mücevher
M Ü C E V H E R / J E W E L R Y
A
lım ve gümüş gibi değerli madenler 15. yüzyıldan iti baren Osmanlı saraylarında geniş kullanım sahaları buldular. Bu eğilim zaman içersinde imparatorluğun önemli kentlerine de yayıldı. Bu rağbete en iyi örnek,Sultan Birinci Selim (1512 - 1520) ve oğlu Kanuni Sultan Süley man'ın (1520 - 1566) şehzade iken bulundukları Trabzon'da
kuyumculuk sanalını öğrenmeleridir. Bu merakın sonucunda her ikisi de padişah olduklarında İstanbul'da kuyumculuk atöl yeleri açtırmışlardır. Yine her iki Sultan da kendi dönemlerinde kuyumcuların vazgeçilmez banileri olurken saray dışında çalışan kuyumcular bile saraya layık mücevherler yapmaya başlamışlar dır. Diğer saray sanatçıları ve zanaatçıları gibi kuyumcularda Hhl-i 1 lire i adıyla bilinen loncaya mensuptular. Bu lonca sistemi içersinde altın ustalarına 'zergeran1, altın işleyicilerine 'zernigani' ve değerli taşları işleyenlere ise ’hakkakan' denilirdi.
Bu ustaların ürettiği eserler genellikle benzer özellikler taşır dı. Sayıları dönem, dönem değişen saray kuyumcuları özellik le 16. yüzyılda kuyumculuk okulu açmışlar ve inanılmaz de recede kaliteli takılar üretmişlerdir. Bu ustalar içinde en ünlü sü Mehmet Usta isimli bir zattır. Ne var ki üretilen eserlerin Çoğunda yapanın imzası bulunmadığından, bu ustalar hakkın da çok az bilgi sahibiyiz. Kuyumculuk sanatının Sultan I. Se lim ve Kanuni Sultan Süleyman dönemlerinde çok geliştiğini belirtmiştik. Ancak bu gelişmede imparatorluk sınırları içine dahil olan gümüş kaynağı Balkanlar gibi yerlerde çok miktar da değerli maden bulunmasının rolünü de unutmamak gerek. Tüm sanat dallarında olduğu gibi, metal işlemede de İstanbul ana merkezdi. Şam, Halep ve Diyarbakır gibi yöreler ise kendi özellikleri ile ön plana çıkabiliyorlardı. Örneğin Şam işi İstan bul'da ün sahibiydi. İstanbul'da çalışan Şamlı ustalar özgün bir Şam ekolü geliştirmişlerdi.
Anadolu'da öneme haiz metal işleme merkezleri arasında
F
rom the. 15th century onwards precious metals assilver came into widespread use in the Ottoman palace, and goW and gradually in the major cities oj the Umpire. It is known for example, that Sultan Selim the Firsl(l512-I520)and his son Siileyman the Magnificent (1520-1566) both learned the art of je welry-making as princes in Trabzon, and that when they became sul tans they had workshops established Jor the Istanbul jewelers. Both sul tans were staunch patrons of jewelers and during their reigns even je welers outside the Palace produced objects for the Palace in keeping with imperial tastes. Like the other palace artists and craftsmen, the je welers belonged to trade guilds, known as l:hl-i Hire/. The goldsmiths were known as zergeran, workers in gold repousse as zernigani and ot her jewelers and workers in precious stones as hakkakan.The objects produced by these masters generally have the same fe atures. In the 16th century in particular, the palace jewelers, whose numbers varied from period to period, created their own school, pro ducing work of extremely high quality. The most well-known o f the se masters was Mehmet Usla. Unfortunately, however, we lack de tailed information about the famous metalworkers o f the Ottoman period owing to the small number of signed objects. The art of je welry-making underwent extensive development during the reigns of Selim the l irst and Suleyman the Magnificent, a phenomenon in which the importance of a factor like the existence o f silver mines on Ottoman territory in the Balkans, must not be overlooked. As in many branches o j art, Istanbul was the major center Jo r metalwork. Regions such as Damascus, Aleppo and Diyarbakır emerged as im portant centres in their own right. Damascus work, for example, was known in Istanbul. Damascus masters worked in the capital, and even a distinct Damascus school developed.
Important centres o f metalwork in Anatolia included Trabzon, Di yarbakır, Erzincan, Kayseri, Erzurum, Sivas, Van and (lümüşhane. Ik e minorities resident in the imperial lands, such as Armenians, Gre-
M Ü C E V H E R / J E W E L R Y
Trabzon, Diyarbakır Erzincan, Kayseri, Erzurum, Sivas, Van ve Gümüşhane bulunuyordu. İmparatorluğun topraklarında yaşayan Ermeni, Rum, Acem, Arap, Slav ve Yahudiler, sanat aleminde çok önemli rollerdeydiler. Özellikle Rumlar mine işinde çok ünlüydüler. Gümüş kabartma işçiliği ise Bizans dö neminde çok rağbet bulmuş ve bu işçilik Osmanlılarda da ge niş kabul görmüştü.
Halkın çok kullandığı bakır, bronz ve demirden yapma eşya lar aslında, tasarruf nedenleriyle saraylarda da günlük işlerde bol miktarda kullanılıyordu. Ama Osmanlılar tarafından çok kul lanılan tombak objeler, en azından görüntü açısından altın açığını ferahlıkla kapatıyordu. Asya'da en erken İslam dö nemlerinde de var olduğu bilinen bu yöntemle bakır ve bronz eşyalar, sekiz ölçü altına bir ölçü cıva katılmasıyla oluşan bir maddeyle yani tombakla kaplanırlar. Bu şekil de elde edilen altın görünümlü kaplama sayesinde, eşyalar asırlarca kalır, alttaki madene hiçbir şey olmazdı. Ancak, zehirle bir madde olan cıva, yapan ustayı zehirlediğinden bu teknik daha sonralan terk edilecekti.
Günümüzde Topkapı Sarayı'nda bulunan Osmanlı maden işlemeciliğinin en önemli örnekleri, gerek form açısından, gerekse tasanm açısından metal eşya yapımının eşsiz örneklerini oluştururlar. Hazine Dairesi'nde bulunan eşyalann bazıları nın tarzı hiçbir zaman saray dışında bu lunamaz. Bu eserler son derece şaşaalı ve debdebelidir. Topkapı Sarayında bu lunduktan halde üzerinde her nedense fazla durulmayan ancak çok büyük öneme haiz otan metal işçiliği örnekle ri ise Hırka-i Saadet Dairesi'nde sakla nan eşyalardır. Başta Hazret-i Mu hammet'in hırkasını saklamak için çeşitli dönemlerde kullanılan altın ve gümüş sandukalar olmak üzere; Kabe'ye ait anahtar ve kilitler; diğer Kutsal Emanetlerin konulduğu ku tular; ve Hazret-i Muhammet'in ya- kmlannı kuşandığı kılıçlar, kuyumculuk sa natının şaheserleri olarak kabul edilirler. Aynca aynı dairede bulunan gümüş kılıç kınlar ve Sa ray'da bulunan diğer kınlar, literatürde çok az yer almalanna rağmen, süsleme sanatına ait çok önemli örneklerdir.
Bu objeler, kullanıldıktan yerin gereği icabı çoğunlukta altın veya gümüşten imal edil miş ya da aynı maddelerle kaplanmışlar dır. Metal objeler Osmanlılar tarafında çok kullanılırlardı. Bu eşyalarda çok çeşit
lilik izlenir, yine bu eşyalar büyük bir renk çeşnisi ve zenginlik sergilerlerdi. Ama yine de silah, zırh, miğfer gibi altın ve gümüş ten yapma, mücevherlerle kaplı eşyalann yanı sıra aynı şekilde süslü masa eşyalan ve örtüleri, genellikle ya gösteriş için ya da sadece özel törenlerde kullanılmak için üretilirlerdi. Kısacası kullanılabilirlik ikinci planda kalıyordu. Dolayısı ile bu objeler sadece zevk sahibi insanlar için yapılıyor ve Saray çevrelerinde elden ele, çok pahalı hediyeler olarak dolaşıyorlardı.
Aynı zamanda, kılıçtan hançere, ateşli silahlara varıncaya ka-
eks, Iranians, Arabs, Slavs and Jews, occupied a prominent place among the artisans. The Greeks in particular were known fo r their fine enamel work. Embossed silver was popular among the Byzantines and was la ter adopted by the Ottomans.
Objects made o f copper, bronze and iron, which the common folk ten ded to use, were even widespread among palace circles fo r everyday purposes, the most important reason fo r this no doubt being economic considerations. Nevertheless, the tombac wares so widely used during the Ottoman period more than compensated fo r the absence of gold ob jects, at least as fa r as appearances were concerned. This process, which is known to have been in use in Asia already in the earliest Islamic periods, entails the coating o f copper and bronze objects with a thin layer o f a substance called tombac, consisting o f eight parts gold to one part mercury. The plate thereby obtained, which was gold in appearance, lasted fo r centuries protecting the metal beneath. Since exposure to mercury, a toxin, is harmful to the tombac worker, this tech
nique was later abandoned.
Housed today in the Topkapi Palace Museum, the most important examples o f Ottoman metalwork offer an unparalleled display o f metal objects o f all kinds, extremely original in both form and design. Some o f these objects, which are found in the Palace Tre asury, represent genres that never filtered down to the common folk and are conspicu ous fo r their elegance and superior crafts manship. An important group o f metal ob jects preserved in Topkapi Palace but as yet little discussed are the objects found in the chamber where the mantle o f the Prophet Mohammed is kept. All o f these objects, beginning with the gold and sil ver chests in which the mantle was stored in various periods and including the lock and keys to the Kaaba, the containers o f the sacred relics and the swords o f the Prophet Mohammed's companions are re garded as masterpieces o f jewelry-making. The silver sword scabbards found in the same chamber, together with the other scabbards in the Palace collection, though little discussed in the literature, are important metal objects fo r the fine decorative
work they exhibit.
No doubt because o f the purposesfor which they we re intended, most o f these objects were made o f gold and silver and plated with these precious metals as well. Metal objects enjoyed a wide range of use among the Ottomans, the varieties employed being abundant, colotful and ostentatious. Ob jects were made o f all kinds o f metals. Nevertheless, the objects made of gold and silver and decorated with precious stones, such as weapons, helmets and armor as well as table settings and cloths, were produced mostly fo r show or to be used only fo r brief periods during special cere monies. Practicality was therefore not their strong point. Instead, these objects were created fo r a refined taste and fall into the category o f de corative objects that circulated among Palace circles as costly gifts.
At the same time, weapons o f all kindsfrom swords and daggers to firearm s were fashioned with a delicacy o f taste, and their shafts, hilts
Saray kuyumcuları tarafından yapılmış murassa b ir ibrik.
An ew er in g o ld stud d ed w ith gem s m ade fo r the palace.
M Ü Ç : E V H E R / I E W E L R Y
Oryantalist b ir ressam tarafından
P a in tin g o f a je w e lle r b y
dar her tür silahın inanılmaz bir zevkle tasarlanıyor, kabzaları, kınlan değerli maden ve taşlarla süsleniyorlardı. Bu objeler arasın da Türk kılıç ve miğferlerin özel bir yeri vardır. Tamamen kuyum culuk işi olan kişiye özel süs eşya- lan sadece kadın ve erkek takıla- nyla sınırlı kalmayıp, ayna ve be raberinde kullanılan aksesuarlara da sirayet etmişti.
Fener ve şamdan gibi aydınlat ma araç ve gereçlerinin yanı sıra buhurdanlıklar ve gülabdanlar, tüm dönemlerde evler ve cami lerde bol miktarda kullanılmışlar dı. Türk hamamında kullanılan taslar ve legen/ibrik takımlan ise başlı başına zarafet örnekleridir ler. Üstün estetik vasıflannm göl gelediği kullanılabilirlik özellikle rine rağmen bulunduktan odala ra büyük bir süsleme zenginliği katmışlardır. Bir diğer özel eşya grubu ise şerbet ya da su için kul lanılan sürahilerdir. Altın, tombak ya da bronzdan yapılan ve yapıl
dığı dönemin motiflerini taşıyan bu sürahiler değişik ve ilginç şe killeriyle dikkatleri üzerlerine toplamışlardır.
Türk mutfak ve sofralarını süsleyen diğer eşyalar arasında gümüş ve bakırdan mamul tepsiler, kapaklı ya da kapaksız kap kaçak, sürahiler, şerbetlikler, kaseler ve tunç havanlar da bulunuyordu. Kahve yapımında kullanılan edevat, nargile ve tütün çubukları metalden yapma olup çoğu zaman mineli veya savatlı olurlardı. İçlerinde mangal, cezve, nargile akse suarları, fincan zarfları ve küllüklerin de bulunduğu bu tür objelerde de kuyumculuk sanatının örnekleri arasındaydı. Yine dikkate değer bir kuyumculuk ve metal eşya kategorisi ise binicilik malzemeleriydi.
Osmanlıların süsleme stilleri o kadar kendilerine özgündü ki Arap ve İran ve hatta Selçuklu işlerinden bir bakıştı ayırt edilebiliyordu. Özellikle dört çiçek, yanı karanfil, lale, süm bül ve gül o kadar sık kullanılmışlardı ki isimleri neredeyse o dönemle eş anlamlı hale gelmişti. Bu arada üstünde yazı bulunan dini objelerin azlığına da dikkat çekmek gerekir. Bir kaç istisna dışında, günlük kullanılan objelerde, objenin ya pım tarihini ve yapımcısını belirleyen ufak işaretler görülür İmparatorluğun ilk dönemlerinde rastlanan klasik bitki di zaynlarının daha sonraki dönemlerde yeniden ele alınıp de ğişikliklere uğradığı gözlenir. Örneğin, gonca güller ve onları saran dallarla beraber Uzak Doğu dan alma bam bu yaprakları, arabesk stiline uydurulmuş yaprak v dallarla iç içe bir halde dizaynın tüm yüzünü kapla yan hayati motifi ve stilize edilmiş hayvan ve zarif, etrafını saran dalları bir arda kullanan rumi mo tifleri çok geniş bir sahada uygulanmışlardır. ■
yapılmış b ir kuyumcu tablosu.
an O rie n ta lis t p a in te r.
and sheaths were decorated with precious metals or gems. Personal ornaments, which are entirely pro ducts o f the jeweler's art, are not li mited merely to men's and women's jewelry but also include the mirrors and other accessories that were used together with them.
Lighting fixtures such as lanterns and candlesticks as well as rose wa ter flasks and censers were used fr e quently in all periods both in homes and mosques. Turkish bath bowls and ewer basin sets are additional examples o f elegance. With their functionalism overshadowed by the ir superior aesthetic qualities, they lent an ornamental richness to the rooms in which they were used. In addition to metal ewer and basin sets, these objects were also made frequently o f porcelain or glass. Another special group o f metal ob jects were the canteens used fo r w a ter or sherbet. Made o f gold, tom bac or bronze and decorated with the motifs o f the period, these Otto man canteens draw attention because o f their interesting shapes, fo r which they are more properly termed "flasks with shoulders".
Other metal objects which adorned Turkish kitchens and tables, were silver and copper trays, pots and pans, both with or without lids, jugs, sherbet vessels, bowls, and mortars and pestles. Many ob jects used in making the traditional coffee, hookahs and pipe smo king were also made o f metal, often enamelled or exhibiting niello work. These objects, which included braziers, long-handled Tur kish coffee pots, cupholders, water-pipe accessories and ashtrays, were also examples o f the art o f jewelry-making. Yet another cate gory o f objects that merits attention fo r their display o f the arts o f metalwork and o f jewelry is equestrian equipment.
The Ottomans developed such a distinct style that their work is easily distinguishable from that o f the Arabs and Iranians, and even from that o f the Seljuks. Four flowers in particular, the carnation, rose, tulip, and hyacinth, were so often used by the Ottomans that they have almost become synonymous with the period. The relative absence o f inscribed objects intended fo r religious purposes is also worth noting. With only a few exceptions, objects used in everyday life exhibit the tiny marks which indicate the name o f the artisan and the date it was produced. The classic vegetal designs o f the ear liest periods o f the Empire were revised and reinterpreted in la ter periods. The "hayati" motif, fo r example, which consisted o f arabesque-stylized leaves and branches incorporating as well bam boo leaves o f Far Eastern origin, interwoven on the entire surface o f the design, together with floral ro settes and entwining branches, was widely used, as was the "rumi" motif, which consisted o f stylized ani
mals and delicate, twinning branches. ■
‘ T ü r k S a n a t l a r ı , ( K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı , G ü z e l S a n a t l a r Tombak Samdal> G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü ) . İ n t e r n e t t e n a l ı n m ı ş t ı r . k tom bac ca nd le stick
(*)Turkish Arts (Ministry of Culture, Directorate General o f Fine A rts). Exerpts from internet.