Gas ton Bac he lard, Uza mın Po eti ka sı, (Çev. Alp Tü mer te kin), İt ha ki Ya yın la rı, İs tan bul 2008, 344 s.
Gas ton Bac he lard ta ra fın dan ka le me alı nan Uza mın Po eti ka sı “mekân”a fi lo zof gö züy -le ba kı lan ve in san-mekân-za man-ya şam iliş ki le ri nin ir de len di ği, in sa nı dü şün ce bo -yu tun da ol duk ça sar san bir ki tap.
Her şey den ön ce fi lo zo fun, mekânı “salt mekân” ola rak de ğil; za man la bir le şe rek an lam ka za nan “uzam” ola rak ele al ma sı dik kat çe ki ci dir. “Uzam, pe tek le rin de za -ma nı sı kış tı rır” ta nı mı nın açık ça ifa de et ti ği gi bi, Bac he lard’a gö re tek ba şı na mekânın hiç bir an la mı yok tur. Bir mekâna an lam ka -tan ora da ge çi ri len za man lar da ya şa nı lan lar ve do la yı sıy la bi rik ti ri len “anı lar” dır. Bu anı lar ara cı lı ğıy la in san lar o mekânda var ol duk la rı gi bi, mekân geç miş te kal dı ğı za man da bi rik tir miş ol duk la rı anı lar ara cı lı -ğıy la düş lem le rin den çı kar dık la rı im ge ler ile “mekân”ı ye ni den ya ra tır lar. Bu ra da
“ye ni den ya rat mak” önem li bir ifa de dir. Zirâ fi lo zo fa gö re geç miş te ka lan “her şe ye” duy gu la rı mı -zın et ki siy le “bir şey ler” ek ler ya da geç miş te ka lan her şey den bir şey ler ek sil ti riz. Bu nu, gör -mek is te di ği mi zi ya
da ha tır la mak is te di ği mi zi zih ni miz de can lan dır mak için ya pa rız. Bu se bep le geç miş -ten bi ze ka lan anı la rın çok azı “ger çek anı”dır.
Mah zen den Ta van Ara sı na Ev, Ku lü be nin An la mı; Ev ve Ev ren; Çek me ce, Do lap lar ve San dık lar; Yu va; Ka buk; Kö şe ler; Min -ya tür; Mah rem Uç suz Bu cak sız; İçe ri si ile Dı şa rı sı nın Di ya lek ti ği ve Yu var la ğın Fe no -me no lo ji si ad lı on bö lüm den olu şan ki ta bın her bö lü mün de “mekân” fark lı ba kış açı la -rıy la ve fark lı nok ta lar dan ha re ket edi le rek ir de len miş tir.
* Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Öğrencisi.
Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, Sayı 1, Mart 2010, s. 261-263
UZAMIN POETİKASI
Gülşah Yetkin*
Ki tap ta önem de re ce si ne gö re fe no me no lo -ji, psi ka na liz ve psi ko lo ji alan la rı nın ile ri sür dü ğü gö rüş le rin de ifa de edil di ği ve bun la rın ba zen hak lı bu lu nup ba zen de eleş ti ril -di ği bö lüm ler den en -dik kat çe ki ci ola nı Mah zen den Ta van Ara sı na Ev, Ku lü be nin An la mı baş lık lı ilk bö lüm dür. Bu gün bas kın olan apart man la ra eleş ti ri yö nel ti len ve on la -rın “sığ” ol du ğu ile ri sü rü len bu bö lümde ev iki açı dan in ce le nir. Bi rin ci si di key bo yu tuy -la ev, ikin ci si ise mer ke zi bo yu tuy -la ev dir. Di key ola rak ev, aşa ğı da mah ze ni, gi riş ka tı ve yu ka rı da da ta van ara sı olan ev dir. Fi -lo zof, aşa ğı da ve yu ka rı da ke li me le ri ne özel lik le vur gu ya par. Ya za ra gö re “her za -man mer di ven ler le inilen” mah zen ler en ce sur in san lar için bi le ür kü tü cü yer ler dir. Ora dan bir ses gel di ğin de kim se ko lay ko lay inip bak mak is te mez; kar şı la şa cak la rın dan kor kar. Bu ifa de ler bi ze Fre ud ta ra fın -dan ge liş ti ri len psi ka na li zin ile ri sür dü ğü bi lin çal tı kav ra mı nı ha tır lat mak ta dır. Fre ud’a gö re in san lar ken di le ri ni var eden, an cak kork tuk la rı için kar şı laş mak is te me dik -le ri tüm ger çek -le ri bi lin çal tı na atar lar. Bu bil gi nin ışı ğın da Bac he lard ta ra fın dan ya zı ya ak ta rı lan “Her ye re elek trik gö tü re bi le -cek me de ni ye te ulaş mış bi le ol sak in san, mah ze ne her za man elin de şam dan la iner ve şam da nın ışı ğın da du var la ra yan sı yan göl ge ler den çe ki nir” ifa de le ri bi raz da ha açık -lık ka zan mış olur.
Mah zen bu ka dar ka ran lık ve ür kü tü cüy ken ta van ara sı bu nun tam zıt tı dır. “Her za man mer di ven ler le çıkılan” ta van ara sı in sa na fe rah la ma his si ve rir. Gök yü zü ne doğ ru yak laş tık ça in sa nın ha yal le ri ve umut la rı dev re ye gi rer. Ça tı nın geo met rik ya pı sıy la bir lik te in san da ha ra hat tır.
Evin bu iki bö lü mü nün ya nı sı ra ara kat lar da var dır ve her şe ye de ği şik açı lar dan bak ma yı ba şa ran fi lo zof, ta van ile mah zen ara -sın da yer alan bir kat ile iki kat ara -sın da da
fark ol du ğu nu ile ri sü rer. Ona gö re ara da tek kat ol du ğun da prob lem yok tur, an cak ikin ci kat in san için so run ya ra tır. Fi lo zo fun böy le dü şün me si nin se be bi bel ki de mah ze -nin geç mi şi, ta van ara sı nın ge le ce ği ifa de eder ken ara kat la rın da için de bu lu nu lan anı ifa de et me si dir. Bu du rum Bac he lard için önem li dir, çün kü mekânı “ya şa nı lan mekân” ya pan “za man”dır ve o Berg son cu “ke sin ti siz” za ma na ina nır. Ya ni geç miş, ge le cek, şu an di ye ay rı ay rı bö lüm ler den oluş ma yan, bü tün ve tek olan za ma na… Ya zar, mer ke zi ola rak eve bak tı ğın da ise bi zi var eden, her şe yi bir ara da tu tan bir kav -ram gö rür. Ne re ye gi der sek gi de lim, ne re de ve ne za man ya şar sak ya şa ya lım o “ilk ev” in hep ak lı mız da ol du ğu nu ve as lın da hep ora da ya şa dı ğı mı zı ile ri sü rer. Ev; hem ai le -yi, hem ha ya tı, hem za ma nı; için de, bi zim et ra fı mız da sa rıp sar ma la mış tır.
Bu nun ya nı sı ra bir de dı şa rıy la bağ lan tı sı olan ya da ol ma yan ev var dır. Ev ve Ev ren baş lık lı bö lüm de bu açı dan il ginç tir. Bu bö -lüm de fi lo zof özel lik le şe hir dı şın da, ge niş alan la rın or ta sın da rüzgârla ra ve fır tı na la ra açık olan ev le re odak la nır. En gin bir açık lık -ta yal nız olan bu ev, du var la rı nı ve ça tı sı nı sar san dış kuv vet ler den için de ya şa yan la rın ruh du ru mu na gö re et ki len mek te dir âde ta. Eğer içe ri de ya şa yan lar sa kin se, kork mu yor lar sa ev de du var la rı nı ya la yan rüzgârla -ra kar şı me ta net li du rur. An cak evin için de ya şa yan lar dış kuv vet ler den ve çı kar dık la rı ses ler den ür kü yor lar sa, sak la na cak gü ven li kö şe ler arı yor lar sa ev de rüzgârlar kar şı sın da sağ lam du ra maz ve çok sar sı lır. Bu yak la şım kla sik ba kış açı sı nın ter si ne çev ril me si dir. Nor mal de in san lar ev den ge len ses ler -den ür ker ken Bac he lard’ın düş le min de ev, in sa nın ruh dün ya sın da ki ses ler den ürk -mek te dir.
Çek me ce, Do lap lar ve San dık lar baş lık lı bö lüm de ise ilk ola rak Berg son’un çek me ce
ve ha zır giy si eğ re ti le me le ri ni eleş tir mek te -dir fi lo zof. Bun la rın ne ka dar sığ ol du ğu nu di le ge ti rir. Za ten ona gö re eğ re ti le me nin ken di si sığ bir alan dır; im ge gi bi öz nel ve ya ra tı cı de ğil dir. Bu nun ya nı sı ra bu bö lüm -den ha re ket le çek me ce, do lap ve san dık ara sın da da bir hi ye rar şi nin ol du ğun dan bah se di le bi lir. Çün kü çek me ce ler Berg -son’un da di le ge tir di ği gi bi bir bi ri ar dı sı ra ra hat lık la açı la bi lir. Oy sa do lap lar ve san dık lar böy le de ğil dir. On lar mah re mi yet ifa de eden nes ne ler dir, hat ta Gas ton Bac he lard’ın de yi miy le “nes neöz ne ler”dir. Bun lar “giz li psi ko lo jik ya şa mın” ifa de alan la rı dır. Bu se bep le bir eve gi dil di ğin de bir do -la bın ka pa ğı ra hat lık -la açı lıp do -lap raf -la rı fü tur suz ca ka rış tı rı la maz. Ora da bir ki şi nin de ğil, bir ai le nin mah re mi ye ti var dır. San -dık lar ise çok da ha mah rem yer ler dir. On lar, in sa nın ve ai le nin giz li dün ya sı nı tıp kı bi rer mü cev her miş gi bi sak lar lar. Bun lar öy le mü cev her ler dir ki hem sak la yan için hem de su nu la cak ki şi için unu tul maz dır. Bu se bep le üst le rin de ki lit var dır. Yi ne bu se bep le her ki lit in sa nın ira de si ni öl çen bir eşik tir: Mah rem ala na gi rip gir me me ko nu sun -da ira de mi zi öl çen eşik ler…
Mekâna böy le si ne de ği şik ve dü şün dü rü cü açı lar dan ba ka bi len ve böy le ce oku ru ol duk ça şa şır tan Gas ton Bac he lard’ın ki ta bın da kul lan dı ğı dil de ol duk ça il ginç tir. Bir fi
lo zof tan bek le ni le nin ak si ne şi ir sel bir üs lup ile ka le me al mış tır ese ri ni. Bu nu ger -çek leş tir me sin de şa ir le re ver di ği öne min de bü yük pa yı var dır. Ki ta bın pek çok ye rin de fi lo zof la rın şi ir oku ma la rı ha lin de şa ir ler den öğ re ne bi le cek le ri çok şey ol du ğu nu ifa de eder. Şa ir le rin ruh dün ya la rı nın ve düş -lem le ri nin çok de rin ol du ğu nu di le ge ti rir. Bel ki de bu se bep le açık la dı ğı her dü şün ce -si ni so mut laş tır mak ya da ör nek le mek için şi ir ler den alın tı lar yap mış tır.
Hat ta çok da ha ile ri gi de rek ti tiz bir şa ir gi -bi ke li me le rin ses de ğer le ri nin üze rin de dur muş tur: Do lap ke li me si nin bün ye sin de ki ses ler le an la mı nı ve için de ta şı dı ğı mah -re mi ye ti na sıl ifa de et ti ği ni an lat mış tır uzun uzun. Fran sız ca da “vas te” olan en gin ke li me si nin için de ki “a” ve “e” ses le ri ile so lu -ğu ver di re rek in sa nı ra hat lat tı ğı nı be lir tir. Gas ton Bac he lard’a gö re “Bu söz cük bi ze, içi mi ze sı kın tı ve ren düş sel ha pis ha ne le rin du var la rın dan uzak ta, ufuk la ra yer leş miş ha va yı so lu ma yı öğ re tir”.
Tüm bun la rı söy ler ken oku du ğu muz ki ta -bın bir çe vi ri ol du ğu nu unut mu yo ruz. Alp Tü mer te kin ta ra fın dan çe vi ri len ki ta bı bir çır pı da oku mak is te yen ler ya fe no me no lo ji -yi araş tı ra rak bel li bir alt ya pıy la ki ta bı eli ne al ma lı ya da gü zel bir fel se fe söz lü ğü ne sa -hip ol ma lı dır.
