Hayat ve neşriyat:Tenkit hakkında

(1)

Hayat ve Neşriyat:

H A Y A T , 15.

Tenkit hakkında

Bir roman hazırladığından geçen- leıde bahsederek bu romanın ismini söyleyen bir genç muharrir, kitabı çı kınca bana bir nüshasını vermeyece ğini ilâve etti. Bahsettiğim eserlerin daima mevzularını hikâye ettiğim için, onun ki abıni da uzun uzun anlalatın- ca artık makaleyi okuyan kari kita bı a mayacak, ve binaenaleyh benim makalemden roman muharriri kâr değil zarar edecekmiş. Bir kitaptan bahsetme için sade eserlerin hediye edilmeleri değil, bahse de lâyık olmaları şarttır. Nitekim, bahseıtiğim eserlerin nakadar çoğu beni hiç tanımayan ve bana kitapla rını göndermemiş olan kimselerin eserleridir. Yani, bir kitabın kıyme tinden haberdar olmak için, mutlaka hediye edilmesini beklemek ihtiyacın da ve vahut ancak hediye edilmiş kitaplardan bahsetmek itiyadında de ğilim. Fakat, işaret ettiğim genç mu harrir, söylediği o sözlerle tenkit şekillerinde taraftarları bulunan bir noktai nazarı ileri sürmüş oluyordu.

Aynı tikri, geçenlerde, fıkracı ve romancı Clemet Vautel’in bir yazgın da* gördüm. Bir müddet sonra da. Fransanın en tanınmış münekkitlerin den Alberı Thibaudet bir makalesini bu mes'eleve hasretti. Bu iki yazının neşrine saik olan şey, bir ankete.nin Clement Vautel e vaki olan sualidir. Anketçi takriben diyormuş k i: (Bir münekkit bir romandan ıızun uzun bahsedecek bütün vakayı anlatırsa, kariin o kitabı almağa lüzum görme mesi ihtimali yok mudur, ve varsa, münekkit bir kitabın muvaffakiyetine mani olmuyor mu?)

Olsa bile, bu bir edebiyat değil

iktisadiyat mes’elesi teşkil ediyor; fakat İktisadî bir noktai nazar olarak ta anketeinin ve onun gibi düşünen lerin zanlarını ben doğru bulmuyo rum. Değil bir makalenin kısaca anlat - tığı bir roman, hatta filme alman eser lerin as'lları, daima daha fazla okuyucu bulur. En meşhur ve artık müptezel mi sali alalım: Polonyanın hudutları haricinde,

Leh muharrirlerinin yazdıkları idman lardan kaç kişi haberdardır? Muhak kak ki çok az. Halbu ki (Quo Vadis?) filme çekildiği için bu kitabı milyon la adam okumuş yani: mevzuuna pey dayı vukuf < tmiş olmak aslını oku- mamağa değil okumağa onları sevket- miştir. Münekkidin bir kitaba tahsis edeceği en mufassal makale de niha yet kitabın onda biri kadar olabilir, ve asıl o zamandır ki, alâkasını tah rik eden bu hikâyeyi daha etraflı bilmek için kari romana gider.. Zaten de münekkidin bir romanı veya her hangi bir eseri uzun uzun anlatması ona bir kıymet ve ehemmiyet ver mesinden ileri gelir. Eser ehemmiye te lâyık değilse ve yahut münekki din şahsî hisleri bunıı böyle göster mek istiyorsa, o zaman eserdeki vak' alar ve karakterlerin hususiyetleri hiç teşrih olunmaz ve kitap bekâretini muhafaza eder. Lâkin acaba o maka leyi okuyanda b r tecessüs uyanmış mıdır? Ancak pek büyük muharrir lerin eserlerini, o eserler hakkında evvelden hiç bir şey bilmeden alırız, ve çünkü o büyük mııharrirleıin ka lemlerinden kıymetsiz bir şev çıkama yacağına kanaatimiz vardır.

Fakat evvel emirde mevzuun hu- dtınu tespit edelim. Şiirleri tenkit eden

veya felsefî bir eseri mevzuu bahse den kimse, şiirde eşhas yahut felse fede vak’a olmadığTcihetle "entrikaları hulâsa etmeyerek intihalarını hikâye eder. Fakat, bir tablodan bahseden san’at münekkidi bile o tab'oyu gör memiş olanlara ne gösterdiğini etraflı şekilde hikâye ettiği halde, bir roman veya bir piyesten bahsedecek münek kidin onun mevzuu hakkında istediği gibi izahat vermeğe selâhiyettar ol mamasını istemek, bence manasız ve garip bir taleptir.

Münekkit, karilerinin huzurunda onlarla hasbuhal eden bir konferansçı vaz’iyetinde bulunsaydı, kendilerine sorabilirdi. ( — Efendiler, ben bu haf ta ...’nın yeni romanından * bahsedeceğim. Okudunuz m u ? ... m yeni piyesinden bahsedeceğim. Seyret tiniz mi ? ) Ve söyleyeceği söz'eri de alacağı cevaplardaki miktarlara göre tayin edebilirdi. 1 lalbuki makale ya zan muharrir yalnızdır ve masasının başındadır. Kimler olduğunu bilmediği karilerine söz söylerken her ihtimali hesap ederek söylemek zaruretindedir. Meselâ bu mecmuanın sütunlarında ben (Mavi ve Siyah) a dair bir söz söylerken, karilerimden büyük bir ek seriyetin bu kitabı okumuş oldukları na emniyetle idarei kelâm edebilirim. Fakat lâalettayin bir muharririn hem de yeni çıkmış bir eserinden bahseder ken aynı emniyeti duyamam ki 1 Sırf kendi intihalarını anlatmak ta pek hot- gâmane bir tarz olur ve nihayet kendi duygularım ve şahsiyetim için bir ve sika teşkil edebilir ki, bu vesikaya da kimsenin ihtizacı bulunmasa gerektir, Şu halde tekrar edelimı Romandan

(2)

veya piyesten bahsederken onun mevzuunu anlatmamaca, ancak bunlar her kesin bilmekle mükellef bnlunduğu klasik eserler olduğu taktirde cevaz vardır.

Bir kitap hakkında muharrir sırf kendi intibalarını ve kendi kendine hasbuhal eder gibi yazarken, tabiidir ki vakayi kendi kendisine hikâye edemez, ederse gülünç olur. Yazısını sırf ken disi için yazdığını ilk söz olarak söy lemesi ise. bu yazı matbaaya gönderil diği andan itibaren her kıymetten mah rum düşer.

Birde olur ki, münekkit roman yahut piyesin bir noktası üzerinde, muharriri ile münakaşaya girişir. Me selâ ben, ( Roman, büyük hikâye ve hikâye hakkmdaki Mülâhazalar ) ımda, bir eski romandan bahsederken, bu romanın kahramanı olan kadının hiç bir sebep yokken sevmediği bir ada ma kendisini vermesini çok manasız bulduğumu ve

o

vakte kadar pek yüksek ve kocasına pek aşık gösteri len bir kadının böyle harekeline imkân olmayacağını söylemiştim. Muharriri buna itiraz etseydi, vereceğ m cevapta tabii romanın mevzuunu uzun uzun anlatmağa hacet görmez ve bütün söz lerimi bir şahsın bir hareketini tetkik ve tenvire hasrederdim. Ancak, bu bir romanın tenkidi değil, romanda tek bir şeyin tenkidi ve tamikidir. Ve bü tün karileri alâkadar eden bir mevzu halinden çıkarak, şahsî bir münakaşa şekline girebilir, ve binaenaleyh, tek mil bir kari kütlesine okutturulmak istenmesi de nezakete bir a z d a mu halif bir hareket teşkil edebilirdi.

Tenkit tarzlarını şu halde ikiye ayırabiliriz. Birinde münekkit hemen her kesin okumuş olduğunu zannetti

ği en meşhur eserlerden bahsetmekte dir, ve binaenaleyh bahsettiği o eserle rin mevzularını anlatmağa lüzum gör meden o eserler hakkındaki fikirlerini söyler; lâkin böyle yazılar ve böyle yazıların karileri mahdut olabilir. Çün kü, meselâ Hamlet ve mesalâ Candi- de hakkında o kadar çok düşünülmüş ve yazılmıştır ki, yeniden bunlar için ihtisaslarını ve hükümlerini bilmek is teyeceğimiz münekkitler çok azdır.

Lâkin, eğer münekkit yeni eserleri dikkatle okuyan ve her yeni eseri severek veya beğenmeden, şukadar ki dikkatle okuduktan sonra bundan bahseden bir adamsa;hayatını okumağa hasretmiş olmak itibarile okuma saatleri daha mahdut karilerine bir nevi rehberlik etmeğe salâhiyettar bir adamsa, bahsettiği eserlerin mut laka etraflı bir icmalini vermeğe mecburdur. Çünkü, hele neşriyat hayatı zengin memleketlerde, her şeyi bizzat kari okuyamaz ve ancak verilen izahat ile kendisinde okumak arzusu canlanacak eserleri alır. Vakıa, vak’anın hulasasını okumakla iktifa edecekler de bulunabilir. Fakat, aynı zamanda da, birçok kariler hulâsatan mevzuunu bildikleri eserleri okumak ister, ve estr ne derecide etraflı hulâsa edilmişse o eseri okumak arzusunu o kadar çok 'duyarlar. Ma kalenin başında söylediğim gibi, pbese veya filme alınmış romanların bu sayede pek çok kari kazanmış olduk ları muhakkaktır.

Hatırlarım ki, Claude Farrere’in zevcesi Japonyalı Markiz rolunda olmak üzere, ( La Bataille ) ı piyes olarak Odeonda seyrettiğim gecenin sabahında bu romanı almış ve sıra bekliyen birkaç kitaptan evvel

oku-HAYAT,

16

.

muştum. Ruşen Eşref Beyin (Hüküm gecesi) hakkında yazmış olduğu bir kaç makale, Yakubün o nefis kitabını mutlâka okumak arzusu verir.

Münekkit bir eseri hulâsa ederken onu okutmamağa kariini ancak gare zde, vak’alan gülünç şekillere soka rak ve haiz oldukları hususiyetlerden bahsetmeyerek sevkedebilir. Yahut o münekkidin görüşleri o kadar cansız ve yazısı o kadar fenadır ki, çok fena söyleyen kötü sesli bir muganninin

ağzından duyulmuş bir opera parça sından "ilelebet soğuyacağımız gibi, ondan bahsini duyacağımız esere karşı da bigânelik ve hatta tevahhuş hissederiz. Ancak bu tarzın değil mü nekkidin kabahatidir, ve tenkide yeltenenin münekkit olmak için ma- likiyeti icap eden mütaaddit ve ağır şartlara malik olmamasından mütevel lit bir keyfiyettir. Fakat eğer eserin özünde de şeklinde de hiç bir kıymet ve hususiyet yoksa, münekkit bizi buna ikna edecek izahat vermekle fena kitabı alıp okumak hatasına düş mekten kurtarmış olur. Ve bu itibarla eserinin mahiyeti ifşa olunan değersiz müellifin hiddetine lâkayt kalarak, bizi ikaz eden adama teşekkür etmek icap eder.

Hayat ve neşriyat:Tenkit hakkında