin çıkış süresinin 10- 28.50 gün, çiçeklenme süresinin 49.67-83.67 gün, bakla boyunun 8.96-30.59 cm, bakla eninin 9.49-20.26 mm ve yüz tane ağırlığının 14.92-98.16 g arasında farklılık gösterdiğini ifade etmişlerdir.

Yılmaz ve ark.(2014) Giresun koşullarında 8 adet fasulye genotipinin verim ve verim özelliklerini saptamışlardır. Yapılan araştırma neticesinde; bitkide bakla sayısı 13.90-18.00 adet, baklada tane sayısı 3.97-5.43 adet ve 1000 tane ağırlığının 205.33-421.33 g arasında farklılık gösterdiğini bildirmişlerdir.

Kahraman (2014), 2010-2012 yıllarında Konya’da farklı tarihlerde ekilen bodur kuru fasulye genotiplerinin verim ve kalite özelliklerini belirlemişlerdir. Ekim zamanlarına göre tohum verimi açısından 15 Nisan ekiminde 562.50 kg/da ile Akman-98, protein oranı açısından 1 Haziran ekiminde % 34.08 ile Karacaşehir-90, protein verimi açısından 15 Mayıs ekiminde 146.25 kg/da ile Horoz, methionine miktarı açısından 15 Haziran ekiminde 0.40 g/100 g ile Karacaşehir-90, tyriptophane miktarı açısından 15 Haziran ekiminde 0.37 g/100 g ile Karacaşehir-90 genotipleri sıralanmıştır.

Zirek (2015), Van-Gürpınar çevre şartlarında 15 adet kuru fasulye genotipi ile gerçekleştirdiği araştırmada; bitki boyunun 40.0- 251.6 cm, dal sayısının 2.23-5.90 adet, bitkide bakla sayısının 8.83- 25.96 adet, bitkide tane sayısının 32.10-96.86 adet, baklada tane sayısının 2.66- 4.73 adet, bin tane ağırlığının 621-276 g, biyolojik verimin 593.1-912.7 kg/da ve tane veriminin 201.6- 360.4 kg/da arasında değiştiğini ifade etmişlerdir.

Çınar (2015) Erzurum’da 2012 ve 2013 yıllarında, kuru fasulyede verim ve bazı tarımsal özellikleri belirlemiştir. İki yıllık ortalamalara göre hat ve genotiplerin çıkış süresi 15.2- 19.3 gün, çiçeklenme süresi 34.-72.5 gün, olgunlaşma süresi 96.0-125.5 gün, bitki boyu 37.7-50.5 cm, bitki başına dal sayısı 2.1-3.6 adet, bitki başına bakla sayısı 6,5-14,6 adet, bakla uzunluğu 8,6-11,5 cm, ilk bakla yüksekliği 12,9-19,7 cm,

(27)

baklada tane sayısı 3.27-4.83 adet, tane verimi 92.4-195.4 kg/da ve yüz tane ağırlığı 18.0-99.8 g arasında değiştiğini ve çeşitlerde önemli farklılık saptandığını bildirmiştir.

Kuyucuoğlu (2016) 2014 yılında Konya/Beyşehir’de 20 Nisan, 3 Mayıs, 11 Mayıs, 19 Mayıs ve 31 Mayıs tarihlerinde Akçabelen, Arda, Bulduk, Erzincan ve İspir çeşitlerinde verim ve bazı tarımsal ve kalite özellikleri incelenmişlerdir. Çeşitlerde en yüksek tane ve protein veriminin 19 Mayıs ekiminden elde edildiğini tespit etmiştir. Çeşitler arasında Bulduk çeşidinin ön plana çıktığı ve en yüksek tane veriminin (513.27kg/da) 19 Mayıs tarihinde bu çeşitten elde edildiğini bildirmişlerdir.

Baran (2016) Kayseri şartlarında 12 adet kuru fasulye genotipini incelemiştir. Bitki boyunun 24.93-43.80 cm, ilk bakla yüksekliğinin 8.48-12.83 cm, bitkide ana dal sayısının 1.53- 2.83 adet, bitkide bakla sayısının 9.97-21.50 adet, bitkide tane sayısının 29.87-72.20 adet, tane veriminin 89.33-237.33 kg/da, çıkış süresinin 8.0-10.33 gün, çiçeklenme süresinin 48.0-57.0 gün ve vejetasyon süresinin 83.0-88.33 gün arasında değiştiğini bildirmiştir.

Kahraman ve Önder (2017) Konya koşullarında farklı ekim zamanlarında 7 kuru fasulye genotipini incelemişlerdir. Ekim zamanı geciktikçe; tohum çapı, tohum boyu ve tohum kabuğu oranının düştüğünü ifade etmişlerdir. Türkiye’de genel olarak her bölgede rahatlıkla yetiştirilebilen kuru fasulyede üretici ve tüketici taleplerini inceleyip, bu araştırma sonucunda belirlenen bazı kalite kriterlerinin dikkate alınarak bitki bilimciler tarafından ıslah programlarında kullanılması ile kaliteli insan

beslenmesine ve ülke ekonomisine katkı sağlanmasını ifade etmişlerdir.

Aydoğan (2017) Erzurum İspir ilçesinde Elkoca-05 ve Aras-98 ile 15 adet hattı incelemiştir. Bitki boyunu 53.3-110.5 cm, ilk bakla yüksekliğini 12.1-17.6 cm, bitkide dal sayısını 2.87-4.80 adet, 100 tane ağırlığını 42.2-60.3 g, tane verimini 92.9-285.0 kg/da, toplam verimi 514.4-837.6 kg/da, çıkış süresini 12.0-14.0 gün, çiçeklenme süresini 42.0-52.3 gün ve vejetasyon süresini 114.3-140.0 gün olarak saptamıştır.

(28)

Baran (2018) Van-Gevaş çevre şartlarında 11 adet kuru fasulye genotipini incelemişlerdir. Bitki boyunu 40.42-56.74 cm, bitkide dal sayısını 6.42-7.14 adet, bitkide bakla sayısını 6.31- 7.84 adet, baklada tane sayısını 4.26-6.82 adet, bitkide tane sayısını 21.92-35.32 adet/bitki, 100 tane ağırlığını 39.90-50.30 g, bitkide tane verimini 8.83-17.77 g ve tane verimini 273.93-350.89 kg/da olarak saptamıştır.

Girgel ve ark. (2018) Bayburt’ta 16 adet kuru fasulye genotipini incelemişlerdir. Yapılan araştırma neticesinde; bitki boyunun 32.1-44.3 cm, bitkide bakla 8 sayısının 10.0-24.1 adet, baklada tane sayısının 3.5-5.5 adet, 1000 tane ağırlığının 393.7-545.5 g ve tane veriminin 128.3-194.3 kg/da arasında değiştiğini tespit etmişlerdir.

Karabacak (2018) 2017 yılında Elazığ ili Maden ilçesi şartlarında 11 adet kuru fasulye çeşidini incelemişlerdir. Bitki boyu 33.2-62.4 cm, ilk bakla yüksekliği 12.9-27.05 cm, dal sayısı 3.97-6.82 adet, bakla sayısı 17.15-43.60 adet, 100 tane ağırlığı 28.43-49.62 g, çiçeklenme süresi 53.0-60.0 gün ve tane verimi 141.43-333.10 kg/da olduğunufarklılık ifade etmişlerdir.

(29)

3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal

Bu araştırma 2018 yılında Dicle Üniversitesi Tarla Bitkileri Bölümü araştırma ve deneme alanında bazı fasulye çeşitlerinde ( Adabeyazı, Akman 98, Aras 98, Göynük 98, Ahlat ve Cihan) farklı ekim zamanlarının (10 Mart, 4 Nisan ve 4 Mayıs) verim ve verim öğelerine etkisini belirlemek amacıyla yürütülmüştür.

Denemede altı farklı fasulye çeşidi kullanılmıştır. Göynük 98, Akman 98 ve Aras 98 çeşitleri Doğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü’nden, Cihan çeşidi Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü’nden, Adabeyazı çeşidi Sakarya Mısır Araştırma Enstitüsü’nden, Ahlat isimli genotip ise Bitlis’in Ahlat ilçesinde fasulye üreticisinden temin edilmiştir.

Göynük 98: Bitki boyu 45.0-55.0 cm, horoz tipi tanelere sahip tane rengi beyaz olan, sülüksüz bodur gelişme formunda bir bitkisel yapı göstermektedir. İlk bakla yüksekliği 16-22 cm, 100 tane ağırlığı 54.0-55.0 g ve baklada tane sayısı 3-5 adet arasında değişmektedir. Olgunlaşma süresi 105-110 gün arasındadır. Tane verimi toprak ve iklim koşullarına göre dekara 220.0-260.0 kg arasında değişir.

Cihan: Bitki boyu 39-55 cm, bodur gelişme formunda, horoz tipi tohumlara sahip tane rengi beyaz olan sülüksüz bir bitkisel yapı göstermektedir. 100 tane ağırlığı 47 g, erkenci, çiçeklenme gün sayısı 39-53 gün, olgunlaşma süresi 100-127 gün ve otalama tane verimi 200 kg/da’dır.

Aras 98: Bitki rengi koyu yeşil tipi bodur olan Bakla gelişim dönemlerine göre rengi yeşil olgunlaşmada beyaz, bakla şekli ise uzun-yassı boyu 13-14 cm ortalamasında olan bitki başına bakla 17 olup, baklada tane sayısı ortalama 5 ve bakla rengi beyazdır. Hastalığa dayanıklılık durumu dayanıklı-toleranslı, olgunlaşma süresi genel olarak 110-125 gün, 100 tane ağırlığı 45.4 g’dır.

Akman-98 :Yarı sarılıcı olarak gelişen, 60-70 cm boylanan 115- 125 günde olgunlaşan iri bir çeşittir. Baklada tane sayısı 3-5 adettir. Tane rengi beyaz ve şekli

(30)

dermasondur. Virüs ve bakteriyel hastalıklara dayanıklıdır. Diğer fasulye çeşitlerine nazaran biraz daha geççi bir çeşittir

Adabeyazı: tane tipi dermason (orta boy) bitki boyu ortalama 65-87 cm, ilk bakla yüksekliği 13 cm, bitkide dal sayısı ortalama 3.1 adet, bitkide bakla sayısı ortalama 20 adet, baklada tane sayısı ortalama 4 adet, baklada tane sayısı 4 adettir,

3.2. Deneme Alanı Toprak Özellikleri

Deneme alanından 0-20 cm ve 20-40 cm derinlikten alınan toprak numunelerinin Diyarbakır İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, Toprak Analiz Laboratuvarında yapılan toprak analiz sonuçları Çizelge 3.1’de verilmiştir.

Çizelge 3.1. Deneme alanı toprak analiz sonuçları Derinlik (cm) Kireç (CaCO3) pH Fosfor (P2O5) Potasyum (K2O) Organik Madde Fe Cu Zn Mn (kg/da) (%) (mg/kg) 0-20 11.40 7.19 1.32 121 0.79 3.769 1.316 0.415 3.84 Deneme yeri toprağı kumlu-killi bünyeli olup, pH değeri 7.19 arasında hafif alkali, tuzluluk oranı, organik madde miktarı ve fosfor bakımından oldukça düşüktür.

3.3. Deneme Alanı Ġklim Özellikleri

Deneme alanına ait iklim özellikler Çizelge 3.2.de verilmiştir.

Diyarbakır iline ait 2018 yılı ve uzun yıllar iklim verileri incelendiğinde; Şubat ayının ortalama sıcaklığı 7.6 o_{C aynı aya ait uzun yıllar sıcaklık ortalaması ise 3.7} o

C ile ortalamanın üzerinde bir sıcaklık olduğu gözlemlenmiştir. Şubat ayına ait toplam yağış miktarı 86.4 mm ile uzun yıllar ortalaması olan 67 mm yağış değerinden yüksek olduğu gözlemlenmiştir. Nem oranı incelendiğinde; Şubat ayı nem oranı %74.5 olup uzun yıllar nem oranı ortalaması ise %71.6 olduğu gözlemlenmiş ve ortalamanın üzerinde bir nem oranı yaşanmıştır. Mart (12.3), Nisan (15.9), Mayıs (19.4) ve Haziran (26.5) ayları ortalama sıcaklığı incelendiğinde sıcaklığın uzun yıllar Mart (8.3), Nisan (13.8), Mayıs (19.2) ve Haziran (26.1) ayları ortalama sıcaklığı üzerinde seyrettiği, toplam yağış

(31)

incelendiğinde Mart ve Nisan ayının uzun yılların altında geçtiği ve kurak bir dönem yaşandığı gözlemlenmiştir.

Çizelge 3.2. Diyarbakır iline ait 2018 yılı ve uzun yıllar iklim verileri

Aylar

Ort. Sıcaklık (o_C) _{Toplam YağıĢ (mm)} _{Nem (%)}

2018 Uzun Yıllar 2018 Uzun Yıllar 2018 Uzun Yıllar

Ocak 5.2 1.7 86.6 71.2 77.3 76 ġubat 7.6 3.7 86.4 67 74.5 71.6 Mart 12.3 8.3 11.6 65 63.2 65 Nisan 15.9 13.8 48.8 68.5 53.0 63 Mayıs 19.4 19.2 157.8 43.8 67.5 55 Haziran 26.5 26.1 14.4 8.2 37.9 35 Temmuz 31.2 31.1 0.0 0.7 24.2 26 Ağustos 31.5 30.4 0.8 0.4 24.3 25

Mayıs ve Haziran aylarında yağışın ise ortalamanın üzerinde olduğu gözlemlenmiştir. Buna bağlı olarak Mart ve Nisan ayında nem oranının uzun yıllar ortalamasının altında olduğu, Mayıs ve Haziran ayında ise nem oranının uzun yıllar ortalamasının üzerinde seyrettiği görülmüştür. Temmuz ayında yüksek sıcaklık ve yağışın olmaması deneme alanının kurak ve sıcak bir ortamda olduğunu göstermektedir.

3.4 Metot

Deneme alanı toprağı sonbaharda pullukla işlenmiş ve arkasından tapan ile düzeltilmiştir. Ekim sıraları 45 cm’ye ayarlanmış çizilerle daha önceden açılarak ekime hazır hale getirilmiştir. Deneme tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Ana parseller ekim zamanı, alt parseller ise çeşitlerden oluşmaktadır. Parseller 3 m uzunluğunda 4 sıra ve sıra arası 45 cm olarak düzenlenmiştir. Tohumluk miktarı metrekarede 25 tohum üzerinden hesaplanmıştır.

Ekimler 10 Mart 2018, 04 Nisan 2018 ve 4 Mayıs 2018 tarihlerinde üç farklı ekim zamanı kullanılarak elle yapılmıştır. Denemede 5 kg/da saf azot, 5 kg/da fosfor

(32)

üzerinden Diamonyum fosfat (DAP) gübre uygulaması yapılmıştır. Tüm ekim zamanlarında ekimle birlikte verilmiştir.

10 Mart 2018 ve 04 Nisan 2018 tarihlerinde yapılan ekimlerde mevsim kurak geçtiği için çıkışı sağlamak amacıyla yağmurlama sulama yapılmış ve çıkış sağlanmıştır. Üçüncü ekim zamanında ise yeterli nem olduğu için sulama yapılmamıştır. Her üç ekim zamanında da bitkilerin çiçek ve bakla oluşum dönemlerinde (10 günde bir olmak üzere) sulama uygulaması yapılmıştır. Meteorolojik veriler incelendiğinde; ikinci ekim zamanının fide dönemindeki nem düzeyi ve sıcaklığın yüksekliği nedeniyle bitkilerde yaprak biti yoğunluğundan dolayı ticari ismi Hunter olan ilaçla yaprak biti mücadelesi yapılmıştır. Hasat zamanı; her ekim dönemine ait hasat zamanı parsellerin orta iki sırası ve son 25 cm’lik kısım atılarak hasat yapılmıştır. 1. ekim zamanı hasadı 21 Haziran 2. ekim zamanı hasadı 10 Temmuz ve 3. ekim zamanı hasadı 3 Ağustos’da yapılmıştır.

3.5. Ġncelenen Özellikler 3.5.1. ÇıkıĢ Gün Sayısı (gün)

Ekilen tohumların % 90’ının çıkış gösterdiği güne kadar geçen süre olarak hesaplanmıştır.

3.5.2. Ġlk Çiçeklenme Gün Sayısı (gün)

Ekim tarihinden itibaren bitkilerin ilk çiçeğinin görülmesine kadar geçen süre, çiçeklenme süresi olarak belirlenmiştir

3.5.3. % 50 Çiçeklenme Gün Sayısı (gün)

Ekim tarihinden itibaren bitkilerin % 50’sinin çiçeklenmesine kadar geçen süre, çiçeklenme süresi olarak belirlenmiştir.

3.5.4. Fizyolojik OlgunlaĢma Gün Sayısı (gün)

Her parselin % 90’ının hasat olgunluğu tarihleri kaydedilmiş çıkış tarihinden o güne kadar geçen gün sayısı olarak hesaplanmıştır.

(33)

3.5.5. Bitki Boyu (cm)

Bitkiler hasat olgunluğuna gelindiğinde, her parselden rastgele 5 bitkide, tarla yüzeyi ile en üst noktası arasındaki mesafe ölçülmüş bitki boyu belirlenmiştir.

3.5.6. Ġlk Bakla Yüksekliği (cm)

Her parselden rastgele seçilen 10 bitkiden toprak seviyesi baz alınarak ilk meyvenin oluştuğu yükseklik ölçülmüş, ortalamalar alınarak cm olarak ifade edilmiştir.

3.5.7. Bitkide Ana Dal Sayısı (adet)

Her parselden rasgele seçilen 5 bitkideki ana dallar sayılmış ortalamaları alınarak ana dal sayısı değerleri belirlenmiştir.

3.5.8. Bitkide Bakla Boyu (cm)

Her parselden tesadüfî olarak seçilen 10 adet bitkinin tüm yeşil baklalarının bakla boyunun ölçülmesi için kumpas aletinden yararlanılmıştır.

3.5.9. Bitkide Bakla GeniĢliği (mm)

Her parselden tesadüfî olarak seçilen 10 adet bitkinin tüm yeşil baklalarının bakla eninin ölçülmesi için kumpas aletinden yararlanılmıştır.

3.5.10. Bitki Ağırlığı (g)

Parsellerin her birinden tesadüf olarak seçilen 10 bitkinin sap + dal+ tane kısımları tüm olarak tartılmış ve ortalamaları alınarak bitki ağırlığı değerleri belirlenmiştir.

3.5.11. Bitkide Bakla Ağırlığı (g)

Her parselden tesadüf olarak seçilen 10 bitkiden elde edilen baklalar tartılarak ortalamaları alınmak suretiyle g olarak belirlenmiştir.

(34)

Her parselden rasgele 5 bitkideki bakla sayısı belirlenerek ortalamaları alınmıştır.

3.5.13. Baklada tane sayısı (adet)

Her parselden rasgele 5 bitkideki baklaların içindeki taneler sayılarak ortalamaları alınmıştır.

3.5.14. Bitkide Tane Sayısı (adet)

Her parselden şansa bağlı olarak alınan 10 bitkiden tesadüfen seçilen 10 bitkideki taneler sayılarak, ortalamaları alınmak suretiyle tohum/bitki olarak belirlenmiştir.

3.5.15. Bitki Tane Verimi (g)

Her parselden tesadüf olarak seçilen 10 bitkiden elde edilen taneler tartılarak ortalamaları alınmak suretiyle g olarak belirlenmiştir.

3.5.16. Bitkide Biyolojik Verim (kg/da)

Her parselden kenar tesir atıldıktan sonra elde edilen sap +yaprak+taneler tartılarak ve kg/da cinsinden hesaplanarak belirlenmiştir.

3.5.17. Tane Verimi (kg/da)

Her parselden baş ve sonlardan bir sıra ve her sıranın sonundan 25 cm kenar tesir atıldıktan sonra elde edilen taneler tartılarak ve kg/da cinsinden hesaplanarak tane verimi değerleri belirlenmiştir.

3.6. Verilerin Değerlendirilmesi:

Bu araştırmadan elde edilen verilere MSTATC istatistiki paket programı kullanılarak faktöriyel deneme desenine göre varyans analizi uygulanmıştır. Etkili farklılıkları görmek için F testi kullanılarak, ortalama değerler arasındaki karşılaştırmalar ise LSD (%5) testine göre yapılmıştır

(35)

4. BULGULAR VE TARTIġMA 4.1. ÇıkıĢ Gün Sayısı (gün)

Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde çıkış gün sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.1’de verilmiştir.

Çizelge 4.1 Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde çıkış gün sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları Varyasyon kaynakları Sd Kareler ortalaması F değeri Blok 2 1.241 0.4573 Ekim zamanı 2 191.796 70.6962** Hata1 4 2.713 ÇeĢit 5 0.907 0.3002

Ekim zamanı x çeĢit 10 0.730 0.2414

Hata 30 3.022

Genel 53

Dk% 11.2

* :0.05 düzeyinde önemli, ** : 0.01 olasılık düzeyinde önemli, öd: önemli değil

Varyans analiz incelendiğinde; çıkış gün sayısı üzerine ekim zamanlarının etkisi istatistiki olarak önemli (p<0.01), çeşitler arasındaki farklılıklar ve ekim zamanı x çeşit interaksiyonu önemsiz bulunmuştur.

Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde çıkış gün sayısı değerlerine ait ortalama değerler Çizelge 4.2’de verilmiştir.

Ekim zamanlarının çıkış gün sayısına etkisi önemli bulunmuştur. En erken bitki çıkışı 11.11 gün ile 3. ekim zamanı olan Mayıs ayı ekilişinden, en geç bitki çıkışı ise 17.61 gün ile ilk ekim zamanı olan Mart ayı ekilişinde belirlenmiştir. Ekim zamanı geciktikçe çıkış süresinin azaldığı saptanmıştır.

(36)

Çizelge 4.2. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde çıkış gün sayısı ortalama değerleri Ekim Zamanları

ÇeĢitler Mart Nisan Mayıs Ortalamalar

Aras 98 17.6 14.3 11.0 14.3 Göynük 98 16.0 15.0 11.0 14.0 Cihan 18.0 15.0 11.0 14.6 Adabeyazı 18.0 15.0 11.0 14.6 Akman 98 18.0 15.0 11.0 14.6 Ahlat 18.0 15.0 11.6 14.8 Ortalamalar 17.61 a 14.89 b 11.11 c LSD% EKZ:2.456 Ç: ÇxEKZ:4.42

Aynı harflerle gösterilen ortalamalar arasındaki farklılıklar istatistiki olarak önemli değildir.

Çıkış gün sayısı yönünden çeşitler arasında farklılıklar önemli bulunmamış ortalama tüm çeşitlerin 14.0 günde çıkış yaptıkları saptanmıştır.

Akçin (1974), fasulyede minimum toprak sıcaklığının 10 ⁰C olduğunu, soğuk topraklarda erken yapılacak ekimde bitkilerin yavaş ve düzensiz gelişmesinin ürünün azalmasına neden olacağını bildirmiştir. Bodur fasulyelerin gelişmeleri için minimum 12-13⁰C ve sırık fasulyelerin 14-15 ⁰C sıcaklık istediklerini bildirmiştir.

Bir başka araştırmada; fasulyede 15 ºC’nin altında tohum çimlenmesinin yavaşladığı, genotiplere göre değişmekle beraber 7-10 ºC’nin altında tohum çimlenmesinin durduğu bildirilmiştir (Dickson ve Boetger, 1984; Kantar ve Elkoca, 2001). Bu nedenle ilkbaharda düşük toprak sıcaklığı fasulyede çimlenme hızını yavaşlatarak çıkışı geciktirmektedir. Ancak, çimlenme için toplam sıcaklık isteği yönünden çeşitler arasında önemli farklılıklar görülebilmekte ve düşük toplam sıcaklık isteğine sahip çeşitler toprak sıcaklığının minimum çimlenme sıcaklık isteğinin üzerinde olduğu durumlarda hızlı bir şekilde çimlenip kısa sürede çıkış yapmaktadırlar (Kantar ve Elkoca, 2001).

Araştırmamızın gerçekleştiği yıla ait iklim verileri incelendiğinde; Mart ayı ortalama sıcaklığının (12.0 ºC) uzun yıllar ortalama sıcaklığının (8.0 ºC) üzerinde

(37)

seyrettiği görülmektedir. Normal yıllarda bu sıcaklık değerlerinde fasulyede tohum çıkışı zaman zaman 21 gün ve daha üzeri sürelerde gerçekleşmesine rağmen bu yıl ortalama 18 gün gibi kısa bir sürede gerçekleşmiştir. Bu nedenle bu ekim tarihinin başka yıllarda da denenmesi çıkışın garantilenmesi yönünden önemli olarak görülmektedir. Çünkü Elkoca ve ark. (2005) erken ekim uygulamalarında fide çıkışı olmasına rağmen don zararı meydana gelmesinin kendi denemelerinde çıkış yapmış olan genotiplerin dondan zarar gördüğünü saptamışlardır.

Çıkış süresine ait bulgularımız Çiftçi ve Yılmaz (1992)’ın Van koşullarında 17-21 gün, Ekincialp ve Şensoy (2013)’un aynı koşullarda 10-28.5 gün, Atıcı (2013)’nın Giresun ilinde 13-25 gün, Çınar (2015)’ın Erzurum’da 15.2- 19.3 gün arasında değiştiğini bildiren bulgularına benzer bulunmuştur.

4.2. Ġlk Çiçeklenme Gün Sayısı (gün)

Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde ilk çiçeklenme gün sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.3.’de verilmiştir.

Çizelge 4.3. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde ilk çiçeklenme gün sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları

Varyasyon kaynakları Sd Kareler

ortalaması F değeri Blok 2 0.22 0.101 Ekim zamanı 2 1440.88 656.607** Hata1 4 2.19 ÇeĢit 5 283.51 91.674**

Ekim zamanı x çeĢit 10 62.60 20.241**

Hata 30 3.09

Genel 53

Dk% 3.33

Varyans analiz sonuçlarına göre; ilk çiçeğin görüldüğü gün sayısı üzerine ekim zamanları, çeşitler ve ekim zamanı x çeşit interaksiyonu 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur.

(38)

Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde ilk çiçeklenme gün sayısı değerlerine ait ortalama değerler Çizelge 4.4’de

Çizelge 4.4. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde ilk çiçeklenme gün sayısı ortalama değerleri

Ekim Zamanları

ÇeĢitler Mart Nisan Mayıs Ortalamalar

Aras 98 58.3 cd 58.3 cd 44.0 g 53.5 b Göynük 98 57.6 cd 53.3 e 44.0 g 51.6 c Cihan 60.3 c 49.0 f 39.0 h 49.4 d Akman 98 64.0 b 65.0 ab 59.3 c 62.8 a Adabeyazı 67.3 a 54.6 e 37.3 h 53.1 bc Ahlat 55.6 de 48.3 f 34.3 ı 46.1 e Ortalamalar 60.5 a 54.8 b 43.0 c LSD %5 EKZ:1.37 Ç:1.692 ÇxEKZ:2.933

Ekim zamanlarının ilk çiçeklenme gün sayısına etkisi önemli bulunmuştur. Mayıs ayı ekilişinin 43.0 gün ile en kısa, Mart ayı ekilişinin 60.5 gün ile en geç çiçeklenmeye başladığı saptanmıştır. Ekim zamanı geciktikçe ilk çiçeklenme gün sayısının azaldığı saptanmıştır. Mart ayı gece ve gündüz sıcaklıklarının düşük olması bitkinin çiçeklenme dönemine geçmesini sağlayacak toplam ışık ve sıcaklığı uzun sürede tamamlamasına neden olmuştur. Aynı şekilde Diyarbakır ilinde Nisan ayı gece sıcaklıları düşük olmaktadır. Bu ekim zamanında da çiçeklenmenin uzadığı belirlenmiştir. Nitekim Şehirali (1998) ekim ile ilk çiçeğin görülmesi arasındaki zamana genotip, gün uzunluğu, sıcaklık ve bu faktörlerin interaksiyonunun etki ettiğini ve gün uzunluğu ve sıcaklığın çiçeklenmeyi kontrol eden faktörler olduğunu bildirmiştir.

İlk çiçeklenme gün sayısı yönünden çeşitler arasında farklılıklar önemli bulunmuş çeşitlerin ilk çiçeklerinin görüldüğü gün sayıları 46.1 gün ile 62.8 gün olup en düşük değer Ahlat yerel çeşidinde en yüksek değer Akman 98 çeşidinde saptanmıştır.

Ekim zamanı x çeşit interaksiyonu önemli bulunmuştur. Adabeyazı çeşidi Mart ayı ekilişinde yüksek değeri (67.3 gün) verirken, Nisan ve Mayıs ayları ekilişinde en yüksek değeri Akman 98 çeşidi (sırasıyla 65.0 gün, 59.3 gün) almıştır.

(39)

4.3. %50 Çiçeklenme Gün Sayısı (gün)

Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde % 50 çiçeklenme gün sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.5.’de verilmiştir.

Çizelge 4.5. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde % 50 çiçeklenme gün sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları

Varyasyon kaynakları Sd Kareler ortalaması F değeri Blok 2 0.72 0.342 Ekim zamanı 2 1934.88 916.526** Hata1 4 2.11 ÇeĢit 5 321.10 276.987**

Hata 30 1.15

Genel 53

Dk% 1.82

Varyans analiz sonuçlarına göre; % 50 çiçeklenme gün sayısı üzerine ekim zamanları, çeşitler ve ekim zamanı x çeşit interaksiyonu 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur.

Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde % 50 çiçeklenme gün sayısına ait ortalama değerler Çizelge 4.6’da verilmiştir.

Ekim zamanlarının % 50 çiçeklenme gün sayısına etkisi önemli bulunmuştur. Mayıs ayı ekiminde % 50 çiçeklenme gün sayısı 48.1 gün ile en kısa, Mart ayı ekiminde 68.5 gün ile en geç olarak saptanmıştır. Ekim zamanı geciktikçe % 50 çiçeklenme gün sayısı azalmıştır.

Singh (1964) sıcaklığın bitkinin çiçeklenme zamanını etkilediğini, farklı gece-gündüz sıcaklıklarında çiçeklenme süresinin 25-52 gün arasında değiştiğini, gelişme ve olgunlaşma sürelerinin gündüz 27-33 ⁰C ve gece 22-33 ⁰C sıcaklıklarında bitkilerin erken olgunlaştığını, ancak tohumların küçük ve kalitesiz olduğunu bildirmiştir. Bu

(40)

nedenle, iyi kalitede tane elde etmek için serin ve kuru çevre şartlarında bitkilerin yetiştirilmesi gerektiğini bildirmiştir. Akçin (1974), fasulyede maksimum büyümenin 30 ⁰C’de olduğu, daha yüksek sıcaklıklarda büyümenin yavaşladığı, çiçek dökülmelerinin arttığı ve iyi tohum bağlama için nisbi nemin % 50’den aşağı olmaması gerektiğini belirlemiştir.

% 50 çiçeklenme gün sayısı yönünden çeşitler arasında farklılıklar önemli bulunmuş, değerler 52.8 gün ile 70.4 gün olup en düşük değer Ahlat yerel çeşidinde, en yüksek değer Akman 98 çeşidinde saptanmıştır.

Çizelge 4.6. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde % 50 çiçeklenme gün sayısı (gün) ortalama değerleri

Ekim Zamanları

ÇeĢitler Mart Nisan Mayıs Ortalamalar

Aras 98 63.7 d 63.3 d 49.3 g 58.8 b Göynük 98 66.7 c 60.0 e 49.3 g 58.7 b Cihan 66.3 c 57.3 f 44.3 h 56.0 c Adabeyazı 75.3 a 60.0 e 41.7 ı 59.0 b Akman 98 76.3 a 70.6 b 64.3 d 70.4 a Ahlat 62.6 d 56.3 f 39.3 j 52.8 d Ortalamalar 68.5 a 61.3 b 48.1 c LSD% EKZ:1.34 Ç:1.032 ÇxEKZ:1.788

Ekim zamanı x çeşit interaksiyonu önemli bulunmuştur. Adabeyazı çeşidi Mart ayı ekilişinde Akman 98 çeşidi ile en yüksek değeri (75.3 gün) verirken, Mayıs ayı ekilişinde en yüksek değeri Akman 98 çeşidi (64.3 gün) vermiştir.

Çiçeklenme süresine ait bulgularımız Çiftçi ve Yılmaz (1992)’ın Van’da 60-70 gün, Ekincialp ve Şensoy (2013)’un Van’da 49.67-83.67 gün Pekşen (2005)’in Samsun’da 23.5-64.8 gün, Atıcı (2013)’ın Giresun ilinde 30-88 gün ve Çınar (2015)’ın Erzurum’da 34.-72.5 gün olarak bildirdikleri ile paralel, Karabacak (2018)’ın Elazığ’da 53.0-60.0 gün, Baran (2016)’ın Kayseri’de 48.0-57.0 gün ve Aydoğan (2017)’ın Erzurum’da 42.0-52.3 gün olarak bildirdiklerinden düşük yüksek bulunmuştur.

(41)

4.4. OlgunlaĢma Gün Sayısı

Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde olgunlaşma gün sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları Çizelge 4.7’de verilmiştir.

Çizelge 4.7. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde olgunlaşma gün sayısı değerlerine ait varyans analiz sonuçları

Varyasyon kaynakları Sd Kareler ortalaması F değeri Blok 2 3.167 3.931 Ekim zamanı 2 359.722 446.551** Hata1 4 0.806 ÇeĢit 5 138.622 76.383**

Hata 30 1.815

Genel 53

Dk%

Olgunlaşma gün sayısı yönünden ekim zamanları, çeşitler ve ekim zamanı x çeşit interaksiyonu 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur.

Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde olgunlaşma gün sayısına ait ortalama değerler Çizelge 4.8’de verilmiştir.

(42)

Ekim zamanlarının olgunlaşma gün sayısına etkisi önemli bulunmuştur. Mayıs ayı olgunlaşma gün sayısı 92.8 gün ile en düşük, Mart ayı olgunlaşma gün sayısı 101.7 gün ile en yüksek olarak saptanmıştır.

Olgunlaşma gün sayısı yönünden çeşitler arasında farklılıklar önemli bulunmuş, değerler 90.3 gün ile 101.6 gün olup en düşük değer Ahlat yerel çeşidinde en yüksek değer Akman 98 çeşidinde saptanmıştır.

Çizelge 4.8. Farklı ekim zamanlarının bazı fasulye çeşitlerinde olgunlaşma gün sayısı (gün) ortalama değerleri

Ekim Zamanları

ÇeĢitler Mart Nisan Mayıs Ortalamalar

Aras 98 101.3 cd 100.3 cd 102.0 bc 98.8 c Göynük 98 105.0 a 100.7 cd 94.6 gh 100.2 b Cihan 104.0 ab 99.7 de 94.3 h 97.3 d Adabeyazı 99.3 de 97.7 ef 88.0 ı 97.1 d Akman 98 106.0 a 102.0 bc 88.3 ı 101.6 a Ahlat 94.7 gh 88.3 ı 95.0 gh 90.3 e Ortalamalar 101.7 a 98.1 b 92.8 c LSD% EKZ:0.83 Ç:1.29 ÇxEKZ:2.24

Ekim zamanı x çeşit interaksiyonu önemli bulunmuştur. Mart ve Nisan ayı ekilişinde Akman 98 çeşidi yüksek, Ahlat çeşidi düşük, Mayıs ayı ekilişinde Akman 98 çeşidi düşük değeri vermiştir.

Olgunlaşma gün sayısına ait bulgularımız Aydoğan (2017)’ın Erzurum İspir ilçesinde 114.3-140.0 gün, Çınar (2015)’ın Erzurum’da, 96.0-125.5 gün, Çiftçi ve Yılmaz (1992)’ın Van koşullarında 108-116 gün olarak bildirmiş olduğu gün değerleri verilerimizden yüksek çıkmış olup Pekşen (2005)’in Samsun koşullarında 99.2-120 gün, Ekincialp ve Şensoy (2013)’un Van şartlarında 77.67-125.50 gün ve Baran (2016)’ın