Sivrihisar Alemşah Kümbetinin Mimarisi, Geometrik ve Figürlü Plastik Süslemeleri Üzerine

^-^^ ^ ^ ^ ^

Sivrihisar Alemşah Kümbetinin

Mimarisi, Geometrik ve Figürlü

Plastik Süslemeleri Üzerine

D r . H a m z a G Ü N D O Ğ D U

nadolu Selçuklu Devletinin A n a d o l u ' d a hakimiyetinin sona eriş tarihi olan 1308 (M) y ı l i ( i ) , aynı z a m a n d a A n a d o l u ' d a eski birlik k u r m a k için mücadele eden A n a d o l u B e y l i k l e r i n i n de en faal devreleri olarak g ö r ü l e b i l i r ( 2 ) .

Her beyliğin s o s y a l , siyasi ve e k o n o m i k alanlarda faaliyetlerini sürdürdüğü bu t a r i h , aynı z a m a n d a İlhanlı h a k i m i y e t i n i n de tam anlamıyla A n a d o l u ' d a varlığını hissettirdiği, a n c a k İlhanlı­ nın burada bir işgal kuvveti olarak kalacağını an­ l a m a y a başladığı ve A n a d o l u ' d a yer y e r b e y l i k mücadelelerinin kızıştığı tarih olarak ta kabul e d i l i r o ) . B u tarihten s o n r a , X I V . yüzyılın ortala­ rına kadar A n a d o l u ' d a varlıklarını hissettirmiş olan İlhanlılar, A n a d o l u ' y u ele geçirdikleri tarih-tenberi devrin sosyal yaşantısına uygun şekilde dini ve sosyal müesseselerle eğitim k u r u m l a r ı n ı n inşaasını sürdürmüşler, bu arada camiler, mes­ citler, medreseler, türbeler, köprüler y a p t ı r a r a k , kaleleri t a h k i m e t t i r m i ş l e r d i r ( 4 ) .

- Osmanlı Devleti'nin henüz kuruluş yıllarına rastlayan bu tarihlerde, O'nların ç o k y a k ı n ı n d a S i v r i h i s a r ' d a , İlhanlılar t a r a f ı n d a n yaptırılan y a p ı ­ lardan birisi ile karşılaşıyoruz. Aslında bu devirde A n a d o l u ' d a yapılan eserleri İlhanlılara m a l e t m e k d o ğ m değildir. Ç ü n k i İlhanlıların k o p u p geldikleri yerlerde —bilhassa İran'da— y a p t ı r d ı k l a r ı eserlerle bunlar arasında önemli üslup farklılıkları vardır. A n a d o l u l d a bu devirde yaptırılmış olan eserleri ancak k r o n o l o j i k b a k ı m d a n İlhanlılar devrine maletmek gerekir.

Sivrihisar'da İlhanlının hakimiyeti yıllarında yapılan ve A L E M Ş A H K Ü M B E T İ olarak tanıtaca­ ğ ı m ı z bu y a p ı , her haliyle bir A n a d o l u Selçuklu eseridir. A y n ı z a m a n d a bu yapı A n a d o l u ' y a S e l ­ çuklular tarafından getirilmiş sağlam mimari üslubun İlhanlılarca da t a m a m e n benimsenmiş o l d u ğ u n u kanıtlar.

M İ M A R İ V E S Ü S L E M E L E R İ

Aslında aynı adla anılan bir medrese ve mes­ cit ile birlikte yaptırıldığı anlaşılan(5) A l e m ş a h K ü m b e t i , medresenin vaziyetinin değişmesinden (*) B u yapı üzerine d i k k a t i m i çeken ve bazı resimleri

temin eden arkadaşım D o ç . D r . Zafer B a y b u r t l u o ğ -lu'na teşekkür e d e r i m . (1) Sümer, F a r u k : " A n a d o l u ' d a M o ğ o l l a r " , S e l ç u k l u A r a ş t ı r m a l a r ı Dergisi, I . A n k a r a , 1 9 7 0 , s. 7 6 ; T u r a n . O s m a n : S e l ç u k l u ' l a r T a r i h i ve T ü r k - i s l â m Medeniye­ ti. İ s t a n b u l , 1 9 6 6 , s. 2 3 0 . (2) S ü m e r , F a r u k : y . z . e . , s . 4 6 v . d . ; T u r a n , O s m a n : y . z . e . , • s . 2 3 3 . (3) C a h e n , C l a u d e : Osmanlılardan ö n c e A n a d o l u ' d a T ü r k l e r . İstanbul, 1 9 7 6 , s. 2 9 6 . v . d . Bilhassa D o ğ u ve G ü n e y d o ğ u A n a d o l u ' d a T ü r k m e n l e r i n ilhanlılarla mücadeleyi sürdürdükleri, A n a d o l u S e l ç u k l u S u l t a n ­ lığından ümidi kesenlerin de küçük küçük beylikler kurarak mücadeleye k a t ı l d ı k l a r ı g ö r ü l m e k t e d i r . B k z . : y . z . e . , aynı y e r l e r d e .

(4) Sümer, F a r u k : " X I V . Y ü z y ı l d a T ü r k i y e " , Y ü z y ı l l a r B o y u n c a T ü r k Sanatı, 1, i s t . 1 9 7 7 , s. 1 2 ; C a h e n , C : y . z . e . , b. 3 4 8 - 3 4 9 . ilhanlı'lar A n a d o l u ' d a varlıklarını devamlı k ı l m a k i ç i n , burada ikinci derecede ö n e m l i eserlerin y a n ı n d a , ç o k ö n e m l i ve abidevi eserler de m e y d a n a getirdiler.

(5) Ö z a l p , T a h s i n : Sivrihisar T a r i h i . Eskişehir, 1 9 6 0 , 5. 7 2 ; G ü n d o ğ d u , H a m z a : T ü r k Mimarisinde Figürlü Taş P l â s t i k , i . ü . E . F . basılmamış D o k t o r a T e z i , i s t . 1 9 7 9 , s. 3 4 3 .

sonra, sağlam yapısı ile orijinal d u r u m u n u k o r u ­ m a k t a d ı r ( R e s i m : 1 ) ( 6 ) .

A l e m ş a h K ü m b e t i n i n hafif şişkince sivri bir kemerin içerisine yerleştirilen ve kapı kilittaşının üzerindeki boşluğu t a m a m e n doldurabilecek şekil­ d e k i k i t a b e s i , 9 satır halinde ve A r a p ç a d ı r . K i t a ­ benin hemen altındaki köşe boşluğu d a bir ucu k a l ı n , diğer u c u g i t t i k ç e incelen plâstik bir volutla son bulur ( R e s i m : 2 ) . İ k i yanı şişkin sivri kemerli bir üçgen alana yerleştirilen 9 satır halindeki bu A r a p ç a k i t â b e n i n T ü r k ç e karşılığı:

" B u İ m a r e y i büyük E m i r - i ümeranın melik-i meali ve m e k a r i m i sahib-i h a y r ve hasenat babası M e l i k ş a h B e y y a p t ı r d ı . A l l a h tevfikini daim etsin ve cennet y o l u n u kolaylaştırsın. B u n u R a h m e t - i İ l â h i y e y e sait ve g e n ç l i k ç a ğ ı n d a zulümle şehit edilen kardeşi S u l t a n Ş a h bin K i r o B a l t u için y a p t ı r d ı . A l l a h A v f d m a ğ f i r e t etsin ve bunları Cennet-i Firdevse iskân etsin. Y a z a n vecih-ül hatiptir. Sene 7 2 8 " ( 1 3 2 7 - 1 3 2 8 ) d i r ( 7 ) .

K i t â b e d e adı geçen M e l i k ş a h , İlhanlı H ü k ü m ­ darı E b u Sait Bahadır t a r a f ı n d a n A n a d o l u ' y u 'Şgal ile görevlendirilen k u m a n d a n B a l t u ' n u n o ğ l u -d u r ( 8 ) . M e l i k ş a h , İlhanlı Sa-drazamı ve A n a -d o l u

U m u m i Valisi E m i r Ç o b a n ' ı n oğlu T i m u r t a ş Paşa'nın babasının İran'da idam edilmesi üzerine isyan ederek bir ç o k bey ile birlikte öldürülen İlhanlı B e y i S u l t a n Ş a h ' ı n k a r d e ş i d i r o ) .

Mimari y ö n d e n k ü m b e t , altta kriptası b u l u n a n kare kaide üzerine yüksek sekizgen gövdeli ve pira­ midal ç a t ı l ı d ı r . Sekizgen türbenin her yüzeyi külâha kadar düzgün kesme m e r m e r d e n , yukarısı tuğla malzeme ile y a p ı l m ı ş t ı r . Y a k ı n tarihlerde yapılan tamirde külâhın üst kısmına bir k o r u m a l ı k

ve alem geçirilmiştir ( R e s i m : 1).

K r i p t a ile aynı y ö n d e a ç ı l m ı ş k ü m b e t i n por-taline, iki y a n d a n 6 sıra merdivenle ç ı k ı l m a k t a , altta merdiven boşluğu arasında da alt kattaki k r i p t a y a geçit veren küçük ölçüde bir kapı b u l u n ­ m a k t a d ı r . Z e m i n d e n 75 sm. alçakta b u l u n a n ve üzeri düz t o n o z l a örtülü olan kripta k ı s m ı n d a , k i t â b e d e adı geçen S u l t a n Ş a h ' ı n sandukası var­ dır. Üst katta kıble yönünde açılmış m i h r a p , türbenin üst katının gerektiğinde namaz k ı l m a k içiri kullanıldığına işarettir.

A n a d o l u Selçuklu Portallerinin t a m bir b e n ­ zeri olarak y a p ı l m ı ş olan portali, sekizgen gövdeli k ü m b e t i n bir yüzeyine sığabilecek b i ç i m d e , fakat tüm süsleme özelliklerini üzerinde t a ş ı m a k t a d ı r . D ı ş t a n dört sıra halindeki süs bordürü o l d u k ç a gösterişlidir. A r a d a kalan ince u z u n kapı b o ş l u ğ u , görünüşe göre y u k a r ı y a doğru biraz yüksekçe, üst­ ten k i t â b e b o ş l u ğ u , alttan d a kapı çerçevesi ile içeriye taşmış küçük bir eyvan görünümündedir. K a p ı n ı n basık kemerli kilittaşının ortasında yüksek k a b a r t m a olarak bir kabara b u l u n m a k t a ,

b u n u n iki u c u aşağıya ve y u k a r ı y a d o ğ m uzatıl­ m ı ş t ı r . Potal kemerinin iki y a n ı n d a nebati süsle-meli başlıklarıyla sütunceler, b i r ç o k A n a d o l u Selçuklu ve İlhanlı yapılarında karşımıza çıkan görünüşlerdir. Sütunce başlığının nebati süslemeli olmasına k a r ş ı l ı k , sütuncelerin üzeri E r z u r u m Çifte Minareli Medresenin a v l u s u n d a k i revak sütunların­ dan birisi üzerinde b u l u n a n iç i ç e d ö r t çizgi halin­ de kesişen altıgenlerin m e y d a n a getirdiği alçak K a b a r t m a f o r m u a k l a getirir ( R e s i m : 3 ) ( i o ) . B u süslemenin d a h a eskiye u z a n a n örnekleri arasında Meraga'da Kümbet-i S u r k h ' u n ( 1 1 4 7 M.) portal kemerinin iki yanında bulunan süslemeler tuğla malzeme üzerinde dikkati ç e k e r c ı i ) .

Portal çerçevesinin geometrik süslemelerine gelince, bunlar en dışta ortaları derin o y u l m u ş bir ters bir düz köşeli Y şekilleri m e y d a n a getiri­ len m i m a r i d e n başka h a l ı , ç i n i , minyatür ve maden eserlerin bordürlerini süsleyen bir geometrik bor-dürier çevrelenmiştir ( R e s i m : 4 ) . B u bordüriin ay­ nısını son zamanlarda İlhanlılara maletme eğilimi ağırlık k a z a n a n ve X I I I . yüzyılın sonlarına tarihle-n e tarihle-n ( i 2 ) E r z u r u m Ç i f t e Mitarihle-nareli Medresetarihle-nitarihle-n doğu eyvanının revak k e m e r i n d e n sonra içerde m e y d a n a gelen asıl eyvan k e m e r i n i n en dış bordür süslemesi olarak g ö r ü y o r u z ( i 3 ) . A y n ı bölgede yine İlhanlılar zamanında y a p t ı r ı l m ı ş olan A r a s Nehri üzerindeki E m i r Ç o b a n ( Ç o b a n d e d e ) Köprüsünün d o ğ u kemer ayaklarından birinin üzerinde de bu süslemenin benzerine r a s t l a n ı n i 4 ) . Diğer benzerleri daha y u m u ş a k hatlarla Kayseri-Sivas y o l u n d a k i Sultan H a m ' n ı n ( 1 2 3 2 ) KöşRJmescidindeki kemerde ejder­ lerin gövdesi olarak ( R e s i m : 5 ) ( i 5 ) , A n t a l y a B u r -dur y o l u n d a S u s u z H a m ' n ı n ( 1 2 4 5 civarı) portali-nin iki y a n mihrabiyeleriportali-nin kemerleri üzerinde ej-(6) Ö z a l p , T a h s i n : y . z . e . , s. 7 3 . (7) Ö z a l p , T a h s i n : y . z . e . , s. 7 3 . I (8) Ö z a l p , T a h s i n : y . z . e . , s. 7 3 v.d.j Sümer, F a r u k : " A n a d o l u ' d a IVIoğollar" s. 8 8 . (9) Ö z a l p , T a h s i n : y i . e . , s . 7 3 ; Sümer, F a r u k : y.z.e., s. 8 8 v . d . (10) K o n y a l ı , I . H . : E r z u r u m T a r i h i , i s t a n b u l 1 0 6 0 , s. 3 4 3 ve resim; Ü n a l , R . H . : L e s M o n u m e n t s Islamlques anciens de la Ville D ' E r z u r u m . Paris 1 9 6 8 , s. 6 0 . ( 1 1 ) Ögel, S e m r a : A n a d o l u S e l ç u k l u l a r ı n ı n Taş T e z y i n a t ı .

A n k a r a 1 9 6 6 , R. 1 2 4 ; A s l a n a p a , O k t a y : T ü r k Sanatı, 1, i s t . 1 9 7 2 , s. 8 2 ,

(12) K a r a m a ğ a r a l ı , H.: " E r z u r u m ' d a k i H a t u n i y e Medre­ sesinin T a r i h i ve Banisi H a k k ı n d a Mülahazalar", S e l ç u k l u A r a ş t ı r m a l a r ı Dergisi, 1 1 1 , A n k . 1 9 7 1 , s. 2 0 9 v . d .

(13) Ü n a l , R . H . : y . z . e . , s. 7 9 , fig. 5 8 , p h . 7 1 .

(14) Ü n a l , R . H . : y . z . e . , s. 1 5 5 , fig. 1 3 6 ; K o n y a l ı , I.H.: y . z . e . , s . 4 3 8 .

( 1 5 ) İ n a l , Güner: ' S u s u z H a n ' d a k i Ejderli Kabartmanın A s y a Kültür Çevresi i ç i n d e k i Y e r i " , Sanat Tarihi Y ı l l ı ğ ı , I V , i s t a n b u l 1 9 7 1 , s. 1 5 8 ; G U n d o ğ d u , H.: y . z . e . , s. 2 0 2 ; ö g e l , S e m r a : y . z . e . , s . 3 2 , R. 41; ö n e y . G ö n ü l : " A n a d o l u S e l ç u k Sanatında Ejder F i g ü r l e r i " (Dragon Figures in A n a t o l i a n Seljuk A r t ) , Belleten, X X X I I I , N u . 1 3 0 , A n k a r a 1 9 6 9 , s. 174, res. 6 - 7 .

S İ V R İ H İ S A R A L E M Ş A H K Ü M B E T İ N İ N M İ M A R İ S İ 137 der gövdesi olarak ( R e s i m : 6 ) ( i 6 ) karşımıza ç ı k a r .

İkinci ve geniş a n a bordürü d a h a s o n r a y a b ı ­ r a k ı p , üçüncü geniş bordürü ele alacak o l u r s a k , tamamen kapalı geometrik şekiller arzeden bu bordürde, birbirine paralel çift hatlı k ı r ı k şekiller, birbiri içine girmek suretiyle üçgenler, dörtgenler, beşgenler, altıgenler m e y d a n a getirerek yüzey süslemesine katılmışlardır. A n a d o l u S e l ç u k l u y a p ı ­ larında daha ç o k taş üzerinde u y g u l a m a alanı bulan bu süslemelerin, d a h a geniş ölçüde benzer­ lerini g ö r m e k mümkündür.

Üçüncü bordürdeki geometrik k ı r ı k şekillerin içeride d a h a dar olarak dördüncü bordürde de tekrarlanmasından sonra, portal sütunce ve kemeri başlamaktadır.

G e o m e t r i k ve figüriü plastik süslemeler açısın­ dan d a h a d a ö n e m l i olan ikinci bprdür sistemi, en dıştaki birinci b o r d ü r d e n , birkaç ince ç u b u k silme ile ayrılır ( R e s i m : 4 ) . B u geniş bordürün a n a k u r u ­ luş şeması y a t ı k M şeklinde düzenlenen iki k ı r ı k şeridin birbirine geçmesi ile m e y d a n a gelen geo­ m e t r i k şekildir. Birbirine M harfi şeklinde y a k l a ­ şan iki u c u n ortasından birer rumi çıkarak y a r ı m halde son b u l m u ş , ortadaki b o ş l u k d a bitki şekil­ leriyle d o l d u r u l m u ş t u r . Y a t ı k M şekilleri bir y a n d a m e y d a n a g e l i r k e n , aynı çizgilerin f o r m u öte y a n d a 3 / 4 ü m e v c u t altıgen yıldız şeklini oluş-t u m r . Palmeoluş-tlerden başka bu yıldızların oroluş-taların­ da küçük y u v a r l a k rozetlere de y e r verilmiştir. Ö t e y a n d a k i rumi şekillerinin ortalarında, bazan sarma­ şık şeklinde bir sapa bağlı olarak y a n y a n a küçük hayvan başları da tasvir edilmiştir ( R e s i m : 7 ) .

Portalin sol t a r a f ı n d a görebildiğimiz kadarıyla sarmaşık ballarına bağlı olarak tasvir edilmiş bu hayvan başları portalin ö n e m i n i a r t ı r m a k t a d ı r . B u çeşit hayvan başlarının b i r ç o k A n a d o l u S e l ­ ç u k l u ve İlhanlı d ö n e m i yapılarında benzerierini b u l u r u z . İlhanlılar z a m a n ı n d a y a p t ı r ı l m ı ş olan N i ğ d e S u n g u r A ğ a C a m i i n i n ( 1 3 3 5 M.) portalinde, geometrik yüzeyleri çevreleyen sarmaşık sapların­ dan m e y d a n a gelen bordürde, kıvrımların içini dolduran kısımlarda tasvir edilmiş a t , a s l a n , b a l ı k , ejder, k u ş , fare, v i ) . gibi hayvan başları, aynı üs­ lupta ele alınmıştır ( R e s i m : 8 ) ( i 7 ) . A n a d o l u S e l ­ çukluları zamanında y a p t ı r ı l m ı ş olan Bünyan Ulu C a m i i n i n ( 1 2 5 6 ) portalinde de, burada o l d u ğ u gibi y a t ı k M şekilleri m e y d a n a getiren kırık iki şerit ve bu şeritlerin bir tarafta altıgen y ı l d ı z , öte y a n d a da b i t k i şekilleri m e y d a n a getiren geometrik bordürün hemen aynısı görülmektedir. A y n ı y e r d e k i dördün­ cü broşürde de N i ğ d e S u n g u r A ğ a C a m i i portalinde o l d u ğ u gibi spiral sarmaşık dallarından ibaret neba­ ti süslemelere rastlanmaktadır ( R e s i m : 9 ) ( i 8 ) . Bün­ y a n Ulu C a m i i portalinde hem geometrik süsleme­ n i n , hem de bitkisel süslemenin a y n e n t e k r a r ı i l ­

g i n ç t i r . Y a l n ı z b u r a d a k i h a y v a n başları öncekilere göre daha b ü y ü k ç e , fakat o n l a r a nisbetle şematize edilerek tasvir e d i l m i ş t i r . Y a t ı k M şeklindeki şeri- • tin y a r ı m altıgen yıldızlar m e y d a n a getirerek geo­ metrik süslemeye katılmasını, Aksaray-Nevşehir y o l u n d a k i A ğ z ı k a r a H a n ' ı n ( 1 2 3 8 - 1 2 4 0 ) dış porta-linin i k i n c i bordüründe de g ö r e b i l i r i z ( i 9 ) .

A y n ı üslup biriiği içinde olmasa d a hayvan başlarının bir arada b u l u n d u ğ u , fakat baş ve yüz çizgilerinde büyük bir benzeriik görülen hayvan başları t o p l u l u ğ u Sivas G ö k Medrese ( 1 2 7 1 ) porta-linin kapısının sağ ve sol üst köşelerinde karşımıza mermer üzerine k a b a r t m a olarak ç ı k m a k t a d ı r ( 2 0 ) . Buradaki hayvan başları da birbirlerine sanki bitkilerle karışmışlardır.

İ k o n o g r a f i k y ö n d e n hayvan başlarının b i t k i dallarının u c u n d a y e r almasına, X I . yüzyıldan iti­ baren Büyük Selçukluların dağılmış oldukları bölgelerde rastlanır. K ö k ü , G a z n e l i l e r yolu ile H u n l a r a kadar u z a n a n ( 2 i ) bu üslubun Büyük S e l ç u k l u yapılarında çeşitli yerlerde görülmesi, k a y n a ğ ı n zenginliğine işarettir. M u s u l ' d a Zengi'lerden B e d r e d d i n L u l u tarafından y a p t ı r ı l a n K a r a s a -ray ( 1 2 3 5 ) harabelerinde ş t u k yazı frizini oluş­ turan k o m p o z i s y o n d a , z e m i n süslemesi olarak sarmaşık b i ç i m i n d e kıvrık dal ve rumiler arasında yazılara y e r v e r i l m i ş , bu yazıların uçları d a i n s a n , tavşan, k u ş , fare, aslan başlarıyla sonuçlanmış-t ı r ( 2 2 ) . Büyük S e l ç u k l u l a r d a n kaldığı anlaşılan (16) i n a l , Güner: y . z . e . , s. 158 v . d . , resim 1 3 ; ö n e y , G ö n ü l : y . z . e . , s . 1 7 7 . ( 1 7 ) G a b r i e l , A . : M o n u m e n t s T u r c s D ' a n a t o l i a , 1, Paris 1 9 3 1 , s . 123î ö n e y , G . : y . z . e . , s. 1 8 2 ; G U n d o ğ d u , H . : y j î . e . , s. 3 4 5 v . d . ( 1 8 ) A s l a n a p a , O . : T u r k i s h A r t and A r c h i t e c t u r e , L o n d o n , 1 9 7 1 , P, 127j D i l â v e r , S . : "Bünyan U l u C a m i i -E r b a a - A k ç a k ö y ( F i d i ) Silâhdar Ö m e r Paşa C a m i i " , Sanat T a r i h i Y ı l l ı ğ i , 1 1 , İstanbul 1 9 6 8 . s. 184j ö n e y , G . : " A n a d o l u Selçuk Mimarisinde Aslan Figürü" ( L i o n Figures in A n a t o l i a n S e i j u k A r c h i ­ t e c t u r e ) , A n a d o l u (Anatolia) X l l i , ( 1 9 6 9 ) , A n k a r a 1 9 7 1 , s. 3 1 . (19) ö g e l , S e m r a : A n a d o l u S e l ç u k l u l a r ı n ı n Taş T e z y i n a t ı . A n k a r a 1 9 6 6 , s. 2 7 . ( 2 0 ) O t t o D o r n , K . : "Darstellungen des T u r c o C h i n e -sischen T i e r z y k l u s İ n der Islamischen K u n s t " İ m M e m o r i a m E n s t D i e z , 1st. 1 9 6 3 , s. 1 4 5 - 1 4 6 . Ç i e z , E . : " T h e Z o d i a c Reliefs at the portal of the G ö k -medrese in S i v a s " , A r t i b u s Asiae, V o l . X I , 3 / 4 , 1 9 6 9 , s. lOOj G a b r i e l , Ü . : y . z . e . , s. 1 5 8 ; G ü n d o ğ d u , H. : y . z . e . , s . 2 4 4 ; ö n e y , G . : y . z . e . , s. 1 8 2 , 1 3 0 . ( 2 1 ) ö g e l , S e m r a : " A n a d o l u Selçuk Sanatının ö n e m l i bir

K a y n a ğ ı : G a z n i S a n a t ı " , T ü r k Kültürü A r a ş t ı r m a l a r ı , I , sayı 2 , 1 9 6 4 , s. 1 9 7 ; ö n e y . G ö n ü l : " A n a d o l u S e l ç u k l u l a r ı n d a H e y k e l , Figürlü K a b a r t m a ve K a y ­ nakları H a k k ı n d a N o t l a r " , S . A . D . 1, ( 1 9 6 9 ) , A n k . 1 9 7 0 , s. 187 v . d . ; D i y a r b e k i r l i Nejat: ' T ü r k Sanatı­ nın K a y n a k l a r ı n a D o ğ r u " , T ü r k Sanatı T a r i h i Araş­ t ı r m a ve i n c e l e m e l e r i , 1 1 , i s t . 1 9 6 8 , s . 112 v . d . ; İ n a l , G . : "Bozüyük Kasım Paş.ı C a m i i Kürsüsünün Sütun K a b a r t m a l a r ı y l a İlgili Bazı Y o r u m l a r " , B e l ­ leten, XL111, sayı 1 6 9 , A n k . 1 9 7 9 .

(22) S a r r e , F . : K o n y a K ö ş k ü ( Ç e v . Ş . U z l u k ) , A n k . 1 9 6 7 , s. 4 2 , A s l a n a p a , O k t a y : T ü r k Sanatı, 1, i s t .

Musul maden eserlerinde de bol örnekleriyle kar­ şılaştığımız bu yazıların, daha ç o k insan başı şeklinde son bulanlarına " k o n u ş a n y a z ı " d e y i m i y a k ı ş t ı r ı l m ı ş t ı r ( 2 3 ) . Y i n e B. S e l ç u k l u atabeyleri-, nin h a k i m o l d u ğ u A z e r b a y c a n ' d a 1 2 3 4 - 1 2 3 5 (M) yıllarına tarihlenen Bakü Kalesinin kule ve surla­ rında iken denize düşerek bir müddet sonra çıkarı­ lan parçalarında taş üzerine yazılmış k i t a b e k u ş a ­ ğına rastlanmaktadır. B u kitabe kuşağında insan ve hayvan başlarına büyük ölçüde yer verilmiş-t i r ( 2 4 ) . A y n ı bordürde solda süverilmiş-tunce başlığının

hizasında ağzı y u k a r ı y a gelecek şekilde k a b a hatlarıyla tasvir edilmiş bir balık figürü, A l e m ­ şah K ü m b e t i n i figür yönünden zenginleştirir. Y a n y a n a tasvir edilmiş iki hayvan başından d a h a büyük ölçüdeki ( 1 2 x 8 sm.) balık figürünün baş kısmı bir çizgi ile a y r ı l m ı ş , yüzgeç ve solungaçlarla k u y r u k kısmı iki y a n a açık şekilde b e l i r t i l m i ş -t i r ( 2 5 ) . A n a d o l u ' d a balığın -tasvir edildiği birkaç ö r n e k , s u t u k o ve taş süsleme olarak günümüze k a ­ dar gelmiştir. A l e m ş a h K ü m b e t i n d e k i balık figürü gibi üslup birliği gösteren örnekler, A k s a r a y - K o n y a y o l u n d a k i S u l t a n H a m ' n ı n ( 1 2 2 9 ) p o r t â l i n d e ( 2 6 ) , Denizli y a k ı n l a r ı n d a k i Ç a r d a k H a n ı n ı n ( 1 2 3 0 ) hol kısmında paye ü z e r i n d e ( 2 7 ) , A l a n y a O b a k ö y Medresesi ( 1 3 7 3 ) portalinde karşılıklı iki ejderin g e ç m e y a p a n karın k ı s m ı n d a ( 2 8 ) boşluğu d o l d u ­ rabilecek şekilde büyük ihtimalle burç sembolü olarak tasvir edilmişlerdir. S u sembolü olarak d a K o n y a ' d a Karamanbğulları tarafından y a p t ı r ı l m ı ş Meram H a m a m m ı n ı n ( 1 3 2 4 ) kilittaşı üzerinde cennet sembolü tavus k u ş u n u n yanında su ve t e m i z l i k , i m a n ile ilgili sembol olarak tasvir edil-m i ş l e r d i r ( 2 9 ) . A y r ı c a çeşitli seedil-mbolik ifadeler için mezar taşlarında, köprülerde, bol örnekler halinde karşımıza ç ı k m a k t a d ı r l a r o o ) .

B u yapı üzerinde zikredilmesi gereken husus bir İlhanlı B e y i için y a p t ı r ı l m ı ş olmasına r a ğ m e n , A n a d o l u S e l ç u k l u Sanatının bir devamı şeklinde ele alınmasıdır. Plan ve şekil yönüyle tamamen O r t a A n a d o l u ve K o n y a çevresindeki türbelere b e n z e y e n o D A l e m ş a h K ü m b e t i , iki y a n d a nebati başlıklı sütuncelere, dar ve u z u n portal çerçevesi­ ne sahip olması yönünden de İlhanlılar t a r a f ı n d a n yaptırılmış olan 1 3 1 2 M. tarihli N i ğ d e Hüdavent H a t u n K ü m b e t i y l e benzeşir. Belli ki N i ğ d e Hüda­ vent H a t u n K ü m b e t i n i n daha özenle ve ustanın tüm sanat gücünü o r t a y a k o y a r a k yapmış olduğu anlaşılmaktadır. A l e m ş a h Kümbetinin bundan bir müddet sonra yapılmış olduğu da göz önüne alı­ nırsa N i ğ d e Hüdavent Hatun K ü m b e t i n i daha sade ve mukarnassız bir giriş halinde tekrarladığ-ğı söylenebilir. Hüdavent H a t u n K ü m b e t i n d e o l d u ­ ğu gibi bu kümbette de geometrik ve figürlü plastik süslemelere ö n e m verilmiştir ( 3 2 ) .

İlhanlıların kendilerinden en az iki b u ç u k asır önce A n a d o l u l a ş m ı ş S e l ç u k l u l a r d a n , daha saf ve direkt olarak b i r t a k ı m inançları d a birlikte getir­ d i k l e r i , çeşitli sembolleri yapı üzerlerinde kullan­ dıkları anlaşılmaktadır. G e r e k burç-gezegen, gerek takvim h a y v a n ı , gerekse temizlik ve iman sembolü olarak kullanılan bu hayvan figürlerinin İlhanlı d ö n e m i yapılarında arttığı dikkati ç e k m e k t e d i r . İlhanlıların A n a d o l u S e l ç u k l u yapıları karşısında d a h a t e s l i m i y e t ç i bir tavır t a k ı n d ı k l a r ı , O'nların İran'da y a p t ı r m ı ş oldukları yapılarla A n a d o l u ' d a yaptırmış o l d u k l a r ı yapılar arasındaki farkılıklar-da d a derhal görülecektir. Y a p ı sanatı bakımınfarkılıklar-dan t a m a m e n A n a d o l u ' y a bağlı kalmış olan İlhanlıların A n a d o l u ' d a m e y d a n a getirdikleri yapılarda - E r z u ­ rum Ç i f t e Minareli Medrese, E r z u m m Y a k u t i y e Medresesi, E r z u r u m yakınlarında Çobandede Köp­ rüsü, N i ğ d e Hüdavent H a t u n K ü m b e t i , Niğde S u n g u r A ğ a C a m i i , A m a s y a Bimarhanesi gibi belli-başlı e s e r l e r d e - A n a d o l u Selçuklularına göre daha bol figür kullandıkları d i k k a t i ç e k m e k t e d i r . B u da daha ç o k İslâmlaşmış A n a d o l u Selçuklularının, d a h a kısa bir z a m a n d a K a r a k u r u m d a n k o p u p gelen M o ğ o l l a r ı n y a k ı n d o ğ u d a k i gücünü oluşturan İlhanlılara oranla inançlarındaki değişimler olsa gerektir. A n a d o l u Selçuklularının figür tasvirlerin­ de d a h a ç o k a r m a y a ve basit şekillere yönelmeleri­ ne karşılık, İlhanlıların sembolik anlamları ağır basan figürlü plastike yöneldikleri söylenebilir.

Sivrihisar'daki A L E M Ş A H K Ü M B E T İ tama­ men A n a d o l u S e l ç u k e t k i l i , a n c a k figürler ve sem­ bolik anlamları yönünden de d a h a ç o k eski Türk dinlerine dayalı bir ö n e m arzeder.

1 9 7 2 , s . 1 1 0 ; Sarre, F . - H e r z f e l d , E . : Archaeologlsche Reise im E u p h a r t und T i g r i s - G e b i e n t , 1, Berlin 1 9 1 1 , s . 1 1 1 .

( 2 3 ) Madeni eserler üzerindeki figürlü tasvirlerin daha ge­ niş örnekleri için b k . Ülker E r g i n s o y : islâm Maden Sanatının Gelişmesi, İ s t a n b u l , 1 9 7 8 .

(24) A s l a n a p a , O k t a y : K ı r ı m ve K u z e y Azerbaycan'da T ü r k E s e r l e r i , i s t . 1 9 7 9 , s. 5 0 ; Rasim E f e n d i : Azer­ baycan D e k o r a t i f T a t b i k i E l Sanatları. Bakü, 1 9 7 6 , s. 8 0 , resimler.

( 2 5 ) ö n e y , G . : " A n a d o l u S e l ç u k Sanatında Balık Figürü" ( T h e F i s h Motifs in A n a t o l i a n Seljuk A r t ) , Sanat T a r i h i Y ı l l ı ğ ı , 1 1 , i s t . 1 9 6 8 , s . 146; G ü n d o ğ d u , H.: y . z . e . , s. 193 de.

(26) ö n e y . G ö n ü l : not 2 4 ' t e k i y e r , s . 1 4 5 , resim 6; G ü n d o ğ d u , H.: y . z . e . , s. 1 9 3 .

(27) ö n e y . G ö n ü l : not 24"teki y e r , s. 1 4 8 , resim 9; G ü n d o ğ d u , H.: y . z . e . , s. 1 9 7 .

(28) ö n e y , G ö n ü l : not 2 4 ' t e k i y e r , s. 1 5 1 , R e s . 13a, 13bi G ü n d o ğ d u , H.: y.2.e., s. 3 5 1 ; S ö z e n , M.; "Oba Pazarı Çevresi ve O b a M e d r e s e s i " , Sanat Tarihi Yıl­ lığı, 1, i s t . 1 9 6 5 , s. 1 4 3 ; K u r a n , A . : "Karamanlı M e d r e s e l e r i " V a k ı f l a r Dergisi, V I I I , A n k . 1969, s. 2 1 5 de aynı yerdeki Gülefşan Camii İle benzerlik göstermesinden dolayı 1 3 7 3 tarihinde yaptırılmış olabileceğini uygun görür. A y r ı c a , Balık figürlerinin çeşitli sembolik anlamları ve taş eserlerden başka malzemeler üzerinde tasvir edilen örnekleri için b k z . Gönül ö n e y : Not 2 4 ' t e k i makalesi, s. 141-168.

S İ V R İ H İ S A R A L E M Ş A H K Ü M B E T İ N İ N M İ M A R İ S İ

139

Plâstik, i . Ü . E . F . bası İ m a m 1$ D o k t o r a T e z i , i s t . 1 9 7 9 , s . 3 5 5 v . d „ K o n y a l ı İ . H . : Abideleri ve k i t â -belerlyie K o n y a T a r i h i , K o n y a 1 9 6 4 , s. 1 0 7 J , re­ sim; D i e z , E . - A s l a n a p a , O . - K o m a n , M.M.l K a r a m a n Devri S a n a t ı . İ s t . 1 9 5 0 ; Onge Y ı l m a z : " K o n y a ' n ı n Meram Mesiresindeki Mimari Bir M a n z u m e " , V a k ı f ­ lar Dergisi, X , A n k a r a 1 9 7 3 , s. 3 7 0 ; T ü r k l e r d e n önce yerli A n a d o l u Hristiyan Sanatında da ö n e m l i s e m b o l i k a n l a m l a n olan balık figürleri kilise ve m a ­ nastır duvarlarında, kapılarında ta$ Üzerine kabart­ ma olarak tasvir e d i l m i ş t i r . B u husus için b k . S e m a v i E y i c e : "Büyük Balık Küçük Balığı Y u t a r " , Türk

E t n o g r a f y a Dergisi, sayı V N - V I I I , 1st. 1 9 6 6 , s. 5-7 ve resim 1-4. i 3 0 ) ö n e y , GÖnul: Not 2 4 ' d e k i m a k a l e y e b a k ı n ı z . ( 3 1 ) K o n y a l ı , İ . H . : A b i d e l e r i ve K ı t â b e l e n y l e K o n y a T a ­ rihi, K o n y a , 1 9 6 4 ; G a b n e l , A l b e i t : M o n u m e n t s T u r c s D ' a n a t o l i a , 1, Pans 1 9 3 1 , s. 145; A r ı k , M. O l u ş : " E r k e n Devir A n a d o l u T u r k Mimarisinde Türbe B i ç i m l e r i " (Türbe F o r m s ) A n a d o l u ( A n a t o l i a ) X I , A n k a r a , 1 9 6 9 , s. 5 7 ; A s l a n a p a , O . : Yüzyıllar B o y u n c a T ü r k Sanatı, i s t . 1 9 7 7 , s . 3 1 . ( 3 2 ) A r ı k , M. O l u s ; y . z . e . . s . 57 v . d . • i _{i v}

mi

* .

i

Tâ

R e s i m : 5 Sivas-Kayseri y o l u n d a S u l l a n h a n i "ni n k O s k m e s c i t i n d e kemer süsleri 5 ^ 4L.~

4

I»

S

140 D r . H A M Z A G Ü N D O Ğ D U R e s i m : 5 Sivas-Kayseri y o l u n d a S u l l a n h a n i "ni n k O s k m e s c i t i n d e kemer süsleri 5 ^ 4L.~

4

I»

S

-5^

R e s i m : 9

Bünyan Ulu C a m n p o ı t a l ı n d e

geometrik ve nebatı süslemen Dordütde hayvan ba$ı figürleri.

R e s i m : 10

N i ğ d e HUdavent H a t u n K ü m B e t ı ' n ı n portali.