Architecture at the
Conquerors time.
Halıcılar Caddesı’nûv 19. yüzyıl sonlarında görünüm ü.' IŞ94 depreıçi öncesi olması olası.
H a lid ir S tree t n ea r 'ihe -
[h e I9 rh Cen tu ry . P ossıh /yjbçfb re ih e earthquake o f !8 9 fc
7 6 KAPALIÇARŞI KAPALIÇARŞI 77
A R Ş İ V / A R C H I V E S
B
üyük Bedestan'ı bugün için ölçmek kabil değildir; Avru pa'dan akıp gelen seyyahlara kendilerince daha cazip gö rünmek için, sandıklann üzerinde peykelerle ve dolablar- la meydana getirilen, eski esnafın -hacegilerin- dükkanla- n; birer camekanlı yeni zaman dükkanı olmuştur. Çok değil, daha 15 sene evvel, direklerin etrafını bazısı kabartma Ayet-i Kerimeler le müzeyyen 1.0 m kadar derinliğinde, tezhibli, altın yaldızlı sanat eseri dolablar işgaal eder; ön tarafta yerden 90 sm. kadar yüksek likte 1.5 m derinliğinde peykeler bulunurdu. Binaenaleyh bir uç tan öbür uca bina görülür, ferah bir hava eserdi.Bugün peykelerin kenanna kadar dükkan camekanlan yüksel tilmiş, artık 'umumi iç görünüş tamamen kaybolmuştur. Ortada iki insanın yan yana zor geçeceği birer berzah bulunmaktadır. Üs telik pejmürde kıyafetli seyyahların huzur kaçıran kalabalığı, sağı nı solunu görmeye bırakmaz. Bu sebeple 1950'de ölçtüğümüz iç ölçüyü tahkik artık imkansızdır; hiç bir taraftan yanaşıp ölçmek kabil değildir; üstte pencereleri açmak için yapılmış ahşap gezinti yerine çıkacak yer bırakılmamıştır; bir merdivenle çıkılsa da kiriş leme her yerde çürük
tür; şark tarafında ise yanmıştır. Bundan dola yı biz üstten ve dışardan ölçmeye mecbur kala rak, eski ölçüleri bir ke re daha tahkik ettik.
Orta kısım, mahzen lerin seviyesinden yuka- nya çıkar; (854, 855. R.) Buranın ölçüsü aşağıyı da gösterir. Bu aramada eski ölçülerimizin birkaç santim farkla aynım bul duk (856, 857. R.). Şu nu da bildirelim ki döşe me seviyesi, zelzeleden dökülen enkaz ile, ce nup kapısında 40 sm. olmak üzere, yükselmiş, ortaya ve yana doğru meyilli bir hal almıştır; hiç bir yerinde tam düz bir seviye yoktur, bunu maktada gösterdik. 'Ay nı sebeplerle fotoğraf al mak da kabil değildir; ancak tepeler biraz gö rünür.
Bu çarşı Bursa'daki Yıldmm ve Edirne'deki Çelebi Bedestanlannm bir devamı ve az daha büyüğüdür. Onlar tek sıra ayak üstüne 14 kub belidir; bu ise iki sıra ayağa oturan 15 kubbe lidir. Bursa'dakinde iki tarafta mahzen vardır;
Edirne'de ve bunda dön tarafta da bulunur.
T
oday it is not possible to take the measurements o f the Gre at Bedesten. The shops o f the Hajegi's or the master merc hants' which consisted o f cupboards and a sitting platform on wooden boxes are today modernised shops with displaywindows. Not so long ago, -only 15 years- there used to be around the columns cupboards o f 1.5 meters in depth, decorated with Quranic ver
ses -some o f which were embossed. Up front were platforms o f 90 cen timeters high and 1.5 meters deep. As a result one could observe the whole construction from one end to the other thus the place looked spa cious.
Today shop windows have been raised to the level o f the raised sitting platforms, and the general look no longer exists. In the middle are cor ridors through which two persons could hardly walk together. In additi on, the disturbing crowds o f shabbily dressed travellers will not allow one to have a close look at anything. It is therefore no longer possible to investigate the measurements we have taken in 1950 as one cannot get near the walls. The wooden platform built near the dome to open the windows does not have an approach. Even if one goes up there with a ladder, the support hol ding the platform have all rotted. On the eastern flank the platform had burned. We therefore we re able to investigate the old measurements from only the outside and from the top.
The central part rises from the level o f the cellars (854, 855. R.). The me asurements taken here show the meaburements of the lower level as well. In this examination we saw that new measurements deviated only a few centi meters from dur previous measurement (856, 857. R.). We also must report that the level o f the floor had risen by 40 centime ters from rubble during the earthquake, at the so uthern door, sloping down towards the center and the side. The floor is not level anywhere and we have shown this at the cross- section. For the same re ason it is not possible to ta ke photographs as even the bumps can hardly be seen.
This bedesten is a conti nuation o f the Yıldırım at Bursa and Çelebi at Edir ne Bedestens but slightly larger. Both bedestens ha ve 14 domes standing on a
Dolap sistemi 1954 yangınına kadar varlığını sürdürdü. Ancak dolap, Kapalıçarçı'ya özgü b ir olay değildi. Yukardaki gravürde sokaklarda bulunan dolap örnekleri görülüyor.
The dolap or the cupboard type of shop system survived till the 1954 fire. However the dolaps were n ot special to the Kapalıçarçı. The etching above shows such dolaps in the streets.
A R Ş İ V / A R C H I V E S
Edirne'deki mahzenler hepsinden büyüktür; 'adeta bir oda gibidir. Bursa'da ve burada daha ufaktır. İstanbul Bedestanı'nın iç boşluğu 29.35 x 45.25 = 1328.08 m2'dir. Dört taraf dükkanlarıyla beraber, dıştan dışa, kuyumcular tarafındaki dükkanlann 1.10 m. kadar uzatılan kısmı hariç vasati 50.70 x 67.30 = 3412 m2'dir. Şöyle bir cetvel tanzimi mukayeseyi kolaylaştıracaktır:
İç saha Dış saha Mahzen Dükkan
(m2) (m2) (adet) (adet)
Bursa Yıldırım Bedestanı 872 2545 32 68
Edime Çelebi Bedestanı 1300 3080 36 64
İstanbul Büyük Bedestanı 1328 3412 44 64
Sandal Bedestam 1258 2230 - 44
Ankara Bedestanı 1031 2888 - 61
single row o f pillars while this one has 15 resting on two rows o f co lumns. The one at Bursa have cellars on two sids while that o f Edime and this one have on all four sides. The cellars of the Edime Bedesteni are almost to the size o f a room and are larger than the others. The ones in Edime and here are smaller in size. The inside floor area o f the is 29.35 x 45.25 = 1328.08 square meters. A chart will help to compare:
Interior Exterior Cellar Shop
(m2) (m2) (nos) (nos)
Bursa Yıldırım Bedestanı 872 2545 32 68
Edime Çelebi Bedestanı 1300 3080 36 64
İstanbul Büyük Bedestanı 1328 3412 44 64
Sandal Bedestanı 1258 2230 - 44 Ankara Bedestanı 1031 2888 - 61 A cross la y e r p la n o f the L arge r Bedestan a nd su rro u n d in g streets. Büyük Bedestan ve e traf sokakları makta'ı.
Bursa'da Bedestan'da mahzenler 5.20-5.50 m2, dükkanlar 9.50- 1320 m2, Edirne'de Bedestan'da mahzenler 9.0, dükkanlar 17.50 m2, İstanbul'da Bedestan'da mahzenler 6.0-12.0-15.0 m2, dük kanlar 19 m2, Sandal Bedestanmda mahzen yoktur, dükkanlar 6- 25 m2 ebadında ve çok değişiktir.
Umumi hatlanyla bu ebatta olan bu Bedestan'da kapılara doğru çapraz kesişen birer yol bırakılarak, sandıklar onalarda ve etrafta ayaklar ve duvarlara bitişik tertip edilmişti; peykeler bunların üze rinde idi, onların üstünde de müzeyyen, tezhipli, altınlı, tahta üze rine alçı kabartma yazılı nefis dolaplar vardı. Peykelerin seviyesin de iç mahzenler bulunmaktadır; büyük çapraz tonozlarla örtülü dür; ufak kapılan sivri kemerlidir. Mahzenlerin köşelere gelenleri şibh-i münharif şeklinde ve sıradan olanların 6 m2 sahasına mu kabil dördü 15, dördü 12 m2'dir. Ayaklar kesme taştan, kemerler ve kubbeler tuğladandır, kemer üzengilerinde kesme taş yastıklar bir asaba ve pahtan mürekkeptir. Duvarlar kaba yonma taştır; ara da tek tuğla sıraları konmuştur. Her kemerde bir yüksek pencere vardır; açılır olduğu için içerinden düz, dışarıdan sivri kemerlidir. Bu pencerelerin dahilinde demir kapaklan bulunmaktadır. Açıl maları için dört tarafı dolaşan ahşap bir gezinti yeri yapılmıştır, (859. R.). Bu gezinti yeri kapı üstlerinde yükselip yine aşağıya dü şer. Bu gezinti yerinin daha güzeli Galata Bedestanmda yapılmıştır. Gergiler 20 x 20 ahşaptır.
Bedestanın duvarına bitişik dükkanlar umumiyetle 5.75 derinli- ğindedir ve bunlar şimal, cenup, garp taraflarında iki sıra direkli yollar üzerindedir, genişlikleri vasati 3.5 metredir; ara duvarları da umumiyetle 81-95 sm.'dir. Halbuki Kuyumcular Caddesi tarafın da vaziyet birden değişmektedir. Orada dükkanlar 6.80 m. derin liğinde vasatta 4.00 m. genişliğinde olup ara bölmeleri 50-60
At the Bursa Bedestan cellars are 5.20-5.50 square meters each, and the shops 9.50-1320 square meters each. At the Edime Bedestan, the cellars are 9.0 square meters each, and the shops 17.50 square meters each, at the Istanbul Bedestan, the cellars are 6.0, or 12.0 or 15.0 squ are meters, and the shops 19 square meters each, at Sandal Bedestam does not have any cellars, and the shops vary between 6 to 25 square meters.
The bedesten which is o f these general dimensions, had passages cros sing each other, leading to the doors o f the place. The boxes were located adjacent to the columns and the walls. The platforms were placed on the se boxes and beautiful coffers above these platforms were all decorated with calligraphy embossed on plaster. At the level o f the wooden plat forms there are the inner cellars. They are covered with crossed arches and their doors are sharply arched at the top. Those cellars which are placed at the comers are trapezoid in shape and fou r o f them measure 15 square meters and, the other four 12 square meters as opposed to the ordinary cellars which measure six square meters. The columns are of cut stone, and arches and domes are of bricks. The walls are made o f ro ugh cut stones with lines o f bricks placed between them. Each arch has a window at its higher part. As these windows are made to open, the fr a ming walls are arched on the outside and straight on the inside. Each window has an iron shutter on the inside (859. R.). A platform has been constructed to reach these window shutters. A nicer platfomt has been constructed at the Galata Bcdestam. The supports are o f wood measu ring 20x20.
Shops attached to the walls o f the Bedesten are generally 5.75 meters deep and line up along the north, south and west o f the Bedesten on ro ads lined with two rows of columns.They are about 3.5 meters in leght while the walls which divide the shops are 81 to 95 centimeters thick. Ho-
A R Ş İ V / A R C H I V E S
sm.'dir. Dükkanlar genişlediği için kemerleri de basıl olmuştur. Hulasaten, dükkan bölmeleri inceltilmiş, derinleştirilmiş, sokak da 5.0 metreye indirilmiştir. Halbuki direkli sokaklar 7.60-8.25- 8.55'dir. Kuyumcular kavşağından itibaren de Sahaflar Cadde- si'nin 7.88m'lik, Zenneciler köşesinde 5.70 metrelik kısmında iki sıra direkli, üç kollu tonoz kesilmiş, yeri yuvarlık tek tonoz kap lanmıştır. Bu kesilen kısımlarda da dükkanlar bir tarafta 1.83 bir tarafta 1.20 büyültülerek ileriye çıkartmış ve duvarlan üçlü tono zun bir gözüne alttan saplanmıştır. Bir çırpıda yapılan bir inşaatta böyle bir hal meydana gelmez. Bu 1894 zelzelesinden sonra bir ta dil ve ilave işidir.
Hülasaten, bilhassa Kuyumcular tarafı büyük bir tadil görmüş, dükkan bölmelerinin eski kalmtılanna uyulmayarak hemen yan yanya tutulmuş 1.10 m. kadar ileri yürütülmüş ve Kuyumcular Sokağı'nm tonozu, dükkanlann yeni duvannm üstüne tek daire olarak yapılmıştır. Aynca her halde bir hasar gören üç kollu tonoz önünün Sahaflar Caddesinde 7.88 m'lik. Zenneciler tarafında 5.70 m.'lik kısımlannda dükkanlar bozulmuş ve yol tek tonozla örtülmüştür. Zennecilerin diğer sokaklarla birleştiği yerlerde de üçlü önü kesiktir; bunlan çapraz tonozla önülmüş ve altlanna. Sultan 11. Abdülhamit'in 1894 zelzelesinden sonra 1896'da yaptır dığı dört yüzlü güzel çeşmeler oturtulmuştur.
Çarşı 1310 (1894)'de zelzeleden son derece hasara uğramıştı; biz dükkanlann bundan sonra Sultan Abdülhamit'in iradesiyle ya pılan büyük tamirinde büyütüldüğünü ve inşaatın zamana uya rak, ince duvarlarla ve basık kemerle yapıldığını muhakkak adde diyoruz. Servet-i Fünun Mecmuası'nda çarşının tamirine ait malu mat ve resimler bunu teyit ediyor. Buna göre Erkan-ı Harbiye Bin başısı Fahri Bey'in tam salahiyetli idaresinde ve Petraki Kalfa'mn nezaretinde Kalpakçılar Başı ve Bat Pazan Caddelerini örten tono zun temamı, hemen kamilen denecek bir tarzda, yeni baştan ve su kireci harcıyla yapılmıştır. Buna dair 4-5 resim vardır. Vakıa o rö portajda sadece iki caddeden bahis varsa da, bu diğer taraflara el vurulmadı manasını taşımaz. Zira Bedestan ve civan da mühim imar görmüştür.
Kavşaklarda, üç kollu örtü hazfedilerek yerlerine iki çeşme ya pılmış, şimal kolu
nun iki ucunda da, bunların yerine tek tonoz örtülmüştür; gerek bu parça to nozlar, gerek Ku yumcuların üstünde olan Kalpakçılardaki- nin tıpatıp aynıdır; büyük caddede tamir gören dükkanlann bölmeleri. Kuyumcu larda olduğu gibi
60 -7 0 sm.'ye ka dar inceltilm iştir. Halbuki bozulm a yan yerlerde 80-95 sm. arası kalınlık vardır. Demek Ku yumculardaki dük kanlar da tadil gör müş, bölmeleri in celtilmiş, derinlikle-
wever these measurements vary sharply once we get to the Kuyumcular Caddesi. Here the shops are 6.80 meters deep and 4 meters in width, with dividing walls 50 to 60 centimeters in thickness. The arches have be en lowered as the shops have widened. In short the dividing walls have been thinned, the shops deepened and the width o f the road has been les sened. Contrary to this, the roads which have columns are either 7.60 or 8.25 or 8.55 meters in width. Starting from the junction o f Kuyumcular Caddesi, at a 7.88 meter section o f Sahaflar Caddesi, and at a 5.7 me ter section at Zenneciler, the three winged vault supported by two rows o f columns have been cut and replaced by a single semi-circular vault. In these sections which have been cut, the shops have been extended out by 1.83 meters on one side and by 1.20 meters on the other, and their walls have been inserted into one o f the segments of the three segmented vaults. One cannot observe such a situation at a make shift construction. It se ems that this is a result o f reconstruction after the 1894 earthquake.
In short, the Kuyumcular section has undergone an extensive reconst ruction. The aren o f the shops have been reduced by half and extended forward by 1.10 meters. At Kuyumcular Street a semi-circular vault has been placed on these new shops. At a 7.88 meter section o f the Sahaflar Caddesi and a 5.7 meter section o f the Zenneciler, the shops were all destroyed and the three winged vault has been replaced by a semi-circu lar vault. Where Zenneciler meeets the other alleys, the three winged va ults have been sliced. These pans have been covered with cross vaults and beautiful, and under them, four sided fountains have been built by Sultan Abdülhamit the Second in 1896 after the 1894 Earthquake.
The Kapalıçarşı was largely destroyed by the 1894 earthquake. It is most certain that during the reconstruction under the auspieces o f Sul tan Abdülhamid II, the shops were enlarged utilising the construction techniques o f the day, resulting thinner walls and lowered arches. The information and pictures in the weekly magazine Servet-i Fünun lead us to this conclusion. Under the authority o f Staff Officer Fahri Bey and su pervision o f Petraki Kalfa, the arches which cover the Kalpakçılarbaşı and Bat Pazan Streets were nearly totally rebuilt using a cementation mixed with lime. There exists a few pictures indicating this.
However just because the article in the magazine refers to only two streets does not necessarily mean that other parts have rem a ined untouched. The Bedesten and surro unding area have had a serious degree o f reconstruction.
The three winged covering o f the juncti ons have been removed and replaced by two fountains and both ends o f the northern extension have been covered by a single va ult. These vault seg ments and those at the Kalpakçılar are identi cal. The parting walls o f the shops which we re reconstructed on the main street, just like those o f Kalpakçılar, have been thinned down to 60 to 70 centi-
Beyazıt Kapısı'ndan b ir görüntü (20. yüzyılın bası).
A R Ş İ V / A R C H I V E S
ri fazlalaştırılıp, sokak üç kollu tonoz yerine tek to nozla örtülmüş ve yer kaza nılmıştır. Kanaatimiz kati dir; yine de resimde eski hali değil, bugünkünü ikti fa ettik. Yalnız duvarların incelme ve uzamasını nok talı çizgi ile belirttik.
Yukanda söylediğimiz iki çeşme binası Sultan Abdülha- mit devrine aittir; fakat Be- destan'm şimal ve şark yüzle rinin kavşağında Sadrazam Mahmut Paşa tarafından ya pılan bir çeşme bulunuyor muş; bu çeşmelerden birisi onun yerine kurulmuştur. Üç köşede tadilat yapıldığı ve üç lü tonozun kesildiği veya yı kılmış ise yeniden ihya olun madığı muhakkaktır. Zenne ciler tarafında cenabı garbi, köşesinin çeşme için bir mey dan bırakmak üzere kesildiği anlaşılıyor; fakat şimal-i garbi köşesindeki meydan dört kö şe olmayıp Sahaflar'a doğru aynca bir kol uzandığından buradaki, üçlü tonozun zaten zelzelede yıkılmış olduğu ve meydancığın yalnız çeşme için açılmadığı anlaşılır. Ku yumcular sokağı da bu köşe gibi, üçlü tonozla örtülü idi; yukarıda bildirdiğimiz gibi çarşıyı korkunç bir derecede
yıkan 1310 (1894) zelzelesinden sonraki büyük ta'mirde, dükkan larla beraber bu da tek üstüvani tonozla örtüldü. Dükkanlarda bunlardan başka da tadilat yapılmıştır.
a. Zenneciler ve Sahaflar köşesinde uzatılan dükkanlar kuırani böl mesinden itibaren ufacık bir duvar ile bir dükkancık çıkarılmıştır.
b. Sahaflar sokağında 5 dükkana bir iç bölme yapılmıştır. Bu bölme tek başına bir ilave midir? Yoksa bütün dükkanlarda vardı da hepsi kaldmldı, bu mu kaldı? Biz bölmenin ilave olduğuna ka niiz. Zira Edime, Bursa, Ankara'daki bedestan dükkanlannda em sali yoktur. Eğer kapı yanında olsa idi belki hususi bir kullanış iza fe olunabilirdi.
c. Cenup kolunun başında çapraz dükkanda da böyle bir bölme vardır; fakat o asıldan olsa gerektir.
d. Cenup kolunda kapı yanındaki dükkandan bir ufacık yer bölünmüş ve duvarı 50 sm. kadar ileriye çıkarılmıştır. Üçtü to nozun asıl kemeri durduğu halde bu ileriye doğru çıkmış kısma uyularak ikinci bir tonoz yapılmış olması, bu kısmın ilave oldu ğunu gösterir.
e. Bazı yerlerde duvarlar yontulmuş, Sahaflar Caddesi'nin sol kısmında bir duvar bölmesi muhakkak, ikisi muhtemel olarak in celtilmiş, birisi 50, diğeri 70 sm.'dir ve bütün emsalinden ayndır. Biz, bu tadilatı planda noktalı hatla gösterdik. ■
meters. A width o f 80 to 95 cen timeters is observable at parts which have not been demolis hed. This all means that the shops at the Kalpakçılar have also been reconstructed, their parting walls made thinner, the ir facades extended out, the trip le vault reduced to a single vault, all to gain extra space. We are convinced at this.
The two fountain structures mentioned above belongs to the period o f Abdidhamit the Se cond. It seems that another fo untain was situated at the cor ner where the northern and eas tern facades o f the Bedesten me et. One of these two fountains was built in its place. It is certa in that three comers were alte red. It is also certain that the va ult was cut or if it was not sliced but destroyed, it was not rebuilt. On the side o f the Zenneciler, at the comer in the western directi on, it is nderstood that the cor ner was curbed to allow fo r spa ce fo r another fountain. But the square on the north-western comer is not square in shape and has an extension towards Sahaflar. From this we conclude that the triple vault was already destroyed by the earthquake and not demolished to allow for a square. The Kuyumcular Stre et, just like this place was covered with a triple vault. After the devasta tion of the 1894 earthquake this place was also covered with a semi-cir cular vault. The shops have undergone other degrees o f alterations:
a. A tiny, little shop has been created by a small wall at the com er of
Zenneciler and Sahaflar where the extended shops meet.