KAPALICARSI
BAŞ L A N G I Ç / T H E B E G I N N I N G
Atilla Özbey
“Tarihiyle, kültürüyle,
yer altı-yerüstü
zenginlikleriyle,
denizleri, akarsuları,
bereketli ovalarıyla
bu kadar zengin bir
ülkede aç
kalanımızın, işsiz
kalanımızın, geri
kalmışlığımızın
sebebi ne?”
Kuklalar
ve
Kapalıçarşı
B
irinci sayımızı çıkardığımızda tarih 11 Eylül 2001 idi. Dünya Ticaret Merkezine yapılan intihar saldırılarıyla binlerce insan, arkalarında mutsuzluğa boğulmuş binlerce canı bırakıp telef olmuşlardı, tkinci sayımızın basımı bittiğinde Afganistan’da yine masum birçok insan belki de kurunun yanında yaş da yanar misali acıyla, ölümle tanıştı. Üçüncü sayımız yüreğimize su serpti birazcık. Yaptığımız işin keyfini tam olarak çıkara- masak da sadece Irak’a saldırı ve savaş korkusuyla, tedirginlikle atlattık.Dördüncü sayımızdan sonra kuklaların ipleri yeniden kıpırdamaya başlamıştı. Yine dünyanın bir yerinde, yine gerekli bahaneler bulunarak ortam yaratılmış ve Nazi zulmü gibi korkunç bir zulme uğramış ataların çocukları, Nazileri aratmayacak bir katliama girişmişlerdi. Hiç bitmeyen bu öfkenin kaynağı ne de kolay bulunmuştu. Uluslararası kukla oynatıcıları ne de güzel besliy orlardı kuklaları. Bir tarafta toprakları ellerinden alınmış, itilip kakılmış, ülkelerinden sürülüp dışan atılmış, kalanları ise hapsedilmiş, varlıkları inkar edilmeye çalışılmış, bağımsızlıkları, bayrakları yok sayılmış; üstelik hep geri bırakılmış, çocuk yüreklerine sevgi değil; kin, nefret ve acı ekilmiş bir halk. Diğer tarafta ise bu halkla savaşmaya mecbur bırakılmış, çocuk yaşlarda insan kam akıtmaya zorlanmış üstelik de bunu en değerli, en manevi duygular alet edilerek yaptırılmış bir halk. Öyle ya nasıl başka bir sebep yaratılabilir ki bir insana hiç tanımadığı, yaşlı, genç, çocuk demeden ateş edebilsin. O yüzden İsrail halkına da acıyorum.
Biz bu acıları yaşamadık mı yıllarca? Bölmediler mi ve hala bölmüyorlar mı çeşitli kamplara bizleri? Biz binlerce pırıl, pırıl gencimizi vermedik mi bizi kahreden mezarlara? Bu körler dövüşünde hep çalmadılar mı cebimizden? Tarihiyle, kültürüyle, yer altı-yerüstü zenginlik leriyle, denizleri, akarsuları, bereketli ovalarıyla bu kadar zengin bir ülkede aç kalanımızın, işsiz kalanımızın, geri kalmışlığımızın sebebi ne? Şu Eminönü, şu dünya harikası yanmada, şu birçok medeniyetin baş kalesi, nasıl döndü acaba yıkık, çarpık, boğuk, tarumar hale? Şu Kapalıçarşı, Dünya Kültür ve Ticaret Merkezi, İpek Yolunun kalbi, sahafların merkezi, güzelliğin, ihtişamın, haşmetin sembolü, şu Kapalıçarşı nasıl yavaş, yavaş yok edilir?
Depremler, yangınlar edemedi insanoğlunun Kapalıçarşı’ya ettiğini. Hayat damarları hiçbir mabedin böyle kesilmedi. Tarih boyunca bereket dağıtmış hiçbir yer bu şekilde kuşatılmadı. Etrafı gecekondu ve kaçak yapılarla sarıldı. Yolları bir, bir kesildi. Muhteşem Divan Yolu artık işlemez oldu. Bırakın altının, dövizin, paranın merkezi olmasını; insanlığın merkezi Kapalıçarşı tüm ülkenin en güzel aynasıdır. Taşımak istedik, güzellikleri yaymak, anlatmak; bereketli ellerin hala var olduğunu, tarih sayfalarında tozlanmış, kalmış birçok bilgiyi, günümüzü geleceğe aktarmak istedik. Bir deryada bir damla olmak istedik. Savaşların, acıların, zulmün, sömürünün yanı sıra, birbirine kıydırılan, evladına kendini siper ederken önce evlat acısını tattırıp sonra canını alan bu anlamsız, aşağılık insan hırsının yanı sıra, insanların en güzel duygularını, yansımalarını içinde barındıran bu mabedin ne güzel bir örnek olduğunu anlatmak istedik. Kapalıçarşı’yı birçok dinden, dilden, milliyetten, ırktan insanların yüzyıllarca barış içinde ticaret yaptıkları, çeşitliliklerinin zenginlik kattığı, her türlü güzel insana kucağını açtığı bir dünya yapmak istedik. Biz istedikçe inadına sıkıldı boğazımız, tınmadı hiç kimse, ne kültürün başındaki temsilci ne de dünyayı ülkeme taşıyacağını zanneden zihniyet. Ali Poyrazoğlu’nun yazdığı gibi beş yıldızlı otel yapmayla beş yıldızlı turist gelmezdi elbet. Ama Samanyolu gibi değerlerimizi hiç sayan zihniyet demesin artık bize bizden başka dost yok diye. Hiç kimse etmedi bize bizim ettiğimizi. Ne azmimizi kaybettik, ne de isteğimizden vazgeçtik. Ama imkanlar olanaklarla sınırlı ve şairin dediği gibi ölmeden verebilseydik elimizin sıcaklığını üşüyen bir ele ne mutlu bize.
Güne merhabayla katılın, sevgiyle kaim.
B A Ş L A N G I Ç / T H E B E G I N N I N G
Puppets
and the
Kapalıçarşı
O
ur first issue cam e out o f the printers on September the 11th, 2001. That was a day when thousands o f people at the World Trade Center perished, leaving behind thousand o f people 'in sorrow. When our second issue was at the printers thosands o f innocent people were dying or in agony, along with the guilty parties.Our third issue was not accompanied by such disasters. Although we were not able to enjoy what we were doing we were lucky to get away with the uneasiness o f threats o f war on Iraq.
The strings o f the puppets were pulled once again right after our fourth issue. Once again somewhere in this world the necessary arguments were created to start a massacre only matchable by the Nazi m as sacres by children o f those who were the subjects o f the Nazi massacres. How nicely were the interna tional puppeteers were feeding the puppets. On one side were, those whose land was invaded; those who were pushed about and thrown about; those who were forced out o f their homes; those who were thrown in jails; those whose presence were denied; those whose flag was nullified; those who were destined fo r backwardness - a people whose children had seeds ofhatret and rage sown in their hearts instead o f seeds o f love. On the other side a race forced to wage fight a war against these people; a race youth o f which forced to shed blood. How could one find a logical reason fo r firing on people without discrimination o f age or sex? For that reason I feel sorry fo r the people o f Israel as well. Did we, ourselves not live all these sorrows fo r years? Did they not divide us into camps and do not they still do so? Did we no bury thou sands o f bright young men and women to graves which drove us mad? Did they not rob our pockets in this war o f the blind?
What is the reason fo r our backwardness, our poverty and our unemployement when we live on a land rich in in natural resources, in culture, in seas, in nature and in history? This Eminönü o f ours, this won der peninsula o f the world, this epicenter o f civilizations; how did it transform into destructed, shattered, choked shambles? This Kapalıçarşı o f ours; the Cultural and Trade Center o f the World; the heart o f the Silk Way; the temple o f books; symbol o f beauty, grandeur and magnificance; how can it be destroyed gradually. Earthquakes and fires did not cause the Kapalıçarşı as much damage as the human beings have caused. The arteries o f no other temple were cut as brutally as the Kapalıçarşı. Throughout histo ry no other center o f fertility was so violantly sieged. It is surrounded and suffocated by shabby and ille gal buildings; its roads cut; and the Mese or the Divan Yolu, the most important grand avenue o f empires ripped to pieces. Leave aside its function as the center o f gold, money and foreign currency; Kapalıçarşı is the center o f humanity and the best m irrof o f the whole country. With this magazine we wanted to show that skilled hands do still exist. We aimed to tell people o f the beauty, the history o f this place and to record unknown facts o f its past. We wished to be a drop in the sea. We tried to reflect from this temple, the Kapalıçarşı, feelings o f hope and joy o f living as a human being at a time when the ever unsatisfied greed o f hideous forces were making man taste the sorrow o f loosing his child and tasting death himself, at a time when human exploitation, agony, massacres have reached a peak.
We wished to make Kapalıçarşı a world where people o f many religions, many nationalités and many races trade in harmony and where culters o f multidimensions are embraced; as it had been in its glori ous past. The more we wished fo r the best fo r this place, the more we got choked. No one, neither the rep resentation at the head o f the culture, nor those who claim to bring the world to this country to visit. But as Ali Poyrazoğlu, the fam ous Turkish actor once said _you can’t attract five star tourists by five star hotels alone. Those who consider our values which as rich as the milky way to be nonexistant, should no longer claim that our only friends are ourselves. We have not lost neither our determination nor our wishes. But our capabilities are limited. But we shall still be happy if we could - a s the poet has said- lend the warmth o f our hands before we die to a cold hand.
Join in the day with a hello. Remain in feelings o f affection.
“What is the
reason for our
backwardness, our
poverty and our
unemployement
when we live on a
land rich in in
natural resources,
in culture, in seas,
in nature and in
history?”
İ Ç İ N D E K İ L E R / C O N T E N T S
G ran d Bazaar-istanbul
KAPALICARSI
• •dergisi/magazine
Sahibi / President Atilla Ûzbey Yayın yönetmeni / EditorRifat Dedeoglu
Bu sayıda katkıda bulunanlar / Contributors to this issue
Oktay Ekinci, Emin Nedret işli,
Havva Kanbur, Sevin Okyay, Yurdanur Ûndersoy, Işıl Özgentürk, Pol Şalabi, Celalettin Vardarsuyu Görsel uygulama / Graphic design
Deniz Demiryılmaz Photography Batuhan Kıray Site yöneticisi / Web master
Batu John Dedeoğlu Renk ayrımı / Color seperation
Grafik Yapım
Baskı ve cilt / Printed and binded at Mepa A.Ş.
Dağıtım / Distribution Yaysat
Hukuk danışmanı / Legal advisor Deniz Tavşancıl
Adres / Address
Yağlıkçılar Caddesi, İç Cebeci Han, No: 10 / A, Kapalıçarşı
Tel: 0212 513 57 36 Faks: 0212 511 87 80 E-mail: halay@veezy.com
Site adresi / Online at www.kapalicarsidergisi.com
www.grandbazaarmag.com
Divan yolu b ir dönem dünyanın en önemli caddesiydi. Şimdi ise içinden tren geçen b ir basit sözde turistik cadde. Divanyolu kurtarılm ayı bekliyor.
D ivanyolu o f the O ttom ans o r the B yzantine Mese was once the m ost im p o rta n t stre e t o f the w orld. Today it is ju s t an o rd in a ry to u ris tic ro a d throu g h w hich a tra in runs.
10
igdaş'ın hazırladığı bir kitaba göre kapalıçarşı’nın altında Nuruosmaniye ve Beyazıt Camilerinin hafriyat toprağı bulunuyor. 1894 depreminde yıkılmasının nedeni bu. Aynı şey olası bir depremde başımıza gelecek mi?
A ccording to a b oo k b y Ig d a \. th e Is ta n b u l Gas A u th o rity, the foundations o f the K apalıçarşı is b u ilt on ru b b le fro m the fou n da tion s o f tw o nearby mosques. Hence the devestating effects o f the 1894 earthquake. W ill it happen a g a in f
32
Sandal Bedesteni bir zamanlar İstanbul'daki en önemli müzeyedelere şahit olurdu. O günlere a it görüntü ve izlenim leri sunuyoruz.
The S andal Bedesteni was once the center o f a uctio ns in Istan bu l. Today it is an o rd in a ry m a rke t place. A re tu rn to its p a st
26
6 KAPALIÇARŞIİ Ç İ N D E K İ L E R / C O N T E N T S
Çul ve çeten Anadolu kadınına özgü b ir kilim türünün ilginç öyküsü. Ç u l a n d çeten, The s to ry o f a flatw eave sp ecia l to the A na tolian women.38
Beyazıt Kapısı’nda Cinayet. Kapılçarçı'nın burnunun dibindeki dünyaca ünlü Hakkı Tarık Us Kütüphanesinin koleksiyonları ölüme mi terk edildi? Kütüphane neden kullanılmıyor?
M urder a t the B eyazıt Gate. Is the u nive rsa lly im p o rta n t co lle ctio n o f H akkı Tank Us L ib ra ry rig h t b y the K ap a lifa n p , le ft alone to die? W hy is the lib ra ry n o t used any m o re !
Osmanlı dönemi kuyumculukla süsleme sanatları. Kapalıçarçfdan mücevher örnekleriyle.
O ttom an a rt o f d eco ra ting w ith je w e lry w ith sam ples fro m the Kapahgaqi.
Kapalıçarçı’da can bulan hat sanatı.
Köşe yazıları
/ Feature articles:
R evival o f O ttom an ca llig ra ph y in the K apalıçaqı.
Oktay Ekinci
8
Işıl Özgentürk
50
58
Rifat Dedeoğlu
74
‘Kapalıçarşılılar’
ve
Divanyolu
Oktay EKİNCİ
Mimarlar Odası Genel Başkanı
“Ve, dileğim
odur ki bu fikir
yarışmasına da yine
"Kapalıçarşılılar"
önayak olsunlar...
Divanyolu için
düşünecek,
tasarlayacak ve
yarışacak olanlar,
Kapalıçarşılıların
duygularıyla tanışarak
kent kültürünü
sarmalasınlar...”
K
apahçarşılı dostlar "Dergimizde bu sayı Divanyolu'nu ele alıyoruz..." dediklerinde içimi hem bir sevinç, hem de hüzün kapladı... Sevinmemin nedeni, yıllardır özlemini çektiğimiz ger çek bir "kente karşı vefa" örneğine nihayet tanık olmam...Gerçi, Kapalıçarşimiz için bu dergide de simgelenen "sahiplenme ve yaşatma" çabalarını sürdürmekte olan dostlanmıza "Kapalıçarşılılar" dememin nedeni de bir bakıma aynı vefalı tutumu ta nımlamış olmak... Ama, "Divanyolu" bir başka...Bizans'ın ve Osmanlı döneminin dünyada belki de eşi olmayan bir tarihsel derinliği banndıran bu görkemli ve gizemli "kent uygarlığı" mirasının yeniden anımsanıp bilince ve yüreklere taşınması bir başka...Hele buna Kapalıçarşılıların önderlik etmesi ise bambaşka... Bu sevinci "hüzünlenerek" yaşamamın nedenini ise bilmem söylemeye gerek var mı?...
Hani, bu gibi durumlarda "yıllann ihmali" derler ya... Divanyolu için bu söz öylesine yürek burkan düzeyde geçerli ki, bunca duyarsızlık, bunca saygısızlık ve bunca tahribat...Nasıl giderilir?...Tarihin bu muhteşem kültür, sanat, mimarlık ve yaratıcılık gösterisi... İstanbul'la yeniden nasıl kucaklaşabilir?..
"Kapalıçarşılılar çok değerli ama çok zor bir çabaya girişiyorlar..." desem, yaşamı hep "umutla" an lamlı ve coşkulu kılan bizler için bu heves kinci söylem hiç yakışık almayacak...
"Çok iyi düşündünüz, hemen Divanyolu'nun tarihsel kimliğini kente kazandırabilmenin projelerini de başlatalım..." desem, bu kez de gerçekçiliği göz ardı eden bir tatlı hayalin geçici güzel duygulanyla yetinmeyi kabullenmek var... Yıllar yılı şu muhteşem kente saygısızlık yarışına giren dev çirkinlikler ara sından sadece bir tek "Park Otel" örneğini ve üstelik yanm yamalak gerçekleştirebilmiş bir toplum ola rak, Divanyolu gibi bir mücevher caddeyi kendilerine benzeten sözde "çağdaş"® ama tarih önünde il kel onca kılıksız ve özensiz bina kuşatmasından "anndırabilmek", en azından yakın ve orta gelecek için sanki "ütopya" bile değil gibi...
Ya şu adına ısrarla "tramvay" denilen, ama her haliyle bir sanat galerisi içine dalmış buldozerden fark sız olan "kent içi posta treni" kabalığına ne demeli?... Divanyolu'nun, bu derginin öbür yazılannda sa nıyorum anlatılmakta olan anıtsal eserlerine, imparatorluklara! başkenti olan bir kentle bütünleşmiş ta rih ve kültür hâzinelerine bir bakın...Hele bir de Osmanlı'nm İstanbul'daki ilk dönemlerinde şimdiki İs tanbul Üniversitesinin bulunduğu yerdeki Saray'dan çıkıp "Divan-Hümayuri'a debdebeyle giden Sul- tanlann bu caddeyi "Divanyolu" yapan efsanevi geçişlerini hayal edin... Dünyada hangi uygar ülke ya
da kent, elinde böylesi bin yılların görkemine tanık bir hâzinesi olsay dı, tutup içinden bir de "tren" geçirirdi?.. O halde ne yapmalı?..Bu çö
zümsüzlüğü nasıl aşmalı?..Yine bu "ilkel işgalcilere" bir süre daha kat lanma pahasına, Divanyolu'nu hiç değilse güçlü ve anlamlı mesajlar içeren simgesel müdahalelerle, bazı yeni ve uyumlu işlevlerle ve kent sel mekan olanaklannın elverdiği ölçüde tarihle buluşmanın sosyal ve kültürel etkileşimlerini zenginleştirecek yeni düzenlemelerle nasıl eski görkemini yeniden bilince ve algılamaya taşıyacak bir ortama kavuş turmalı?.. İşte galiba bu soru, hem sevinçli hem de hüzünlü bir baş langıcın umutlannı da güçlendirecek yeni ve coşkulu düşünceler, fikirler yaratabilir.. Kimbilir belki de Divanyolu için bir ön proje ya da ilk aşamada belki bir "fikir projesi" düzeyinde mimarlann, şehircilerin , arkeologlann, tarihçilerin "ekipler oluşturarak" yanşacaklan bir "tarih-yaşam-gelecek konkuru"nun da temasına esin kaynağı olabilir...
Ve, dileğim odur ki bu fikir yanşmasma da yine "Kapalıçarşılılar" önayak olsunlar...Divanyolu için düşünecek, tasarlayacak ve yanşacak olanlar, Kapalıçarşılılann duygulanyla tanışarak kent kültürünü sar malasınlar...
B İ L E N İ N G Ö Z Ü Y L E / 1 N T H E E Y E S O F . . .
People of the
Kapalıçarşı and the
Divanyolu
W
hen friends at the Kapalıçarşı told me that thay weregoing to publish an article on the Divanyolu I was delighted but saddened at the same time.
I was delighted because l was eventually wit nessing an examplary "tribute the city", something which we have missed fo r years.
The reason l call my friends at this magazine -which has been sym bolizing the struggle fo r "possesing and protection"- 'the people o f the Kapalıçarşı, is in a way defining the same attitude o f loyalty.
But Divanyolu is a completely different story. It is so refreshing to see this glorious and mysterious heritage o f urban civilization o f the Byzantine and Ottoman eras -which possesses an unmatchable histor ical depth- remembered and felt at hearts and minds. And more so when one knows that in the lead are the people o f the Kapalıçarşı.
Do I need to tell you why my elation is coupled with a feeling o f sadness?
You know how it is; in similar situations they talk o f "years of
neglect". This phrase is so valid at such an heart braking level... So much apathy, so much disrespect, so much destruction... How can it be compensated? This display o f tremendous culture, art, architecture and creativity... How can all this embrace Istanbul once more?
If I were to say "The people o f the Kapalıçarşı are attempting something very important but difficult", these discouraging words will not suit us who try and make life meaningful and worthwhile with messages o f "hope". But if I were to say "Well done! Let us immediatlety start working on projects to have the Divanyolu's histor ical identity brought back to life", this would eventually mean acceptance o f temporary elations o f a sweet dream and thus denying reality. As a society which has only once half way sacceded (in the case o f the "Park Hotel") to win -and that after a prolonged legal battle- against the giant horrors which race against each other to spoil our city; it is not even an "utopia" to "detoxify" a gem o f an avenue like Divanyolu off the invasion o f ugly and distasteful buildings who claim to be modem but seem primitive in context to history in the foreseeable future.
And what can one say about the rudeness o f the so-called street car running through the Divanyolu, resem bling an intercity freight train in a manner like a bulldozer operating in an art gallery?
Just take a look -in the pages o f this magazine- at the historic and cultural treasures and monuments o f the Divanyolu which have decorated this capital o f empires. And just imagine the Ottoman Sultan leaving his palace at the place where now the University o f Istanbul stands, to proceed to the royal court in pomp and glamour.
Which civilized country or city in the world would dare to run a "train" through a treasure which had wit nessed glory o f thousands o f years, if they had one? Then what must be done? How can we get over this situa tion which sems to have no solution? At the cost of bearing these "primitive invaders fo r yet some more time; with symbolic interventions signalling strong and meaningful messages, how can we give Divanyolu a new lease of life in which its glory of the past be reflected at least in the imaginations -giving it new and harmonious func tions as much as the present urban spacing allows?
It may be that this question in itsself may lead to exciting ideas and thoughts which may strenghten the hopes o f both a cheerful and sad start. Who knows; a "project o f ideas" or a preplanning project as a first step could inspire a "history-life-future course" in which architects, city planners, archeologists and historians could com pete in "teams". And it is my wish that the "Kapalıçarşı folk" should be the leaders o f such a competetion o f ideas; and that those who will think, plan and compete fo r the Divanyolu, should meet the feelings o f the Kapalıçarşı people and embrace the urban culture.
“And it is
my wish that the
"Kapali9ar§i people"
should be the
leaders of such a
competetion of ideas;
and that those who
will think, plan and
compete for the
Divanyolu, should
meet the feelings
of the Kapali^arfi
people and embrace
the urban culture.”
D O S Y A / F I L E
D O S Y A / F I L E
Divan
Yolu’nu
eyledik
viran
Mese in a mess
İstanbul’un Birinci ve
Üçüncü Tepeleri
arasında tarih içinde
dünyanın belki de en
önemli
caddelerinden bir
uzanır: Osmanlı
döneminin Divan
Yolu ya da Bizans
döneminin Mese’si.
Ama ne yazık ki
caddenin
günümüzdeki hali,
geçmişindeki
ihtişamına gölge
düşürmektedir.
Between the First
and Third Hills o f
Istanbul runs one o f
the most important
streets of history:
the starting point o f
the Byzantine Mese
or the Ottoman
Divan Yolu. But the
present state o f this
strech o f the Mese
is a disgrace to its
glorious past.
Yazı ve fotoğraflar: Rifat Dedeoglu
Ana g ra v ü r Tarihi Yanmada
M ain e tch in g: The H is to ric a l Peninsula
Joseph Mery, Constantinople et la Mer Noir. Paris, Ly. Çerçeveli g ra v ü r Topkapı Sarayı önü
In fram es: O utside th e Topkapı Palace
j. B. Racine Comte de Choiseul-Gouffier Voyage Pictoresque de la Grèce. Paris, 1782-1822, c.2, pi. 78
D O S Y A / F I L E
T
opkapı Sarayı, Aya Sofya Müzesi, Aya irini Kilisesi, Hür- rem Sultan Hamamı, Hipodrom yani şimdiki adıyla At Meydanı ve banndırdığı anıtlar, İbrahim Paşa Sarayı, Sultan Ahmet Camii... Bu tarihi ve görkemli yapılar üç dünya imparatorluğunun, yani Roma, Bizans ve Osmanlı impara torluklarının aynı topraklar üzerinde yaşadıklannm ve aynı baş kenti paylaştıklannın en somut delilidirler. Genellikle Sultanah met Meydanı ve civan olarak anılan bu tarih şahidi alanda, asırlar boyu dünyanın kaderini değiştirecek kararlar alınmıştır. Dünyanın diğer kentleri nin önemini tarih içine yayar ve bu kentleri bahsettiğimiz her üç imparatorluğun munzam tarihiyle karşılaştı racak olursak, İstanbul'un dünyanın en önemli tarihsel kenti olduğunu kavramak için insanın kendisini zorla ması gerekmiyor. İşte bir dö nemler böylesine önemli bir kentin en önemli meydanı nın dünyaya açılan pencere siymiş Divan Yolu ya da Bi zans dönemindeki adıyla Meşe yani Orta Yol. Meşe Bi zans döneminde buradan başlar, Edimekapı’ya kadar uzanırmış; oradan da Avru pa’ya yani dünyaya. Üzerin de Bizans’ın en muhteşem anıdan sıralanırmış. Zaman, depremler ve en kötüsü Haçlılar çoğunu yok etmiş. Kent daha sonra Osmanlıla- nn eline geçince Meşe yine eski önemini kazanmış. Os manlIlar da en önemli anıtla- nnı ve yapılarını bu yolun üstüne sıralamışlar. Ama ne var ki, bu muhteşem yol gü nümüzde Divanyolu Cadde si adı altında, içinden tram vay geçen, kaldmmlannı tu rist avına çıkmış müteşeb bislerimizin işgal ettiği sıra dan bir turistik kent caddesi görünümünde.
Gerek Roma ve Bizans dö nemlerinde, gerekse Os manlI'nın 19. yüzyıla kadar
olan serüveninde bugünkü Sultanahmet Meydanı çevresine odak lanan siyasi güç, dünyaya penceresini işte bu Divan Yolu tarafın dan açar; papalar, patrikler, krallar, kayserler, sultanlar, elçiler, ve zirler, komutanlar, paşalar Divan Yolu'ndan gelir gidermiş. Divan Yolu, yani Divan'a, yani en önemli kararlann alındığı yere açılan yol; ya da Mese'nin, yani Bizans döneminde Sultanahmet Meyda nından çıkıp, Edirnekapı'ya kadar varan, dünyanın en önemli caddelerinden birinin başlangıç noktası. Divan Yolu ve bu yolun
T
he Topkapı Palace, the Hagia Sophia Museum, Hagia irini Church, the public baths o f Roxelene, the Hipodrome and its monuments, Palace o f Ibrahim Pasha, the Sulta nahmet Mosque... Side by side they all spread out to a
vast area. These historical and magnificent buildings, together are witnesses o f the existance o f three universal empires -th e East Ro
man, Byzantine and Ottoman- on the same land and remind us that all three have shared the same capital. And it was on this area that decisions effecting the fate o f the world were taken fo r cen turies.
If one was to compare the historical importance o f other great cities o f the world with the accumulated history o f these three empires, one co uld say that Istanbul is the most important city in all his tory. This importance is ref lected physically by what to day is the Sultanahmet Squ are and its environs. Surely such an area must have a connection with the outside world but how? This connec tion was once provided by a road named Mese at Byzanti ne times which today has crumbled down to a simple street known as the Divanyo lu Caddesi, through which the street cars run. So, Divan Yo lu o f the Ottomans or the Me se o f the Byzantium was the main exit to the outside world from the most important squ are o f the most important city o f the world. Mese o f the Byzantium would start from this square and lead to Edir-nekapi gate o f the city walls and then lead to Europe and to the world. On it lined the most magnificent monuments o f the Byzantine Empire. Ti me, earthquakes and the worst o f all the Crusaders ha ve destroyed most o f these monuments.
Mese has regained its im portance after the city has fallen to the Ottomans. And Ottomans, like the Byzantine have bu ilt their most magnificent monuments along this road. However to day, the very same road serves under the name o f Divanyolu Cad desi, as an ordinary street o f any touristic town through which the street cars run, occupied by tourists hunters. But the political and military power and might exercised from this area during Roman, Byzantine and Ottoman periods, opened out to the world from this very unimportant looking street o f today. It was through this road
Sultanahmet Meydanı, Yerebatan Sarayı üstünde Milion Tay. Divan Yolunun bay, dünyanın merkezi.
D O S Y A / F I L E
¿&55F5
g Bayramm/7//iiibareK Olsun «HP■
mam
Fi
*AMA ZAN-I ŞERİFİ^1* T Mz NÜBAREK o lsu n A lu’ LW)>Î M tm t ilQIi lt ^Ull EMİNÖNÜ .*“ **. BEEEDÎYt b«s«nuci '■•• ••■'"' UkMiwjMircwmwK';»-K»\Yw>..: 7TÜT(#c/)'iDn\l't __ Konuşmacı: O.Mehmef DOİIK "d" -,1 hmjwi—
ERENLER
ÇAY BAHÇESİ ve NARGİLE SALONU K A P A L I C A R Ş I H m^ 1
H r ,t Rrh
Hfcc;i'iu ■ .V
■ S ■ p ■i.ı
yj1
WtnsAii i f i F1
^9
uBf5
s8
- * n ♦ " i 1 ı f _ 2»îW UM MD O S Y A / F I L E
D O S Y A / F I L E
sur dışına kadar giden uzantısında Kanuni Süleyman Sultan ile Fa tih Mehmet Sultan'm yanı sıra bilmem kaç Osmanlı sultanının tür beleri bulunur, bir bilmem kaç vezirin de kütüphanesi, medrese si, bilmem kaç Bizans, kaç Doğu Roma abidesi sıralanır.
Geçmişine sahip çıkan tarihi metropollerin hepsinde geçmişle rinden gelen tarihi bir ana caddeyi bugün de ana cadde ya da ana caddelerden biri olarak bulabilirsiniz. Oysa, gidin bakın, bir dö nem dünyanın ekseni olan Divan Yolu, bugün basit bir kent soka ğı görünümündedir. Örnek mi istiyorsunuz: Dünyanın en önem li dikilitaşlanndan biri olan ve bir zamanlar İmparator Konstan- tin’in Apollo görünümündeki heykeline kaidelik eden Çemberli- taş'a sırtınızı kuzeybatı yönünde verdiğinizde dünyanın en önem li temizlik mabetlerinden birinin yani Çemberlitaş Hamamı'nın
that popes, patriarchs, emperors, sultans, victorious (or defeated) commanders, pashas, ambassadors cam e and went to change the f a te o f the whole world.
In almost all o f the historical cities o f the world, one would notice that what once was the main street, is today also the main street or one o f the main streets, displaying its past. But looking at Divanyo-lu Street o f today which once was the road that ruled the world, one sees nothing but an ordinary, disorderly and crowded town street. To understand this assessment go and stand in front o f (femberlita$ - o r the Burnt Column which once had Emperor Constantine’s sta tue posing as Apollo- and turn your back to the column in nortwest direction. You will notice a building with two domes, facad e o f which is covered with shops, restaurants, who knows what. Architecturally,
bugünkü halini görür ve eğer bu hamamın türünün dünyada en iyi örneklerinden biri olduğunu öğrenirseniz ve eğer kültür mira sınıza duyarlıysanız, kahırdan ölürsünüz.
Divan Yolu sadece tarihi değil coğrafi konumu itiban ile de önemlidir. Coğrafi konumunun önemini kavrayabilmek için de İstanbul'un yedi tepesinin nerede bulunduğunu doğru bilmek ge rekir. Çoğu insan bu yedi tepeyi İstanbul'un dört bir yanında arar. Oysa yedi tepenin yedisi de Tarihi Yanmada'da bulunur. Divan Yolu da Yedi Tepe'nin ilk iki tepesinin ortasında yer alır. Şimdi ge lin, Yedi Tepe'nin nerelerde olduğunu, önemini ve taşıdığı tarihi değerleri 19. yüzyılın sonlannda İstanbul'da ders veren Prof. Det- hier'in "Boğaziçi ve İstanbul" isimli kitabından okuyalım:
"Yeni Roma'da da Eski Roma'da olduğu gibi ne pahasına olursa
this building is one o f the finest public baths in the world and dates back to the 16th Century.
The geographical location o f the Divan Yolu is equally important. In order to understand this geographical importance one must be in form ed correctly about the seven hills o f Istanbul. Most people se arch fo r the Seven Hills all around the city. But the fact remains that they are all situated in the Histoiical Peninsula. Divan Yolu lies bet ween the first two o f the Seven Hills. Let us now read and learn abo ut the Seven Hills, their historical value and importance from a bo ok titled the Bosphorus and Istanbul by Prof. Dethier who lived in Is tanbul in the second part o f the 19th Century:
"The old Rome had seven hills. Hence the New Rome or Byzanti um, had to have seven hills as well. When the sites o f these seven hills
D O S Y A / F I L E
Burası b ir külliyenin avlusu. İçilen nargile belki de İstanbul’daki en iyilerinden biri. Ama bu külliye çay, kahve, nargile için mi yapılm ıştı. İlim, irfan yuvası olması gereken bu yer aşağılanmayı hak ediyor mu?
This is in sid e a k ü lliy e on D ivan Yolu. M ay be one o f the b est n a rg ile sm oking places in tow n. Does th is p lace w hich once was a p lace o f le a rn in g deserve th is in fe rio r use in the 2 1 st Century?
olsun yedi tepe bulunması gerektiğinden bu yedi tepe İstanbul'da, bazılannın henüz surun dışında olduğu dönemlerde aranmıştır. Tepelerden altısı kentin kuzey kıyısı boyunca, birbirlerinden yedi vadiyle aynlmış olarak yükselirler. Bu yedi vadiden üçüncüsü ve beşincisi sim kesintisiz izler ve adlannı da aşağı yukan doğaı ola rak almışlardır. Ancak bu yükseltileri ayırt etmek için güneş do ğarken ya da güneş batarken Galata Kulesine çıkılmalıdır. Gölge ler en iyi buradan yedi tepeye işaret ederler.
"Büyük Konstantinos'a göre yedi sayısının mistik bir anlamı var dı. O, çevresinde yedi gezegenin hareket ettiği Güneş'in yerini al maktan haz duyuyordu. Konstantinos, Yanık Sütun (bugünkü Çemberlitaş)üzerinde Apollo-Sol (Soli invicto! "Yenilmez Gü neş'e") olarak ayakta durmaktaidi. Yine Konstantinos, Roma'dan, tarihin adlannı kaydettiği yedi soylu yöneticiyi beraberinde yeni kurduğu kente getirmişti. O, yeni kara surlannı yedi kapıyla ke sintiye uğratmıştı. Sarayında yedi kıtalık bir muhafız alayı oluştur muştu. Ve sarayının ana salonu Hepta Lychnos, yani Yedi Kandil li adını taşıyordu. Kendisine tapanlar bu kentte yedi tepe bulama- salardı işte asıl o zaman şaşırmak gerekecekti.
"Ancak yedinci tepe gözle görülür biçimde diğerlerinden aynl- mıştır. Burası kentin en güneyindeki bölümü olup Yedi Kule Sa rayı tarafından işgal edilmiştir. Mente Charisius askeri kapısından girerek Blanga (Vlanga) Bostanı (Langa) yakınında denize dökülen Lykus Deresi bu yedinci tepeyi baştan başa çevirir. Bu tepenin adı
were chosen, some o f them were outside the city walls o f that time. "Six o f these hills rise along the north coast o f the old city, divided by seven valleys. The third and the fifth o f these valleys cut across the ridge o f the peninsula and have names which approximate to their positioning. But to distinguish between these hills one must go up the Galata Tower at sunset. Their shadows show their positioning from this point the best.
"According to Constantin the Great, the number seven had a mysti cal meaning. He felt that, fo r anything that goes in sevens presented the planets and he himself was their center, the sun. His statue stood on the Burnt Column (Today's (femberlitaf) as Apollo/the Sun (Soli invicto: victorious sun). He brought from Rome along himmself to his nely foun ded city, seven honorable officials whose names are recorded in history. He exposed to the outside world his city through seven gates in his new city walls. He had seven squadros of guards in his palace's barracks. The main hall o f his palace was named Hepta Lychnos/Seven Lamps. Natu rally those who worshipped him would be surprised if they could not find seven hills in this city.
"However the seventh hill can easily be distinguished from the ot hers. This hill is at southernmost part o f the city and is occupied by the Palace o f the Seven Towers This seventh hill is surrounded by Ri ver Lykus which flows in from the military gate o f Mente Charisius and pours into the sea at Blanga/Vlanga or today's Langa fields. The hill was named Xerolophos and its jeological positioning spared
K ILIM IN , HALININ
KAPALIÇARŞI’DAKİ M ÜZESİ
The museum of the needlework,
kilims and carpets at the
Perdahçılar Caddesi, No 48, Kapalıçarşı, Istanbul
Tel: (0212) 511 65 62 Fax: (0212) 527 09 87
D O S Y A / F I L E
Xerolophos idi ve kendi ne özgü jeolojik yapısı onu depremlerde her za man kayırdı. "Her dö nemde tepelere göre bö lümleme temel alındığın dan biz de burada bu bö lümlemeye uyacağız. En doğudaki ilk tepenin üzerinde Saray, dört mi nareli Aya Sofya, Hipod rom ve altı minareli Ah- mediye Camii (Sultan Ahmet Camii) yer alır. Birinci tepeyi izleyen ilk vadi boyunca sarayın surlan ve Bab-ı Ali uza nır. Bu vadiden yukan doğru tramvay işler. Konstantinos'm Yanık Sütunu ve iki minareli Nur-u Osmaniye Camii ikinci tepeyi süslerler. İkinci vadi; çarşılan ve
hanlan, Altın Boynuz yakınındaki Yeni Camii ya da Valide Sultan Camii ile bilinir. Tramvay yolu bu caminin önünden başlar. Bu ikinci vadinin en yüksek noktasında iki minareli II. Beyazıt Camii yükselir. Üçüncü tepede, şimdi Seraskerlik binası olan Eski Saray, bunun bahçesinde büyük Yangın Kulesi ve dört minareli görkem li Süleymaniye Camii yer alır. Sır
tı tamamen geçen üçüncü vadi den Valens Su Kemeri geçer ve At Pazan da buradadır. Dördüncü te pe üzerinde iki minareli Mehme- diye (Fatih Camii) yükselir ki bu rada eskiden Polyandrion ya da On İki Havariler Kilisesi vardı. Marcianus Sütunu (Kız Taşı) da buradadır. Beşinci tepede, Haliç kıyısında, Patrikhane Kilisesi ve Gül Camii - Pantepopti Kilise sinin yeraldığı Rum semti Fe nerin yukarısında iki minareli Se limiye Camii vardır.
"Altıncı tepede Hebdomon semti yeralır. Hebdomon'da Konstantinos Porphyrogenetos'un yer aldığı, şimdi Tekfur Sarayı de nilen Taç Salonu yükselir. Altıncı tepenin eteğinde, Fener'den sonra Musevilerin oturduğu Balat ile es ki Blachemei semti gelir, Blacher- ne'de yüksek bir tek sur ile Pen- tapyrgion görülür. Buranın tepe sinden Haliç'in arka planında tür beleriyle birlikte iki minareli güzel Eyüp Camii seyredilebilir."
Dethier yedi tepenin konumu nu böyle özetliyor. Şimdi gelin.
self from the dramatic af termaths o f many earth quakes.
Since at all times the geographical portioning o f the city was done ac cording to these seven hills, I shall do the same. . On the first hill, on the easternmost part o f the city are the Palace, St. Sophia with its fou r mi narets, the Hipodrome, and Ahmediye (Sultan Ahmet) Mosque. Along the first valley line up the palace walls and the Sub lime Port. A street car runs up this valley. The Burnt Column o f Cons tantine and the Mosque o f Nuruosmaniye decora te the second hill. The se cond valley is recognizab le with its bazaars and inns and Yeni or Valide Sultan Mosque near the Golden Horn. The street cars start from the front o f this mosque. At the top. o f this valley rise the II. Beyazit Mosque with its two mi narets. On the third hill is the Army Headquarters which once was the Old Palace. In its gardens are the great fire watch tower and the magnificent Süleymaniye Mosque with its fou r minarets. The aqu-aduct o f Valence cuts across the third valley which goes through the ridge o f the peninsula and the Hor se Market is also positioned here. On the fourth hill rises the Mehme-diye (Fatih) Mosque which had replaced tha Polyandrion or the Church o f the 12 Apostles. The Co lumn o f Marcianus is also here. The fifth hill rises o ff the Golden Horn starting with the Greek Ort hodox Patriarchy's church, the Gül Mosque (Pantepopti Church)and the Phanar Greek district and is topped with Selimiye Mosque with its two minarets.
"On the sixth hill is the district of Hebdomon. Here rises the crowning hall, or Tekfur Sarayt as it is called today, o f Constantinos Porphyroge-netos. At the skirts o f the sixth hill is the Jewish settlement o f Balat positi oned next to Phanar, and teh old district o f Blaheme. From the top of this hill one can see the beautiful Eyüp Mosque standing at the back o f the Golden Horn along with its sur rounding shrines."
Ne denebilir ki? Biri olmuş Ali Paşa Çarşısı, b irinin önünde fiyat listesi. Bu sorumsuzluğa ancak Afganistan’da rastlanır.
W hat co uld one say? Such d isre sp e ctfu l tre a tm e n t o f h is to ry can o n ly be seen a t places lik e A fghanistan.
D O S Y A / F I L E
D O S Y A / F I L E
yedi tepenin arasında, Dethier'den bir yüzyıl sonra dolaşan Prof. John Freely ile, Turkey isimli kitabının rehberliğinde birinci ve ikinci tepeler arasmda yani Divan Yolu, ya da Divanyolu Cadde- si'nde kısa bir gezintiye çıkalım, bakalım, artık çay bahçeleri ya da demek veya vakıf merkezleri ya da tezgah olarak kullandığımız yapılann aslında neler banndırdığma.
"Bizans dönemi Konstantinopolis’inin ana caddesi Meşe, ya da Orta Yol’du. Bu yol Birinci Tepenin zirvesinden çıkar Altinci Te- pe’deki Edime Kapıya kadar uzanırdı. Mese’nin ilk bölümü, gü nümüzde de Birinci ve Üçüncü Tepeleri birbirine bağlayan cad deyle aynı yolu izlerdi. Birinci ve Üçüncü Tepelerin arasını baglı- yan yol Divan Yolu, yani Divan’a giden yol olarak anılırdı. Bu yol Üçüncü Tepe’ye vardığında Yeniçeriler Caddesi adını alır. Bu tari hi cadde günümüzde de İstanbul’un ana caddelerinden biridir ve cadde boyunca Bizans döneminin erken yüzyıllarından ve Os manlI döneminden kalma birçok anıt sıralanır."
Divan Yolunu böyle tanımlayan Prof. Freely yolun nereden baş ladığını da şöyle anlatıyor: "Divan Yolunun başında, sağ kolda Os manlI dönemine ait, günümüze kadar çok azı ulaşabilen bir su
ter-This is how Prof. Dethier introduces the Seven Hills o f Istanbul. Now let’s go fo r a walk between the first and the third hills -nam ely the Divan Yolu- guided by a thick pocket-book written nearly a cen tury after Prof. Dethier, titled "Turkey" by Prof. John Freely o f the Bosphorus University and see what is inside those old structures which seem like tea gardens or market places:
"The main avenue o f Byzantine Constantinople was the Mese, or Middle Way, which led from the summit o f the First Hill out to the Adrianople Gate on the Sixth Hill. The first strech o f the Mese follo wed the sam e course as the present avenue that connects the sum mits o f the First and Third Hills. Between the summits o f the First and the Third Hills is known as Divan Yolu, the Road o f the Divan, and its extention to the top o f the Third Hill is Yeniçeriler Caddesi, the Avenue o f the Janisseries. This historic avenue is still one o f the main arteries o f Istanbul, lined with numerous monuments o f the imperial Ottoman era as well as a few that date back to the early centuries o f Byzantine Constantinople.
"...At the beginning o f Divan Yolu, on the right-hand side, is an Ottoman sut&razi, or water-control tower, one o f the very few that
zisi bulunur. Bu kulenin dibinde bulunan stel 1967-68’de yapılan kazılar sonucunda Milion taşı olarak belirlenmiştir. Milion taşı, Augustaeum’dan Mese’ye giriş kapısı oluşturan zafer takının bir parçasıdır. Bu taş, Augustus’un Roma’da diktiği ve imparatorluk sınırları içinde bulunan tüm yerlerin uzaklığım ölçmek için kulla nılan Miliarium Aureum isimli mihenk taşından esinlenerek dikil miştir. Milion’un görevi de bu taşla aynı olup, Bizans ve Adriyatik arasında yer alan Via Egnatia yolunun üzerindeki tüm kilometre taşlarının sıfır noktası rolünü üstlenmişti."
John Freely Divanyolu Caddesi’ne buradan girer; 149l ’de Sul tan II. Beyazıt’m baş mabeyincisi Firuz Ağa adına yapılan "küçük ama zarif1 camiyi solunda bırakarak Cağaloğlu’yla Divanyolu Cad- desi’nin köşesine kadar gelir. Burada, hemen köşede, sağdaki me zarlık içinde Sultan II. Mahmut’un türbesini görür ve şu bilgileri aktarır: "Bu türbe Sultan II. Mahmut’un öldüğü yıl olan 1839’da tamamlanmıştır. Burada onun yanı sıra oğlu Abdülaziz, torunu II. Abdülhamit ve çok sayıda şehzade, hanım sultan ve diğer hane dan efradının mezarları da bulunur."
Prof. Freely türbenin hemen karşısında günümüzde de
araştır-have survived in the city. The ancient marble stele at the base o f the tower was excavated in 1967-68, and was identified as part o f the Milion, a triumphal archway o f the late Roman period that fram ed the entryway to the Mese from the Augustaeum. The Milion was mo delled on the Miliarium Aureum, or the Milestone, the monument that Augustus erected in Rome as the reference m arker from which all the road distances in his Empire were measured. The Milion p er form ed the same role in Constantinople, serving as the zero point fo r all milestones on the Via Egnetia, the Roman road between the Byzantium and the Adriatic."
This is where Prof. Freely starts to walk up to the Divanyolu Stre et. He leaves on his left the "small but elegant" Firuz Aga Mosque built in 1491 by Beyazıt II’s head treasurer Firuz Ağa and reaches the junction where Çağaloğlu Street cuts the Divanyolu Street. On the opposite corner on the right hand side is a greveyard, in which Prof. Freely notices the royal tomb o f Mahmut 11 and tells us that "The türbe was completed in 1839, the y ear o f Mahmut’s death; bu ried along with him here are his son Abdul Aziz and his grandson Abdul Hamit II, along with a large number o f princes, princesses,
Beyazıt Kulesi’nden Sultanahmet Meydam'na doğru bakış. Ön plandaki ordugah şim diki İstanbul Üniversitesi’nin mekanıdır.
View o f S ultanahm et Square fro m the B eyazıt Tower. The a rm y se ttle m e n t in fro n t is the p re sen t s ite o f the p re sen t day Ista n b u l U n iversity.
W illiam Henry Bartlett, R. Brandard, Julia Pardoe
The Beauties of the Bosphorus 1836
Divan Yolu başlangıcı, Peter Coeck, The Turks in MDXXXIII; aynı yıl İstanbul'da çizilmiş b ir dizi resimden.
The s ta rtin g p o in t o f the D ivan Yolu. P ete r Coeck, The Turks in MDXXXIII, a series o f p ictu re s m ade in Ista n b u l in th a t y e a r in Istanbul.
D O S Y A / F I L E
D OS Y A
J _
F I L E
ma merkezi olarak kullanılan bir Osmanlı Kütüphanesi görür: "Bu bine Köprülü Külliyesi’ni oluşturan binalardan biridir. Bu binalar 1659-60 yıllan arasında, bir asır sonra üç üyesinin daha sadrazam lık yapacağı ünlü Köprülü vezir ailesinin iki üyesi, Mehmet Paşa ve oğlu Fazıl Ahmet Paşa tarafından yaptınlmışlardır. Bu bloğun öteki ucunda, aynı sırada önce Mehmet Paşanın türbesi, ondan sonra da vakfın camisi bulunur. Cami, türbenin hizasından birkaç adım içerde kalmakta olup, türbe kaldınma doğru çıkma yapmak tadır. Burada bulunan medresenin ders salonunun büyük bir kıs mı yıkıma uğramıştır."
Köprülü Camisinin hemen karşısında ise Çemberlitaş Flamamı durur: "....klasik Türk hamamlannın günümüze kadar ulaşabile nin içinde en güzel örneklerden biri. Bu hamam II. Selim’in eşi, III. Murat’ın annesi Valide Sultan Nur Banu tarafından 1583 yılın daki ölümünden bir müddet önce yaptmlmıştı. Başlangıçta iki bö lümden oluşan hamamın şimdi sadece erkekler kısmı bulunmak tadır."
Prof. Freely hamamın hemen karşısında duran Çemberlitaş sü tununun önemini Dethier gibi anlattıktan yoluna devam eder. Di van Yolunun bu kesimde adı Yeniçeriler Caddesi’dir. Freely, Çemberlitaş’tan hemen sonra solda kalan, Hadımağası Atik Ali Pa şa adına 1496’da yapılan caminin önünde durur ve şu saptamayı yapar: "Bu külliyede bir medrese, bir imaret ve bir tekke de bulu nuyordu ama imaret ve tekke 1950’lerde yol genişletilirken yıkıl mışlardı."
Prof. Freely Atik Ali Paşa Camisinden hemen sonra bir başka külliyeye daha rastlar ve anlatır:
"Atik Ali Paşa Camii nin az ötesindeki blokta demir kafesli nefis görünümlü mermer bir duvarla çevrili Koca Sinan Paşa Külliyesi vardır. Külliye bir medrese, bir sebil ve ve kurucusunun türbesin den oluşur. Bu birimlerin tamamı Sinan Paşafmn 1593’teki vefa tından iki yıl önce mimar Davut Ağa tarafından yapılmıştır. Koca Sinan Paşa hem III. Murat’a, hem de III. Mehmet’e sadrazamlık yapmış olup, Yemen Fatihi adıyla anılır."
Koca Sinan Paşa Külliyesi’nin sebilinin yanından giren sokağın öte başında kafesli mermer duvarlann çevirdiği bir cami ve bir medreseden oluşan bir külliye daha vardır. Bu medrese "...1708 yılında II. Mustafa’nın damatlanndan Çorlulu Ali Paşa adına yap- tınlmıştır. Ali Paşa III. Ahmet döneminde sadrazamlık da yapmış tır...."
Bu külliyenin tam karşısında ise Merzifonlu Kara Mustafa Pa- şa’nın külliyesi bulunur: "Külliyenin yapımına 1663 yılında IV. Mehmet’in sadrazamlığını yapan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa ta rafından başlanmıştı. 1683 yılında II. Viyana Kuşatmasında başa- nsızlıga uğrayan paşanın Belgrad’ta kafası kesildiğinde inşaat sür mekteydi. Bedeni daha sonra külliyenin mezarlık olarak kullanı lan bölümüne defnedilmiş, külliye inşaatı ise 1690 yılında oğlu ta rafından tamamlanmıştır."
Prof. Freely kitabında, gerek Meşenin başlangıcında yani Divan Yolunda ve çevresinde ve Mese’nin ilerlerinde gezintisini sürdürü yor. Biz kendisinden aynlıyor Divan Yolu’nda kalıyoruz.
Sultan II. Mahmut, Sultan Abdülaziz, Sultan II. Abdülhamit, Fi niz Ağa, Köprülü Fazıl Ahmet Paşa, Köprülü Mehmet Paşa, Atik Ali Paşa, Koca Sinan Paşa, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Çorlulu Ali Paşa; mezarlan, camileri, medreseleri, sebilleri, imaretleri, ha- mamlan ile Divan Yolu üzerine sıra sıra dizili, inanmayabilirsiniz ama Şeyh Bedrettin’in nakledilen mezan da II. Mahmut türbesinin bançesinde bulunuyor. Bu cami ya da külliyelerin bahçelerinde sayısız Osmanlı ilerigelenlerinin de mezarlan bulunuyor.
Bahsetti-and imperial consorts. "
Prof. Freely then writes about an Ottoman library used as a rese arch center directly opposite this türbe or tomb.
"This is one o f the buildings o f the Köprülü kü lliye...These bu ildings were erected in 1659-60 by two members o f the illustrious Köprülü Family, Mehmet Pasha and his son Fazıl Ahmet Pasha, both o f whom served as Grand Vezir, as did three other members o f his fam ily in the following century. One block farther along the sa me side o f the avenue are two other institutions o f the Köprülü kül liye, first the türbe o f Mehmet Pasha, and then the mosque o f the f o undation. The mosque is a few steps behind the türbe projecting out on to the pavement o f the avenue; this was once the lecture hall o f the medrese, most o f which had been demolished."
Directly opposite this mosque is the Çemberlitaş public baths: ".... one o f the finest extant examples o f a classical Turkish bath. This was founded some time before her death in 1583 by the Valide Sultan Nur Banu, wife o f Selim 11 and mother o f Murat III. The bath was originally double, but only the men’s section survives."
P rof Freely then tells us the importance o f the Burnt Column just in front o f the baths in a similar manner to Prof. Dethier and walks on the sam e side o f the road towards Beyazıt Square, and stops in front o f the mosque built to the name o f Chief Eunuch Atik Ali Paşa in 1496 and informs us: "The külliye also included a medrese, an imaret and a tekke, but the latter two were demolished when the
gimiz yerlerin tamamı sadece ana caddeye cephesi bulunan me kanlar. Caddeye açılan sokaklann boyunca daha nice camiler, hanlar, hamamlar, çarşılar, türbeler bulunuyor. Divan Yolunun ilerisinde Fatih Sultan Mehmet’in, Kanuni Sultan Süleyman in, II, Beyazıt’ın, aklınıza Osmanlı İmparatorluğu nun önemli hangi ismi gelirse gelsin, hepsinin cami ve türbeleri bulunuyor. Aynı hat üze rinde sayısız Roma ve Bizans eseri ya toprak altında kalmış, ya da bir takım gerçek kültürseverin gayretiyle ayakta durabiliyor. Ama birkaçı dışında hemen hepsi tarihe saygısızlığın pençelerinde bo ğulmuş, yerinde yatıyor. Düşünün ki bu binaların tamamı Küçük Kıyamet" denilen 1894 depreminde ayakla kalabilmişler. Ama maalesef, insanoğlunun ilgisizlik, cehalet, saygısızlık, bencillik gi bi gittikçe doğal karşılanmaya başlayan özellikleri doğal afetlerden daha zarar verici olabiliyor.Medreseleri çay bahçelerine, işporta tezgahlanna, halı pazarlarına dönüştürebilen, her biri sanat eseri olan mezar taşlannın yerlerde sürünmelerine göz yuman, sebilleri büfeye dönüştüren, yol geçireceğim diye anıtsal yapılan traş eden, imaretleri sürücü kursu yapan ve bu yapılann cephe duvarlannı billboard sanan insanlann elleriyle bu muhteşem eserler ve anıla- n yıllar içinde eriyip giderken, bu eserlerin yapılmasına delalet eden hayırlı devlet adamlannm ruhlan da mezarları gibi taciz edi liyor. Tüm bunlar olup biterken, Haçlılar’m Bizans başkenti Kons- tantinopolis’te yaptıktan tahribatın daha fazlasını medeniyet adına yapma yolunda olduğumuzun farkında mıyız acaba?
avenue was widened in the 1950’s."
Walking on Prof. Freely stops in front o f another külliye: "On the next block beyond Atik Ali Pasha Camii, is the Külliye o f Koca (Old) Sinan Pasha, enclosed by a pictoresque marble wall with iron grilles. This attractive complex consists o f a medrese, a sebil, and the türbe o f the founder; these were all built by the architect Da vut Ağa in 1593, two years before Sinan Pasha’s death. Koca Sinan Pasha was Grand Vezir under both Murat III and Mehmet 111, and is renowned a the Conqueror o f Yemen."
There is yet another külliye on the other side o f the alley which turns in by the sebil o f the Koca Sinan Paşa Külliye, also enclosed by a marble wall with
iron grilles, consisting o f a mosque and a medrese ".... built in 1708 fo r Çorlulu Ali Pasha, a son-in-law o f Mustafa II. Ali Pasha served as Grand Vezir under Ahmet III.... "
Right opposite this külliye is yet another külliye:
"The külliye was begun in 1663 by Kara Mustafa Pasha, who was Grand Vezir under Mehmet IV. It was still unfinished in 1683, when Kara Mustafa Pasha was beheaded by the Sultan at Belgrade after the unsuccessful Turkish siege o f Vienna. His body was returned fo r burial in the graveyard garden o f külliye, which was finally comple ted by his son in 1690."
P rof Freely carries on towards the other hills and rest o f Mese and beyond and into whole o f Turkey. We leave him there and ha ve another look at Divan Yolu.
Sultan 11. Mahmut, Sultan Abdülaziz, Sultan II. Abdülhamit, Fi niz Ağa, Köprülü Fazıl Ahmet Paşa, Köprülü Mehmet Paşa, Atik Ali Paşa, Koca Sinan Paşa, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Çorlu lu Ali Paşa; their tombs, mosques, sebils, imarets, baths; all line up along the Divan Yolu. You may nok believe it but even Şeyh Bedret tin is buried in the cemetery by Sultan Mahmut IPs tomb. These ce meteries by the mosques and the külliyes also host the graves o f many eminant Ottoman statesmen. Ones we have mentioned are only those situated on Divan Yolu. Along the roads which lead away from the Divanyolu Caddesi, many more o f such structures can be found. Going beyond the Divan Yolu along the Mese are the tombs and mosques o f Mohammed the Conqueror, Süleyman the Magnifi cent and many others. Along the same route countless Roman and Byzantine monuments either remain unexcavated or remain on the ir feet with the efforts o f a few real lovers o f culture. But except fo r a few , weather Byzantine, Roman or Ottoman, most remain in the hands o f gangs o f people who have no respect fo r the past. Just think that all these monuments were able to survive even the disasterous earthquake o f 1894 which devastated all the modern buildings o f that time. But unfortunately, human characteristics such as disres pect, selfishness, carelessness and indifference which seem to be clas sified as normal in our days may soon be more disasterous than the natural disasters.
All these beatiful monument and buildings and the memories o f their past are fading out in time and melting away in the hands o f people who turn medreses into tea gardens, vendors, carpet shops; who turn a blind eye on tombstones each o f which is a masterpiece o f sculpture.; who use sebils as stalls; who chop historical buildings down in order to widen a road; who utilize imarets as driving lesson offices; who think o f their facades as billboards. And are not the so uls o f those who made all these monuments and buildings possible, lying in agony just like their tombstones? While all this goes on are we aware o f the fact that in the name o f so-called civilisation we might be on the verge o f doing worse damage than the Crusaders?
22 KAPAUÇARŞI
D O S Y A / F I L E
•Çemberin^'.
Jhe B u rn r Çokm n^
Ch. de Billy, Le Petit."
G tistaw Sctıiumberger ü fl Empereur Byzantin Au Dixième Siècle-, Paris, 1890 m i
* *
— -— ‘r
» m r t t r
Psi»
V /
Y ( .
A
'
Ê J * S
B
A 1' !
1.
D O S Y A / F I L E
MİMAR GÖRÜŞÜ: Mimar HAVVA KANBUR
İstanbul Mimarlar Odası Yönetim Kurulu Üyesi
"Kemin en önemli tarih mekanı olmasına rağmen Kapalıçarşı’mn hemen güneyinde kalan Divanyolu Caddesi’nin belleğimizde kalan izleri, düzensiz bir şekilde akan yaya ve araç trafiğinden, her tür gı da satan kurum ve kişilerden ve ayaklı satıcılardan, anutçulardan, cazgırlardan oluşan bir keşmekeşten ibarettir. Bu bölgeyi kafanızda bir de şöyle canlandmn: Etrafı meydan haline getirilmiş ve gerçek anlamda birer kültür merkezi haline getirilmiş, fonksiyona kavuş turulmuş tarihi yapılar, bu meydanlardan sahile doğru açılan ferah yollar. Ne yazık ki İstanbul kentinin bu gerçek ana caddesi üç dün ya imparatorluğunun can daman olarak hizmet vermiştir ama bu gün bu muhteşem görevinin algılanması bile imkansız duruma gel miştir.
"Divan Yolu'nu önemle ele alıyoruz çünkü İstanbul'u şekillendi ren tüm imparatorluklar planlannı bu caddeye göre kurgulamışlar- dır. Kentin merkezi hep bu cadde olmuştur. Önemli saray, kütüp hane, ibadethaneler, sebiller, mezarlar, anıtsal taşlar; hepsi bu cad denin ve uzantılannın etrafında toplanmıştır. Bölgenin en önemli ticari merkezi Kapalıçarşı da aynı önemi taşımaktadır.
"Günümüzde Aksaray-Beyazıt-Çemberliıaş-Milion Taşı hattını kat ettiğimizde, Roma, Bizans ve
Osmanlı kentinin izlerini, ihtişa mını ne kadar yaşayabildiğimiz, şimdiki görünümü ile yapıdan, mekanlan ne kadar algılayabildi ğimiz meçhul. En çok turist çe ken bölgede sırf abidevi yapıdan görmek yeterli değildir. Burada kurulup izlerini bırakmış olan kentin mekansal olarak algılan masını da sağlamak gerekmekte dir. İşte günümüzdeki Divanyolu Caddesindeki birtakım gelişigü zel ekler, sonradan ilave lümpen binalarla var olan bu doku kay bolmuş durumdadır. Bu kaybol muştuk tarihin okunmasını, ya şanmışlıktan sanki kesintiye uğ ratıyor gibidir.
Ama yine de yapılan hatalann telafisi bir dereceye kadar müm kün. Kapalıçarşı ve Divanyolu
bölgesinin sosyal ve tarihi yapısının yaşadığı sorunlar, yasal ve eko nomik tanımlamalarla çözülebilir. Var olan yapı potansiyelini de ğerlendirmek, yeni baştan yapmaktan daha kolaydır. Ticari alanlar aynı zamanda kültürel merkezler de olabilirler. Koruma altına alı nıp geliştirilen kent parçacıklanndaki tarihi merkezlere mutlaka il gi çekici, kültürel fonksiyonlu kazandırılır.
Bu tür yerler aynı zamanda sürekli yaşayan alanlar olmalıdırlar. Bu meyanda gece ve gündüz açık kalabilecek mekanların, ana cad delerde toplanması sağlanabilir. Böyle bir düzenlemede sokak dö şemeleri daha sağlıklı bir hale getirilir, elektrik ve telefon hatlan yer altına alınır, çevredeki yaşayan binalar belirgin bir intizama konu lur, araç trafiği asgariye indirilir ve en önemlisi bunlann tümü tek bir plan çerçevesinde gerçekleştirilir. Sadece bu düzenlemelerle de yetinilmez, tüm yapılar hem bir bütün halinde, hem de tek tek ele
alınarak sağlıklı bir hale getirilir. ■
AN ARCHITECTURAL OUTLOOK By: H A W A KANBUR
M em ber o f the B o a rd o f Istan bu l C h a m b e r o f A rchitects Although historically the most important part o f the city, what remains in on e’s memory o f the Divanyolu Street on the immedi ate south o f the Kapahçarçi is a scene chaos composed o f chaotic pedestrian and vehicle traffic, shops and street sellers o f all kinds o f food, shouting peddlers, and loitering people. Now try to imagi ne the sam e area as it should be: Historical buildings environ ments o f which have been turned into plazas; the sam e buildings functioning as real cultural centers; clean and tidy roads running from these plazas to the seafront... Unfortunately, today it is im
possible to visualise in the slightest, the grandeur o f this main a r tery o f three universal empires.
We attach a great deal o f importance to the Divan Yolu as all three empires have planned their city in relation to this main axis. For centuries it has been the center o f the city. All the important palaces, libraries, places o f worship, monuments have lined up eit her on this axis or along the roads leading to this axis. The exis tance o f Kapahçar§i at where it has always been is only explicab le by this fact.
When one walks along the Aksaray-Beyazit-Çemberlita$ axis, one cannot observe the mag-nificance o f the Roman, Byzan tine and Ottoman Empires alt hough there are enough struc tures to reflect that magnifican-ce. Even if one can spot in dividual structures or monu ments this in itsself is not enough to form a vision o f the past. The area has to be arranged so that people can see the main structure o f the city as it was centuries ago. The near future and present day additions to historical buildings and unplanned construction on the Divan Yolu have destroyed the historical structure o f the area. This change is a disruption to history itsself.
Despite all this criticism, it still is possible to give the area a fa c e lift. A series o f o f legal and eco nomic measures could resolve the problen to a certain degree. It is always easier to evaluate and reshape present structures rather then reconstructing the whole area. Commercial areas could as sume cultural functions as well. City areas under conservation are always assigned attractive cultural functions. Such places should also be designed to serve the public at night as well as the day and the places which serve the public should be grouped together along a main axis.
The pavings in the area should be reconsidered and changed where necessary; all wiring should be moved underground; the surrounding buildings should be revised; the traffic should be min imized. But most important o f all, all this should be done accor ding to a m asterplan. Under such a plan all buildings in the area should be studied one by one and then evaluated as a whole, even
tually leading to the revision o f the area. " m
Banyo kültürüm ün en önemli m im ari örneklerinden Çemberlitaş Ham am ının ağlanacak hali. Bize yakışıyor mu? Eleştiren yabancılar haksız mı?
The dram a o f the Ç e m b e rlita j baths, one o f the m ost im p o rta n t a rc h ite c tu ra l stru ctu re s o f b a th in g cu ltu re in the w orld. How can one do th is !
