___ SahifeJ 0
.
A K Ş A M ___
| SARAY ve BABIÂLİ'NİN İÇYÜZÜ
^ Y a z a n . SÜ LEY M A N KÂNI İRTEM — Tercüme, iktibas hakkı mahfuzdur —
Tefrika No.
517Cevad paşanın sadrazamlığı ve
çekilmesine sebep olan hadiseler
D e d iğ i g ib i s a r a y a g ittiğ in d e A b d ü lh a m id G irid k u m a n d a n lığ ı
n a ta y in e ttiğ i C ev a d p a şa y ı ç a b u k y e tiş tire re k s a d a r e te g e tir m eğ e a z m e tm işti. K â m il p a ş a n ın b irin c i su k u tu n d a n s o n ra b u fik r in i ic ra y a k o y d u . C ev ad p a ş a s a d r a z a m o ld u . (2 9 m u h a rre m 1309 - 15 z ilh ic ce ( 1312) A b d ü lh a m id ip tid a k en - î dn e b ü y ü k te v ec c ü h ve iltif a t g ö ste riy o rd u . Y en i s a d ra z a m ı n e istese p a d iş a h d iriğ e tm iy o rd u . K o n a ğ ın ın b ü tü n ih tiy a ç la rı, k ile r m a s ra fı h a z in e i h a ss a c a ö d e n iy o rd u (1 )
C ev ad p a şa p a d iş a h ın m e slek ve m iz a c ın a u y g u n s u re tte h a r e k e t e ttiğ in d e n h a k k ın d a « m u h a b b e ti h ü m ay u n » k e m a lin d e idi.
P a ş a n ın s a d a r e t m a k a m ın ı işg a lini m ü te a k ip o s ıra d a B u lg aris- ta n a m ü te a llik işle rin m ü z a k e re si için İs ta n b u ld a b u lu n a n im a re t h a ric iy e m ü d ü rü G re k o f B a- b ıâ liy e gelm iş, s a d a r e tte te b e d d ü l m ü n a se b e tile B u lg a ris ta n h a k k ın d a p o litik a c a b ir d e ğ işik lik olu p o lm ıy a c a ğ ın ı a n la m a k iste m işti. C ev ad p a şa G re k o fa şu c ev a b ı v e rd i: — B ak ın ız, d o stu m ! B en s a d e b ir a sk e rim ! Ş e v k e tli e fe n d im iz h e r n e fe rm a n b u y u ru r la r s a onu ic ra y a m em u ru m ! B u c e v a p G ro k o fa B u lg a rista- m n ta b ii o ld u ğ u d e v le ti a liy e si y a se tin in b a şı B a b ıâ liy e d eğ il, s a ra y a b a ğ lı b u lu n d u ğ u n u p e k a ç ık o la ra k g ö ste rm iş o la c a k tır!
G re k o f İs ta n b u ld a g irip ç ık tı ğı k a p ıla r d a s e fa re tle rd e y eni s a d ra z a m la b u m u h a v e re s in i a n la tm ıştı.
C ev a d p a şa B a b ıâ lid e h iç b ir m e m u riy e t g ö rm e m işti. İşlere v a k ıf d e ğ ild i. Y en i s a d r a z a m ın b u b ig â n e liğ i s a ra y c a n a z a r ı d ik k a te a lın d ı.
S a d a re t m ü s te şa rı T e v fik p asa (1 3 0 8 - 1324) m a b e y in e c elb e d i- le re k s a d ra z a m a m u a v e n e t e t m esi m a h su sa n te m b ih e d ild i.
C ev ad p a ş a b ü y ü k iş le rd e s a ra yın, g ü n lü k işle rd e m ü s te şa rın ın d e lâ le tile B ab ıâli u m u ru n u n n a sıl c e re y a n e ttiğ in i a n la m a ğ a b a şla y ın c a ik b a lin in d ö n d ü ğ ü n ü a n la d ı! P a d iş a h ın ira d e le ri re sm î v ey a h u su sî te z k e re le rle te b liğ o lu n u r d u . S a ra y c a B a b ıâ lid e n te rv ic en ve re sm î m a ru z a t ile p a d iş a h a a rz ve istiz a n o lu n m a sı iste n ilen mad-> d e le r « te z k e re i h u su siy e» 1er ile s a d a re t m a k a m ın a b ild irild i.
B ir d e fa iki d e f te r d a r ın b ecay i şi h a k k ın d a C e v a d p a şa y a b ir « te z k e re i h u su siy e» g eld i. C evad p a şa b u n u k a tî b ir ira d e te lâ k k i- sile işi ic ra y a k o y d u . B ab ıâli ve s a ra y m ü n a se b e tle rin e , re sm î ve h u su sî te z k e re le r a ra s ın d a k i f a r k a v a k ıf b u lu n a n m ü s te şa r T e v fik p a şa işin ilâ n ın d a n evvel res m en p a d iş a h ta n a rz v e istiz a n ı lü zu m u n u C ev ad p a ş a y a b ild ir d i; a m m a C ev ad p a ş a :
— Bu b ir p a d iş a h ira d e sid ir. T e z k e re isten re sm î, is te r h u su sî olsun, ira d e n in m a h iy e tin i d e ğ iştirem ez! d e : — İr a d e i sen iy ey i a lın c a m ü ste ş a r ın ih ta r ın a ra ğ m e n ic ra ve ilâ n e ttim ! (2 ) S ö z le rd e p a d iş a h ira d e s in e a n ın d a m u ta v a a tın ı g ö s te rd i. C ev a d p a ş a y a h a z in e i h a s s a d a n 150 a ltın m a a ş ile y a v e ri ek rem - lik tev cih o lu n m u ştu . O d e e v r a k a :
(Y a v e ri e k re m i ş e h riy a rî s a d r a z a m ) d iy e im za e tm e k istem işti.
S a d a r e t m a k a m ın ın h e r p a y e d e n y ü k sek o lm a sı h a se b ile b u n u n c aiz o la m ıy a c a ğ ı k e d isin e ih t a r e d ild i. O d a : — (Ş e h r iy a r i) ta b ir in i s a d ra z a m d a n s o n ra y a b ıra k a m a m ! C e v a b ın ı v e rd i. N ih a y e t (şe h r iy a r i) k e lim e sin in im z a d a n k a l d ırılm a s ın a m u v a fa k a t h a sıl ol d u . C ev a d p a şa b ü tü n s a d a re ti m ü d d e tin d e ( s a d r a z a m ve y a v eri e k re m ) d iy e im z a a ttı. M a b e y in b a ş k â tib i T a h s in p a şa h a tır a tın d a C e v a d p a ş a n ın (si y a se t p a d iş a h la r a y a k ışır! B u n u o n la ra b ır a k a lım ! ) D e d iğ in i z ik re d e re k y en i s a d r a z a m ın B ab ıâ- lid e tu ttu ğ u m esleğ i ic m a le n ta s v ir ed iy o r. A b d ü lh a m id in k e n d i y e tiş tir m esi say ıp k ırk y a ş ın d a s a d a re te g e tird iğ i C ev a d p a ş a e rk â n ı h a r p o la ra k m e k te p te n ç ık tık ta n so n r a A v ru p a n ın b irk a ç p a y ta h tm d a a ta ş e m ilite rlik etm iş, O sm a n lı - R u s s e fe rin d e S ü le y m a n p a şa n ın y a v e rliğ in d e b u lu n m u ş, Ç itin e el çisi, so n ra G irid k u m a n d a n ı ve v alisi, m ü ş ir o lm u ştu . A sk e rliğ e d a ir te lifle r sa h ib i id i. A b d ü lh a m id C e v a d p a şa y ı s a d a r e te g e tirm e k le B a b ıâ lid e k e n d is in e a sk e rc e ita a t e d e c e k b ir â le t b u la c a ğ ın a h ü k m e tm işti. D ö rt sen ey e y a k ın s ü re n s a d a re ti e sn a s ın d a C ev ad p a ş a te d r i c e n p a d iş a h ın te v e c c ü h ü n ü k a y b etm iş, s a ra y ın tu tu m u n u v e B a- b ıâ lin in g id işin i a n la d ık ç a , d e v le tin g ü n d e n g ü n e k a rış a n işleri a r a s ın d a n m u v a ffa k iy e tle ç ık m a k ih tim a lin i b u la m a d d tç a yese k a p ılm ıştı.
E rm en i m e se le sin in d a l, b u d a k sa rm a sı C ev ad p a ş a n ın su k u tu n u h a z ırla m ıştır.
(S u lta n H a m id in d e v ri s a lta n a tı) eseri p a şa n ın in fis a h se b e p le rin i s u k u tu n d a n b ir g ü n evvel şu sö zle rle izah e y le d iğ in i y a z m a k ta d ır : (Ü çü n cü d e fa o la ra k is tifa e t tim . K a b u l c e v a b ın ı b u g ü n a la cağ ım . M e n k û b e n in fisa l ed iy o ru m . Â d e ta k o ğ u lu y o ru m . İn fisa- lim e seb ep e rm e n i m e se le le ri d e ğ ild ir; h a ric î p o litik a y a aid b ir m esele d e d e ğ ild ir.
Son v a k a la rla a n la d ım ki b iz d a h ile n k u v v e t k e sb e tm e d ik ç e h a ric e k a rş ı b ir v eçh ile k u v v e tli o lm ıy a c ağ ız ! F a k a t d a h ild e h e r şeyim iz b o zu k ! E n b o z u k y er ise Y ıld ız sa ra y ı! K a b a h a t p a d i ş a h ta d e ğ il! O n u n k a b a h a ti y a l n ız k e n d isin i e tra f m d a k ile r in
eli-il) Başkâtib Tahsin paşanın hatıratı. (2) Tahsin paşanın hatıratı.
n e te slim e tm iş o lm a s ın d a n ib a re ttir .
A b d ü lh a m id s a k a lın ı k im se n in e lin e ta m a m ile v erm em iş, h e r m u k b ile d iğ e r b ir m u k b ili k a rş ı k o y m u ş tu r!) B en in fisa l e d iy o ru m . S a d ra z a m lık t a b e n im ile b e r a b e r gi d iy o r! Y ıld ız ın b u id a re s i d e v a m e t tik ç e b e n d e n s o n ra g e le c e k le r k u k la d a n ib a r e t k a la c a k tır. S a ra y h e r şeyi e lin e a ld ı. S o n z a m a n la r d a b e n b ir m a b e y in c id e n b ile a şa - ği id im . H ü n k â r b e n i g a y e t n a d i r a h v a ld e h u z u ru n a k a b u l e d i y o rd u . E n m ü h im m e se le le r h a k k ın d a b a ş k â tip T a h s in b e y y a h u t m a b e y in c ile rle k o n u şu y o r d u m . E n m ü s ta c e l m a ru z a tım ı m a b e y in c i A rif b e y e v e y a B ek ir b e y e sö y lem eğ e m e c b u rd u m . H ü n k â r ın c e v a b ın ı b a n a b u d e lik a n lıla r g e tiriy o rd u . B en b u h a lle re a r tık ta h a m m ü l e d em iy ec eğ im iç in b u m a k a m d a d a h a z iy a d e k a la m a y a c a ğ ım ı a n la d ım . B enim iz z e ti n e fsim v a r. M u ta a z z ım ve c â h il b ir s a ra y h iz m e tç isin in te v e cc ü h ü n ü k a z a n m a ğ a ç a lışa m a m . İn fisa lim d e n e v v el m e m le k e ti m e b ir h iz m e t d a h a e tm e k iste d im . D e v le tin v a z iy e tin i, m c m le •
k e tin h a lin i p a d iş a h a iy ice a n la tıp k e n d isin i ik a z e tm e k a rz u e t tim . Ç ü n k ü h a lim iz te h lik e lid ir. Ş u a rz u m u n â k ib e ti n e k a d a r v a h im o la c a ğ ın ı d a b iliy o rd u m . F a k a t o n u ifa v a z ife m ik tiz a sın - d a n d ı. V a ta n p e rv e rle rd e n b ir z a t b a n a ıs la h a t te k lifle rin i h a v i b ir lâ y ih a v e rm işti. B en b u lâ y i h a y ı h ü n k â ra ta k d im e ttim . İlâ v e te n ta r a f ım d a n d a A n a d o lu , Y em en , R u m e lid e k i k a rış ık lık la r ın id a re n in fe n a lığ ın d a n n e şe t e tm e k te o ld u ğ u n u , id a re y i ısla h iç in te d b irle r ik tiz a e ttiğ in d e n sa r a y m e m u rla rın ın h ü k ü m e t v e p o litik a ü z e rin d e k i te s ir ve n ü fu z la rın ın a z a ltılm a s ı, s a d a re tin v e B a b ıâ lin in h ü k ü m ve n ü fu z u n u n ta k v iy e si e lze m b u lu n d u ğ u n u sö y led im . B u n u n için K a m a rilla b e n i h ü n k â r a h ü rriy e t v e m e şru tiy e t ta r a f ta r ı o lm a k ü z e re b ild ird i. Ş im d i n e tic ey e m u n ta z ırım . D u ç a r o la c a ğ ım â k ib e tte n d o la y ı g a m y e m em . F a k a t d e v le tin is tik b a lin d e n v e p a d iş a h ın â k ih e tin d e n k o rk u y o ru m .)
E se rin sah ib i b u sö zle rin k im e sö y len m iş o ld u ğ u n u y a z m ıy o r; a n c a k sözün g e lişin d e n b ir e c n e b i ye sö y len d iğ i v e te rc ü m e ed il m iş b u lu n d u ğ u a n la şılıy o r.
(A rk a s ı v a r)
Taha Toros Arşivi
