POLONEZKOY (ADAMPOL) (1842-1922)
-Kurulu~, Tabiyet Meselesi, Imar Faaliyetleri ve Sosyal Hayat-
HACER TOPAKTA~*1414'ten itibaren diplomatik ili~kilerin sürdürüldü~ü Lehistan ile Osmanl~~ Devle-ti'nin münasebetleri XVIII. yüzy~l sonu itibariyle farkl~~ boyutlara bürünmü~tür.° XVIII. yüzy~l~n ikinci yar~s~n~~ talihsiz bir süreç içerisinde geçiren Lehistan, 1772, 1793 ve 1795'teld Rusya, Prusya ve Avusturya'n~n payla~nr~larm~n ard~ndan siyasi bir te~ek-kül olarak varl~~~n~~ yitirdi. Lehistan'~n siyasi ve idari yap~s~n~n getirdi~i zaafiyet, Lehis-tan'~n XVIII. yüzy~l ikinci yansmda topraklar~n~~ kaybetmesine ve bahsi geçen kom~u-lar~~ tarafmdan payla~~ma u~ramas~na neden oldu. Zira Lehistan, devlet yap~s~~ gere~i Sejm denen meclisin oylar~yla kralnu belirlemekteydi. Aynca asilzadelerin devlet yöne-timindeki etkisi di~er devledere nazaran çok daha güçlüydü. Bu ise devlete zaafiyetler ve güç kay~plan ya~atmaktayd~. Bu durum di~er devletlerin Lehistan'~n iç i~lerine mü-dahalesine zemin haz~rhyordu. Öyle ki 1733-1738 y~llar~nda Lehistan Veraset Sava~ian ya~and~. Söz konusu yüzy~lda Rusya'n~n Lehistan üzerindeki etkisi peyderpey artt~~ ve yüzy~l sonunda doru~una ula~t~. özellikle üçüncü payla~~~m sonras~~ ba~~ms~zl~~~n~~ ta-mamen yitirmesi dolay~s~yla birçok Leh çareyi çe~itli ülkelere göç etmekte buldu. Kom-~usu ve Karlofça Anda~mas~'ndan (1699) beri dost oldu~u Osmanl~~ Devleti topraklar~-na da s~~~topraklar~-nan Lehler, 1793'teld ikinci payla~~mla beraber gruplar halinde Bo~dan top-raldarmdan ba~lamak üzere Osmanl~~ Devleti'ne iltica etti. Osmanl~~ Devleti bütün
Yrd. Doç. Dr., ~stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Slav Dilleri ve Edebiyatlan Bölümü, Leh Dili ve Edebiyat~~ Anabilim Dal~, ~stanbul/TORK~YE, hacertopaktas@gmail.com
Osmanl~-Leh ili~ldleriyle ilgili olarak bkz. Dariusz Kolodziejczyk, Ottoman-Polish Diplomahc Relations (15th-18th Century): An Annotated Edition of Alidnames and Diker Documents, Brill, Leiden 2000; Kemal Beydilli, Die polnischen Königswahlen und Interregnen von 1572 und 1576 in~~ Lichte osmanischer Archivalien. München 1976; Nigar Anafarta, Osmanh Imparatorlu~u ile Lehistan (Polonya) Aras~ndaki Miinasebetlerle Ilgil~~ Tarihi Belgeler, [y.y.], Istanbul 1979; XVIII. yüzy~l Osmanl~-Leh ili~kileriyle ilgili olarak bkz. Hacer Topakta~, Osmanh Sefaretnd~nele~i I~~~u~da 1730-1763 Y~llar~nda Osmanh Devleti ile Lehistan/Polonya Aras~nda Diplomatik Ili~kiler, KTI7 Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2005 ; ayn~~ yazar, Onnanlz-Lehistan Diplomatik Ili~kileri Franciszek Pi0i7 Potocld'nin Istanbul E4ili~i (1788-1793), Türk Tarih Kurumu rey., Ankara 2014. XVIII. Yüzy~l Osmanl~-Leh ili~kilerine dair baz~~ belgeler için bkz. Musa ~a~maz, XVIII Yüzy~l Os~nanl~-Lehistan Ili~kileri, Alt~n Post Yay., Ankara 2013. Polonya'da Türk tarihine dair yap~lm~~~ çal~~malarla ilgili bkz. Hacer Topakta~, "Lehistan'dan Polonya'ya: Polonya Tarihyazimmda Türkler ve Türkiye", Türkiye Ara~h~~nalar~~ Literahir Dergisi, (TAL~D) C.8, sy. 15, Istanbul 2011, s. 537-590.
XVIII. yüzy~l boyunca ve özellikle ilk payla~~~mdan (1772) sonra Lehistan'~n varl~~~n~n Do~u Avrupa'n~n belcis~~ aç~s~ndan ~art olarak görmekteydi. Zira Lehistan'~n Do~u Avrupa'da var olu~u, uluslararas~~ dengelerin sa~lanmas~~ ve kendi bekâs~~ aç~s~ndan da gerekliydi. Bab~âli'nin Do~u Avrupa'da dengelerin kendi aleyhine ve Rusya lehine de~i~mesinden rahats~z olmas~~ ve Rus ilerlemesinden etkilenen iki önemli devlet olarak Osmanl~~ Devleti ve Lehistan'~~ ortak paydada birle~tirmi~ti. Fakat 1790-1792 y~llar~nda gündeme gelen ve imza edilmesi Bab~âli taraf~ndan kuvvede istenen ve Osmanl~-Prusya ve Isveç ittifaldanyla geni~letilecek Osmanl~-Leh ittifak projesi imzalanamarp akim kalm~~t~.2 Lehistan elçisi Franciszek Piotr Potockfnin çabalar~~ Lehistan Sejmi'ni (meclisi) ve Kral Poniatowski'yi raz~~ etmeye yetmedi.3 Fakat Osmanl~~ yönetimi 1795'teki üçüncü payla~~m sonrasmda da Lehistan'm ba~~ms~zl~~~n~~ yeniden kazanmas~~ için deste~ini sürdürdü.
Lehistan'da ortaya ç~kan 1831 Kas~m Ayaklanmas~'m takiben daha da büyüyen mesele kar~~s~nda Lehler, Lehistan'~n ünlü ailelerinden Czartoryskiler'den Adam Jerzy Czartoryski önderli~inde te~kilatlanma yoluna gitmi~ti. 1836'dan beri
ba~lat~-lan bu giri~imler ancak 1840'larda meyvesini verdi.4 Bu dönemde Paris ve Londra merkezli çal~~an me~hur Hotel Lamberts en önemli direni~~ bürosuydu. XIX. yüzy~lda Rusya'n~n Osmanl~~ Devleti topraklar~~ üzerinde geni~lemesinden Ingiltere'nin ticari ve siyasi ç~karlann~n olumsuz etkilenmesi dolay~s~yla Ingiltere, Rusya'n~n ilerlemele-rini engellemeye yönelik politikalar yürütmeye ba~lam~~t~.6 Dü~ünülen planlardan birisi de Rusya'n~n Kafkasya ordusundan kaçarak Çerkeslere s~~~nan Lehleri organi-ze ederek Ruslara kar~~~ kullanmaktt.7 Bu ba~lamda bu i~in en iyi örgütlenece~i mer-kez olarak da Osmanl~~ ba~kenti görülüyordu. Adam Jerzy Czartoryski'nin te~vikiyle 1841'de Istanbul'da ~ark Ajans~~ kuruldu. Ajans~~ kurmak için Michaf Czaykowski yani Mehmed Sad~k Pa~a 1841'de Istanbul'a gelerek Osmanl~~ yetkilileri ile görü~melerde
2 1790 Osmanh-Prusya ittifak~~ ile ilgili olarak bkz. Kemal Beydilli, 1790 Osmanh-Prusya Ittifak ~~ (M-dana Gelip, Geli~i, Tahlili, Tatbikt), ~stanbul Üniversitesi Yay., ~stanbul 1984.
3 Bu konuda bkz. Hacer Topakta~, Osmanh-Lehistan Diplomatik Ili~kileri.
Agata Nowak, Adampol— Polonezkip- polska osada w Turijako ilustragn stosunkOw polsko-htreckich u~~ XIX i XX witku, Wyisza Szkola Studiöw Miçdzynaradowych, Wydzial Studi6w Miçdzynaradowych i Dyplo-macji, Praca Magisterska, L6di 2010, s. 42.
Hotel Lambert faaliyetleri için bkz. Barbara Konarska, W kri~gu Hotel Lambert, Wladyslaw Za~rlski w latach 1832-1847, Ossolhietun, Wroclaw, Warszawa, Krak6w, Gdaf~sk 1971; M. H. Dziewanowski, "1848 and Hotel Lambert", Milyon& and East European Reoiew, 26/67, 1948, ss. 361-373.
6 Adam Jerzy Czartoryski'nin ~ngiltere faaliyetleri için bkz. Radoslaw Pawel 2urawski yel Grajews-ki, Dzialalnof ksi~cia Adama jerzego Czartoryskiego w Wielkitj Brytanii (1831-1832), Semper, Warszawa 1999; ayn~~ yazar, Wielka Brytania ~t~~ "dyplomacji" ksi~cia Adama jerzego Czartoryskiego wobec kryzysu wschodnitgo (1832-1844 Semper, Warszawa 1999.
7 Abdullah Temizkan, "Lehistanhlar~n istanbuFda Lobi Faaliyetleri ve Kafkasya'ya Lejyon Gönderme Giri~imleri", Tiirklük Bilimi Ara~turnedan, sy. 28, 2007, s. 365-367; Konarska, a.g.e., s. 154-165.
POLONEZKOY (ADAMPOL) (1842-1922) 295
bulundu.8 Bu ajans Lehistan'dan gelen göçmenlerin gayn resmi temsilcili~i oldu~u kadar, Lehistan'm yeniden ba~~ms~zl~~~n~~ kazanmas~~ yönünde yürütülecek hareketle-rin merkezi olarak da i~lev görecek ve Balkanlar'daki Slav kökenli Osmanl~~ vatanda~-lar~n~n yard~m~yla Rusya'n~n Panslavizm hareketlerine engel olmaya çal~~acakt~.9 Yap~lan giri~imler birkaç y~l daha sürerken Ruslar~n ~iddetli protestolarma maruz kalsa da 1847'de Wfadystaw Zamoyski Istanbul'a geldi. Adam Jerzy Czartoryski ve ekibi Lehistan'm hürriyetinin yeniden kazan~lmas~~ için birlik beraberli~i ve direni~i öngörüyordu." Dü~ünülen projelere maddi destek de veren Bab~âli, 1848 Ayaklan-mas~~ sonras~~ Osmanl~~ Devleti'ne s~~~nan Macar ve Leh mültecilere de Rusya'n~n bask~s~na ra~men kucak açm~~t~» Kendi tebaas~~ oldu~u gerekçesiyle iade edilmeleri-ni talep eden Rusya'ya kar~~~ bu ki~ilerin Islamiyet'i seçerek bu zonmluluktan kur-tulmalan önerildi. Böylece birço~u din de~i~tirerek Müslüman oldu.'2 Mehmed Sad~k Pa~a yani Michat Czaykowski bunlardan biridir." 1853'te K~r~m Sava~~~ dola-y~s~yla ciddi bir subay kadrosuna ihtiyaç duyan Bab~âli, Adam Jerzy Czartoryski'den Sad~k Pa~a vas~tas~yla subay göndermesini istedi. Bu geli~meyle beraber I. Kazak Alay~~ kurulmu~~ oldu ve baz~~ Lehler de bu alaya dahil edildi." Ard~ndan Zamoyski önderli~inde Sultanin Kazalclan denen II. Kazak Alay~~ kuruldu ve bu alay Ingilizlerin komutas~nda sava~ta hizmette bulunacakt~." Hatta bu alayda gönüllü Yahudiler de Grzegorz Piwnicki, Polmy wojskowi i zeslaluy w carsIcW ~ii na Kaukazie ur XIX i na Poczga~i XXsaiek~,
Wydawnictwo Adam Marazawek, Tor~ill 2001, s. 174; Jf~zef Andrzej Teslar, "Ur~published Letters of Adam Czartoryski and 'Wladyslaw Zamoyski to Lorcl Dudley C. Stuart and Earl of Harrowby,
1832-1861", Slavonic and East European Review, 29/72, 1950, (s. 153-176), s. 160; Musa Gümü~, "Mehmed Sad~k
Pa~a Czajkowski) ve Osmanl~~ Devleti'nde Kazak Süvari Alay~", Turkish Studies, sy. 5/3, 2010, s.
1366-1370.
9 Bu konuda bkz. Jerzy Skowronek, Sprzymierznicy Narod~lw Balkahskich, PWN, Warszawa 1983.
Bkz. B. Czart. rkps. 5492: 397-400.
II Bkz. Bayram Naz~r, Osn~ankya &planlar, Yeditepe Yay ~ lan, Istanbul 2007; Musa Gümü~, 1848
B~tildlleri Sonras~nda Osmanl~~ Devleti'ne S~~~nan Leh ve Macar Mültecileriihn Osmanh Modemle~n~esine Etkileri, Gazi
üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yak~nça~~ Tarihi Anabilim Dal~, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007.
12 Piwnicki, ag.e., s. 175; Lucyna Antonowicz-Bauer, "Polonezköyü (Adampol) Tarihi", PolonezIctiyit
içinde, ed. Lucyna Antonowicz-Bauer, Istanbul Kütüphanesi, Istanbul 1990, s. 12-14; Temizkan, Lobi Faaliyetleri, s. 380.
13 Bkz. Kazimierz Dopierala, "Polacy w T~~rcji Osmaf~skiej", Wna i Pol4; Skarlp, sztul~i 1ure~k4 ze
zbionkv polskich od XV do XLY wieku içinde, Muzeum Naradowe, Starnbul, Warszawa 2000, s. 77-79; ayn~~
yazar, "Adampol — Polonezköy", W*~a i Pok, Skarly sztuki sureckif ze zfriorözv polskich ad XV da XIX wielm
içinde, Stamb~d, Muzeum Naradowe, Warszawa 2000, s. 81-83; Kemal Beydilli, "Sad~k Mehmed Pa~a",
DIA, c. 5, 2008, s. 397-398; Jerzy Stanislaw Ltitka, Adampol — Polska wied nad Bosforem, Klub Przyjaci61
T~~rcji, Krakf~w -1992, s. 30-31; ayn~~ yazar, Polonezki~y Adampol: Cennetten Bir ffli~e, çev. Nalan ve Antony
Sarkady, Türkiye Dostlar~~ Derne~i, ~stanbul 1992, s. 23-27.
14 Tedar, a.g.m., s. 156; Adam Lewak, Dzieje emigracji PolskW w Turcji 1831-1878, Nakl. Instytutu
Wschodniego, Warszawa 1935, s. 43-82.
19 Daha bu sava~~ ba~~nda Adam Czartoryski Ingiltere ve Fransa'n~n Osmanl~~ Devleti ile aras~nda bir
yer ald~.16 Fakat sava~~ sonras~nda birlikler da~~t~l~rken Zamoyski Fransa'ya gitti." Ayr~ca II. Kazak Alay~' nda görev yapan Teof~l tapiriski'nin üstlenece~i görevle bu alaydakilerden olu~acak bir lejyonun Kafkasya'ya gönderilmesi de Hotel Lambert ekibinin gündemindeydi.i° Bütün bu faaliyetlerin yo~unla~t~~~~ bir dönemde romantik ça~~ milli ~airi, Lehistan'~n ünlü edebiyatç~s~~ ve ba~~ms~zl~k faaliyetlerinin öncülerinden Adam Mickiewicz müttefiklerin Leh birliklerini destek yönünde yürüttükleri çal ~~mala-r~~ te~vik ve destek için 1855'te Istanbul'a geldii° ~stanbul bu dönemde Lehistan ba~~m-s~zl~~~n~n yeniden in~as~~ faaliyetlerinde Paris ve Londra kadar önemli bir merkezdi. Zira K~nm Sava~~'nda Rusya'ya kar~~~ olu~turulan birlik ve sava~~n sonunda Rusya'n~n müttefikler tarafindan yenilmesi planlar~, Lehistan'~n istildfflinin yeniden tesisi için bir f~rsatt~. Adam Mickiewicz bu ba~lamda Istanbul'da Lehistan lejyonlarm~n idaresinde ve Paris ve Londra ile koordinasyonun sa~lanmas~nda yer alacakt~. Mickiewicz, faaaliyetlerini sürdürmeye ba~lad~ktan k~sa bir süre sonra yakaland~~~~ kolera sonucu Istanbul'da hayat~n~~ kaybetti.2° K~r~m Sava~~~ sonunda Rusya yenilmi~ti, fakat bu yenil-gi Lehistan için ba~~ms~zli~~n sa~lanmas~~ anlam~na gelmiyordu. Bab~âli'nin bu dönem-de Lehistan'a dönem-destekleri ve Lehistan'dan Osmanl~~ Devleti'ne s~~~nan subay kadrosun-dan istifade planlar~~ istenen ba~ar~y~~ getirmedi. Sava~~ sonras~~ Kafkasya lejyonlannda yer verilen Lehlerin baz~s~~ Istanbul'a dönerek Polonezköy'ün sakinleri aras~na kar~~t~. Böylece K~r~m Sava~~'ndan önce temelleri at~lan köyün yeni sakinleri ortaya ç~kt~.
VATANDAN UZAKTA YEN~~ B~R VATAN: KÖYÜN KURULU~U Söz konusu hararetli dönemde Adam Jerzy CzatorysIdnin öncülü~ünde 1841 y~-l~nda Lehistan'dan gelen s~~~nmac~lar ve di~er baz~~ Lehlerden olu~acak lejyonlarm örgütlenece~i bir yer olmas~~ bak~m~ndan ~imdiki Polonezköy arazisi Lazarist rahiple-rinden sat~n al~narak köyün ilk temeli at~ld~. Resmi olarak bu, 3 Mart 1842'de yap~lan
16 Abraham G. Duker, "Jewish volunteers in the Ottoman-Polish Cossack Units during the Cri-mean War", Jewish Social Studies, 16/3, s. 203-218.
"Temizkan, Lobi Faa4yetleri, s. 383-385; Piwnicld, a.g.e., s. 174-176.
18 Bkz. Lewak, a.g.e., s. 117-180. Abdullah Temizkan "Albay Teofil Lapinski ve Lehistan Lejyonu-nun Kafkasya'daki Faaliyetleri", Türk Dünyasz incelemeleri Dergisi, c. X, sy. I, 2010, s. 149-150.
19 Teslar, a.g.m., s. 159-160; Lewak, a.g.e., s. 130-135; Piwnicld, a.g.e., s. 176; Nowak, a.g.t., s. 61. Jaroslaw Lawski, "Marseille-Istanbul. The forgetten mediterranean journej of Adam Mickiewicz", Mi
~kie-wicz-Turcja-Europa içinde, red. Joanna Pietrzak-Thebault, Muzeum Literatury Adama Mickiewicza w Warszawie/Oficyna Wydawnicza "Errata", Warszawa 2012, s. 117-123. Ayr~ca Adam Mickiewicz'i farkl~~ yönlerden de~erlendiren yeni bir çal~~ma olarak blcz. Mickiewicz-Turga-Europa, red. Joanna Pietrzak-Thebault, Muzeum Literatury Adama Mickiewicza w Warszawie/Oficyna Wydawnicza "Errata", Wars-zawa 2012.
20 Michel Maslowski, "La mart de Miciciewicz", Mickiewicz — Turga- Europa içinde, red. Joanna Pietrzak-Thebault, Muzeum Literatury Adama Mickiewicza w Warszawie/Oficyna Wydawnicza "Erra-ta", Warszawa 2012, s. 133-146.
POLONEZKOY (ADAMPOL) (1842-1922) 297
bir antla~ma ile gerçelde~ti.2° Ayn~~ y~l 5000 dönümlük araziye Rusya ile sava~larda esir edilip köle olarak sat~lan 12 Lehin sat~n al~narak yerle~mesiyle Polonezköy'ün çekirde~i olu~turuldu. 1842 tarihli idari yönetmeli~e göre köyün konseyi karar verici mekanizma olacak, köye Lehler, en az~ndan Katolik Slavlar kabul edilecek, köye girmek isteyenler tamd~ldarmdan ~ahitlik getirecekti.22 O tarihten itibaren de gittikçe büyüyerek at~l bir yerden ya~anas~~ bir mekân haline getirilen Polonezköy, ya da kurucusu Adam Jerzy Czartoyski'nin ad~na atfen Adampol, Istanbul'un yeni bir gözdesi olma yolunda yava~~ yava~~ ilerleyecekti. Lâkin köyün kurulu~~ a~amalar~nda Lehler birçok sorunla kar~~la~t~. 1848 ve 1863 Ayaldanmalan sonras~~ buraya gelen Leh göçmenlerin say~s~~ artt~. 1850'de koloni temsilcisi Wtadystaw Kokielsld, 1852'de ise Stanistaw Droklowski oldu.23 Ilk yerle~imcilerden baz~lar~, Kaliszli Jözef Kowal ve Ignacy Kowiöski, Zamoklu Kazimierz Probota, Ukraynah Stefan Kalinowski, Antoni Wieruski, Karol Sobieszczaöski, Ignacy Kqpka ve kar~s~~ Elibieta, Jan Dochoda, Wincenty Ryiy ve ailesiydi.24 Buradaki saldnler t~pk~~ kendi topraldannda ya~~yor gibi hayatlar~n~~ sürdür-meye çal~~t~lar ve yeni vatana ali~mak zorunda kald~lar. Verilen topraklar~~ ekip biç6ler ve evlerini in~a ettiler. Hayatlar~~ rahathk içerisinde geçmedi. Ancak Polonezköy'ün ilk ku~a~~n~n içerisinde hep bir gün Lehistan'a dönmek hayali yatt~. Nitekim daha 1842'de Michat Czaykowski (Mehmed Sad~k Pa~a) ~öyle demi~ti:25
"Tanr~'ya ~ükredelim, bize Lehistan için dua edebilece~imiz ve Lehis-tan'la ilgili Lehçe konu~abilece~imiz bu küçük toprak parças~n~~ verdi~i için - ve bize vatam döndürmesi ve bizi vatana geri döndürmesi için iyi ~eyler yapa-l~m ve dua edelim."
Zamanla büyüyen köyün arazileri 1880'de ba~lat~lan giri~imler nihayetinde 1884'te Prens Adam Czartorysld'nin o~lu Wtadystaw Czartoryski taraf~ndan sat~n al~nd~. Wtadystaw Czartoryski Frans~z vatanda~~~ oldu~u için onun sa~h~~nda Fransa köydekileri himaye politikas~~ güttü. Ancak kendisinin 1884'te ölmesi Lehler için yeni bir vatanda~l~k meselesini do~urdu. Zira varisi ve o~lu Adam Czartoryski Avusturya
21 Pawel Ziölkowslfi, Adampol (Polonez,l) Osada PolslO~~ w Azji Mni~jszd-Zapiski histmycz,ne, Nald. Auto-ra i Adama Dochody, Ponzah 1929, s. 7, 22-23. (Eser Türkiye'de 1922'de bas~lm~~t~r, eserin FAuto-rans~zcas~~ ise 1989'da yaymlanm~~t~r. bkz. Pawei Ziölkowski, Adampol (Polon~zkeuy), Sancakciyan BammeM, Istanbul 1922; aym yazar, Adampol-Polozkeuy. Colonie poloneise en Asie-Mineure notes historiques, ISIS, Istanbul 1989. Eserin 1929'da Polonya'da bas~lan Lehçesi di~er bask~lar~ndan baz~~ k~s~mlar~~ itibariyle farkhd~r, daha geni~~ bilgiler içerir.) Kazimierz Dopierala, Adampol — Polonedcb),, Z dzUj6w Polaköw w Turcji, Wydawnictwo Nau-kowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Ponzafi 1983, s. 26; ayn~~ yazar, Polacy, s. 82; Lqtka, Adampol, s. 30-32; Nowak, a.g.t., s. 43-47.
22 Ziölkowski, a.g.e., s. 22.
23 Antonowicz-Bauer, a.g.m., s. 24-25.
24 Dom Pamigcitofii Ryiy, opr. Jolanta Adamska, Rada Ochrony Pa~nigci Walk i Migcze~i.stwa, Warszawa 2004, s. 12-15.
vatanda~~yd~~ ve bundan sonra Avusturya Polonezköy'rin hamili~ine soy~~nmak iste-di.26 Özellikle Lehistan as~ll~~ Avusturya konsolosu Starzyriski bu konuda aktif faaliyet gösterdi. Bu hamilik meselesi Cumhuriyet'in ilk y~llanna kadar sürecek olan vatan-da~l~k sorununu do~urdu.
MERKEZ~~ ~DARE ~LE STATÜ MESELELER~~
1850% y~llarda topra~~n i~letimi konusunda köyün sakinleri aras~nda karga~a ya~and~. 1858'de olaya müdahale eden Prens Czartoryski, demokratik bir uygulama için direktifler verdi.27 Köylülerle Lazarisder aras~nda baz~~ sorunlar meydana gelebi-liyordu. Köy normalde 1885 y~l~nda Sekizinci Belediye Dairesi'nden aynlarak Bey-koz'a dahil edilip köy olarak muamele görmeye ba~lad~. Ancak 1893'te Beykoz kaza-s~na ba~lanan Polonez karyesinin te~kili hakk~nda Nüfus ve Divan-~~ Hümayun ka-lemlerinde bir kayd~n olmad~~~~ anla~~lm~~28, ve 1885 (1303 h.) y~l~nda Beykoz'a ilhak edilerek Yeniçiftlik Polonez karyesinin bu adla bir köy olarak kabulü için gerekli kanuni i~lemlerin yap~lmas~~ istenmi~ti.29 21 Temmuz 1893'te al~nan kararla Polonezköy karye haline getirildi.30 Bu s~rada köyün 100 kadar Katolik ahalisinin oldu~u bir kay~tta belirtilmektedir.3' Bir di~er kay~tta ise Katolik cemaatine ba~l~~ "140 neferi" oldu~u yaz~l~d~r. 21 Temmuz 1893'te Sekizinci Daire-i Belediye'den ayr~larak 1885'ten itibaren Beykoz'a ba~lanan Yeniçiftlik Polonezköy karyesinin Rad ad~yla karye olarak te~kili konu~ulsa da32 Rad (Lehçe Rada (?)/Konsey) ad~n~n kabu-lü hilâfinda karar ç~km~~t~r.33 1903'te ise Polonezköy'de 31 hanede 160 nefer Katolik Leh ya~amaktad~r.34 1920'lerde kendi dilini konu~an Polonezköylülerin 40 hane oldu~u bilinmektedir.35 Beykoz'a ba~l~~ karye halini almas~n~n ard~ndan Polonezköy 1896'da icra-y~~ tahrire tabi tutulmu~tur.36
Polonezköylüler statüleri itibariyle verecekleri vergiler konusunda birçok kere problem ya~am~~t~r. 1899'da a~ar vergisi d~~~nda di~er vergilerden muaf tutulduklan
" Dopierala, Adampo4 s. 83.
27 Nowak, a.g.t., s. 43-55.
BOA, DH.MKT, 6/15.
29
BOA, DH.MKT, 101/36; BEO, 245/18334. Dopierala buran~n 1923'te Polonezköy ad~yla kimlik
kazand~~~n~~ belirtse de daha evvelinde köy ve hatta karye haline gelmi~tir. Blcz. Dopierala, Adampol, s. 81. BOA, DH.MKT, 773/48.
31 BOA, ~D, 821/11.
32 BOA, ~D, 821/11.
BOA, ~.DH, 1306/5.
BOA, ~D, 821/11. 1920'lerde Ziölkowski'nin belirtti~ine göre köyde 165 Leh ya~amaktad~ r.
Ziölkowslci, a.g.e., s. 10 .
35 Ziölkowski, a.g.e., s. 12, 19.
POLONEZKOY (ADAMPOL) (1842-1922) 299
halde yol ve köprü vergisi için mahalli hükümet taraf~ndan bask~~ alt~nda tutuldulda-nna dair köyün muhtar~~ taraf~ndan verilen dilekçeye binaen37, konunun ara~t~r~lmas~~ sonucunda Polonezköy ahalisinin a~ar haricinde di~er vergilerden muaf tutuldulda-nyla ilgili bir ferman kayd~na rastlanmad~~i anla~~lm~~t~r.38 18 Mart 1901 tarihinde Polonezköy ahalisi tekalif-i emiriyyeden muaf olduklar~~ halde 3 y~ld~r vergi talep edilmesi üzerine, verginin al~nmamas~~ yönünde bir istek olu~tu~una dair bir haber ortaya at~lm~~t~r.38 Fakat daha sonra bu ~ikayetin as~ls~z oldu~u anla~~lm~~t~r.4° Ayn~~ y~l köy tahrire tabi tutulmu~tur." Yine de vergi konusunda anlay~~~ gösterilmesi yö-nünde muhtar Ludwik Biskupski de dilekçeyle ba~vuru yapm~~t~r.
1904'te köy muhtann~n dilekçesi üzerine, ~ura-y~~ Devlet Polonezköy'ün 21 Temmuz 1893'te Beykoz'a ba~l~~ karye haline geldi~i ve her türlü tekalif-i emiriyyeden muaf tutuldu~u için vergi talep edilmemesi iste~ini uygun görmü~tür.42 Ayr~ca her türlü kanuna uyduldan, Osmanl~~ ordusunda gönüllü sava~t~klar~~ ve ben-zeri hizmetleri dolay~s~yla Polonezköy'ün tahrire tabi tutulup arazisinin ahalisine verilmesi talebi üzerine buran~n Prens Czartoryski'nin tasarrufunda olmas~~ dolay~s~y-la yap~dolay~s~y-lacak i~lerin onun varislerinin iznine ba~l~~ oldu~u dü~ünülerek bu konuda yap~lacak i~lemler gerekli birimlere bildirilmi~tir. Fakat anla~~lan o ki tekalif-i emiriyye vermek istemeyen ve bu vergiden kaçmak için köy muhtar~~ Ludwik Biskupski, Polonezköy ahalisini Frans~z vatanda~l~~~na geçmeye te~vik etmi~~ ve bu yüzden hakk~nda i~lem yap~lm~~t~r.43 Köyün Czartoryski'nin varislerinin tasarrufun-da olmas~~ dolay~s~yla 1903'te onun vekili durumuntasarrufun-daki Kont Leon Ostrorög'a ba~-vurulmas~~ ön görülmü~tür. Lutvik (Ludwik) ve Vvni (VVincent) ahaliyi vergi ödemeye-rek Frans~z vatanda~l~~~na geçmeleri yönündeki te~vikleri dolay~s~yla i~leme tabi tutulmu~tur. Bakanhldar aras~~ ve ~ehremanetince yap~lan yaz~~malarda Polonezköy'ün arazisinin konumu ve nas~l vergilendirilebilece~i tart~~~lm~~t~r. Polonezköy ahalisine 1885 y~l~nda vatanda~l~k verilmesi ve yap~lan tahrire at~fla buran~n da vergiye tabi olaca~~~ görü~ü hakimdir. Fakat ahalinin buna raz~~ olmamas~, arazinin vak~f olu~u ve baz~~ faktörler göz önüne al~narak 1904'te al~nan kararla vergi talebi geri çekilmi~tir." 1906'da tekrardan buran~n tahrire tabi tutularak toprak
37 BOA, DH.MKT, 2155/10. 38 BOA, DH.MKT, 2181/109. 33 BOA, BEO, 1646/123391. 4° BOA, DH.MKT, 2525/150. 41 BOA, DH.MKT, 2526/1; BEO, 1698/127286. 42 BOA, DH.MKT, 773/48. 43 BOA, ~D, 821/11; BEO, 2391/179301. " BOA, ~D, 821/11.
sahiplerine tapulanmn verilmesi karan verilmi~tir.45 Ahalinin nüfus say~m' da yap~l-m~~t~r.46 Ahaliye Osmanl~~ vatanda~l~~~~ verildi~i için buna göre muamele yap~lmas~~ kararla~nr~lm~~t~r. Yine de buna raz~~ olmayan Polonezköylüler Avusturya elçili~in- den de ald~~~~ destekle Osmanl~~ vatanda~h~mda kalmak ve vergisini buna göre öde-mek konusunda ciddi bir direni~~ gösteröde-mektedir. Hatta bir gün Kont Ostrorög, ya- n~nda Frans~z ve Avusturya tebaas~ndan be~~ ki~i ve üç han~mla beraber Polonezköy'e gidip ellerindeki tüfekleri ate~leyerek istikbâ1 sloganlar~~ atm~~~ ve Adampol yaz~l~~ pan-kartlar~n~~ açm~~t~r.47 Okulun hocas~~ bir konu~ma yapm~~~ ve ahali iyice galeyana gelmi~tir. Ayn~~ gün Ludwik ve Wincenty bir ziyafet de vermi~tir. Buraya gelen Avus-turya elçili~i pasaport memurlanndan birisi köylülere sorunlan oldu~unda hiçbir yere gitmeyip Avusturya sefaretine gelmelerini tembihlemi~tir. Ara s~ra bu sefaretten birkaç zat~n buraya gelerek ahali ile görü~tü~ü vakidir. Bu nedenle 1 906'da hâlâ gündemde olan bu mesele dolay~s~yla Polonezköy'e bir karakol yap~lmas~~ ve polis ve jandarman~n say~s~n~n art~r~lmas~~ gerekli görülmü~tür. Ayr~ca ahalinin di~er ülke vatanda~h~ma geçi~ine katiyen izin verilmemesi de karara ba~lannru~t~r.48 Keza 1 906 y~l~~ içerisinde Rusya elçili~inden Konstantin ve arkada~mm Polonezköy'e giderek ahaliyi Rusya tabiyetine girmeleri için te~vik etmek istedi~i anla~~lm~~t~r.49 191 3'te ise yabanc~~ elçililder bu vergilerin yabanc~~ uyruklu ki~ilerden al~nmas~na ~iddetle itiraz etn~i~tir.5° Buna kar~~n Osmanl~~ idaresi Polonezköy'e her ne suretle giderse gitsin, köye giden herkese dikkat etmekte ve takip ettirmektedir. 191 3'te Polonezköy'e av-lanmak üzere gitmek isteyen Rusya elçili~inden ki~iler Wincenty Ryiy vas~tas~yla avlanma taleplerini bildinni~lerdir. Bahsedilen Rus elçili~inden ki~ilerin jandarma nezaretinde avlanmalanna izin verilmesinden Bab~ali'ye kar~~~ köylüleri k~~k~rtmak isteyen propagandac~~ ki~ilere müsade edilmek istenmedi~i anla~~lmaktad~r.51 Bütün bu karma~a aras~nda I. Dünya Sava~~'n~n meydana gelmesi ve akabinde yeni Türki-ye CumhuriTürki-yeti'nin kurulmas~~ bir süre daha tabiTürki-yet meselesinin raftan kald ~nlama-masum neden olacakt~r.
KÖY ARAZ~S~N~N HUKUKI DURUMU
Polonezköy arazisinin hukuki durumu uzun süre sorun olarak kalm~~, 2 Mart 1 905'te Prens Adam Czartorysld'ye ait arazinin senedat-t haka~4yy9e geçirilmesi karar-
BOA, BEO, 2391 /179301; 2454/184039; 2881/216045; 3862/289619. 46 BOA, BEO, 2391/179301. Bkz. BOA, DH.MKT, 773/48. 48 BOA, DH.MKT, 773/48. 49 BOA, BEO, 2991/224299; Y. MTV, 294/43. 58 BOA, HR. HM~.I~O, 206/10. BOA, DH.MTV, 24/75.
POLONEZKOY (ADAMPOL) (1842-1922) 301
la~urdm~~t~r.52 Tekrardan 14 Haziran 1909 tarihli yaz~yla arazinin Czartoryski'den intikal muamelesinin yerine getirilmesi ~ura-y~~ Devlet'te karara ba~lanm~~t~r.53 Ha-ziran 1906'da Prens Adam Czartoryski'ye ait arazinin basit bir yer olmay~p güzel bir yer oldu~u ve vergi al~nmas~~ gerekti~i görü~ü olu~mu~tur. Buran~n senedat-~~ hakaniyyeye geçirildi~i ve Polonezköy'de ya~ayan ki~ilerin bir k~sm~n~n Fransa tabiyetinde oldu~u bir k~sm~n~n ise Avusturya tabili~ine geçmek istedi~i belirtilmi~tir. Ancak buna Osmanl~~ Devleti'nin müsaadesinin olmad~~~, 1885'te nüfuslan tahrire tabi tutularak ve kendilerine Osmanl~~ vatanda~l~~~~ verildi~i göz önüne al~narak Polonezköylülere Osmanl~~ vatanda~~~ muamelesi yap~lmas~~ ~ura-y~~ Devlet'te kararla~-t~nlm~~t~r. Durum Maliye Nezareti'ne de yaz~lm~~, fakat yine de Polonez ahalisi vergi ödemeyi kabul etmemi~~ ve durumun Prens Istaflas/Wfadystaw Czartoryski'ye veri-len senette bulundu~u iddia edilmi~tir. Ayr~ca ahaliden Avusturya tabili~ine geçmek isteyenlerin talepleri uygun görülmeyerek izin verilmemi~tir.54 Gerçi Avusturya'mn Polonezköylüleri himayesi daha çok toprak sahipli~i meseleleri üzerine yo~unla.~mak-tad~r.55
1908'de hâlâ arazinin statüsü ile ilgili tart~~malar sürmektedir. Nitekim 28 Temmuz 1908'de Polonezköy'ün s~radan bir yer olmad~~~, muntazam bir yer oldu-~u, bu bak~mdan al~nacak verginin bu husus göz önüne al~narak de~erlendirilmesi gerekti~i gündeme gelmi~tir. Adam Czartoryski'ye verilen arazinin vak~f olmas~~ do-lay~s~yla vak~f arazisi statüsüne göre muamele edilmesi gerekmekte ve prensin varisle-rinin baz~lar~n~n Frans~z tebaas~~ oldu~u anla~~lmaktad~r. Köy ahalisinden baz~lar~n~n ise Avusturya tabiyetine girmek için müracaat ettiklerini Avusturya elçili~i do~rula-m~~t~r. Fakat Bab~âli müsaade etmedikçe Avusturya tabili~ine kabul edilmeyecelderi, bunlar~n Leh noilletinden olarak Osmanl~~ Devleti'ne mülteci olarak geldikleri ve Osmanl~~ tabiyetine al~nd~klar~~ belirtilirken 1309/1893 y~l~nda nüfuslan~un tahrire u~rad~~~~ ve taleplerinin kabul edilmeyece~i ve Osmanl~~ tebaas~~ muamelesi görecekle-ri ~ura-y~~ Devlet'te tekrar karara ba~lam~ru~t~r.56
18 Eylül 1921'de ise Polonezköy'ün Ömerli kazas~na tabi Mal~mud ~evket Pa~a nahiyesi dahilinde Polonez karyesine Ümraniye ad~n~n verilmesi karar~~ Istanbul vilayetine bildirilmi~tir.57 Fakat bu isim pek tutmam~~~ olmal~~ ki 16 Nisan 1922'de eskiden oldu~u gibi köyün isminin Beykoz'a ba~l~~ Polonezköy olarak kalmas~~ daha
52 BOA, BEO, 2496/187148. 55 BOA, ~D, 71/22. 54 BOA, BEO, 2845/213315. " Ziölkowski, a.g.e., s. 25. 56 BOA, BEO, 3366/252400. 57 BOA, DILLUM, 10-3: 2/62.
uygun görülmü~tür.59 Ayr~ca 1923'te Kirazköy ad~~ verilmesi gündeme gelse de asl~na uygun Polonezköy ismi bâki kalacakt~r.59
AHAL~N~N TÂB~YETLE ~MT~HANI
1894'te Adam Czartoryski'nin o~lu WIadystaw Czartoryski'nin ölmesiyle Polonezköylülerin tabiyet meselesi tekrar problem haline geldi. Devreye giren Avus-turya elçisi ve gayri resmi olarak Rusya, Polonezköylüleri kendi tabili~-ine çekmek istemekteydi. Polonezköy ahalisinin Osmanl~~ tabiyetinden ç~k~p di~er ülke vatanda~-l~~~na, bilhassa Rusya vatanda~l~~ma geçmesi için yürütülen çabalardan haberdar olan Bab~âli'nin Polonezköy'e giden bütün yabanc~lan takibe ald~~~~ anla~~lmaktad~r. Mesela 6 Nisan 1907'de Polonezköy'deki Madam Paulina'mn otelinde kalan Var ~o-vah Rusya tebaas~ndan ~öyler'le (?) ilgili bir tahkikat~n yap~lmas~~ uygun bulunmu~-tur.60 29 Nisan 1907'de Rus tebaas~ndan olan Ladislav (Wfadystaw) Dlark'~n (?) Polonezköy'e gitmesi dolay~s~yla buradaki faaliyetlerinin raporlanmas~~ gerekli görül-mü~tü." Yine ayn~~ ki~inin 12 May~s 1907 tarihinde bazen Beyo~lu'nda bazen Pav-lonya (Paulina) Oteli'nde Polonezköy'de kald~~~~ tespit edilmi~~ ve takibinin yap~lmas~~ için Beykoz kazas~~ kaymakaml~~~na emir gönderilmi~tir.62 12 Eylül 1907'de Robert Koleji'nde hocal~k yapan bir Amerikan ve bir Bulgar, yanlar~nda madamlan oldu~u halde Polonezköy'e gittilderi haberi Beykoz kazas~~ kaymakaml~~~na bildirilir.63 Ayn-ca 1916'da St. Petersburg Üniversitesi Islam Medeniyed Tarihi müderrisli~i yapan Leh as~ll~~ Korejfisld (?)'nin Polonezköy'ü ziyaretine izin verilmi~tir." Bab~âli bu dö-nemde Polonezköy'e girip ç~kan ~üpheli herkesi takip etmeyi gerekli görüyordu. 17 Nisan 1911'de ise Polonezköy'deki okulda hocal~k yapmak ve Osmanl~~ tabiyetine girmek isteyen fakat kendisinden ~üphe duyulan Rus Aleksi Ivanski'nin talebi uygun görülmeyerek Rus konsoloslu~una teslim edilmi~tir.65
Tabiyet hususu uzun süre gündemde kalm~~~ ve 1909'da konu ~ura-y~~ Devlet'e dahi ta~~nm~~t~r.66 1 ~ubat 1911'de yeniden ahali taraf~ndan tekâlif-i emiriyenin düzenli olarak almmalda beraber, bundan sonra verginin kalan k~sm~n~n al~nmamas~~
58 BOA, DH.~.UM, 10-3: 2/62.
Polonezköy'ün bugünü durumu için bkz. Dariusz Cichocici, Marzena Godzif~slca, Adampol-Palonezköy migdzj polskos'iq a tureckoiiq; monografi4 wsp6lczesn6wii, Wydawnictwo 'Uniwersytetu Warszaws-lciego, Warszawa 2006. BOA, ZB, 475/3. 61 BOA, ZB 709/15. 62 BOA, ZB, 475/118. 63 BOA, ZB, 478/79. 64 BOA, DH.EUM.3.~b, 16/36. 65 BOA, DH.EUMKADL, 14/25. 66 BOA, ~D, 2788/26.
POLONEZKGY (ADAMPOL) (1842-1922) 303
talep edilir.67 Her ne kadar vergiden muafiyet için defalarca talepte bulunulsa da zaruri durumlarda Polonezköy halk~~ vergiye tabi olmu~tur. 7 Mart 1911'de al~nan kararla Polonezköy'deld ahaliden Osmanl~~ tabiyetine geçmi~~ olmalar~~ dolay~s~yla tekâlif-i emiriyye vermeleri kararla~t~nlm~~t~r." Fakat köylüler bu karara itiraz etmi~~ ve Maliye Nezareti'ne verdikleri arzuhalle, kendilerinden tekâlif-i emiriyye al~nma-mas~~ ve i~ledikleri arazinin mutasarnfi Prens Adam Czartoryski olal~nma-mas~~ dolay~s~yla onun nam~na muamele-i intikaliyesinin fdli talep edilmi~tir.69 9 A~ustos 1911'de Polonezköy'deld Lehler Osmanl~~ tabiyetine al~nmalar~~ konusunda verdikleri dilekçe-de, yap~lan sava~lara kat~lmalar~~ ve Osmanl~~ Devleti'ne verdikleri hizmet dolay~s~yla Osmanl~~ tabiyetine al~nma meselelerinin hallini istemi~lerdir.7° Dilekçe bu dönemde Ittihat ve Terakki Cemiyeti'ndeld faaliyetleri dolay~s~yla da bilinen Tadeusz Gasztowtt (Seyfeddin Bey) imzal~d~r. Dilekçede Polonezköy'ün Beykoz'a ba~l~~ bir karye haline gelmesi (1893) ve tekalif vergilefinden muafiyetine dair talepler vard~r.7' Nitekim Ocak 1921'de Polonezköy halk~~ yeniden teklif-i emiriye vermemek için talepte bulunmu~tur.72 I. Dünya Sava~~~ sonunda Polonya ba~~ms~zl~~~n~~ yeniden kazanm~~t~r. Bu nedenle Polonezköylüler anavatanlan Polonya'n~n tabiyetine geç-mek istemi~tir. 4 Ocak 1921'de Polonezköy ahalisinin Devlet-i Aliyye tebaas~ndan olarak nüfus sicilinde kay~tl~~ olmakla beraber Polonya Cumhuriyeti tabiyetine girme arzulanna s~cak bak~lm~~~ ve isteyenlerin Polonya vatanda~l~~~na geçebilece~i karan al~nm~~t~r." 1921 Anayasas~'n~n bütün vatanda~lar~n haldann~~ e~it hale getirmesi ve garanti alt~na almas~yla bu problemler büyük ölçüde çözülmü~tür.74 Yine 25 Kas~m 1922 tarihinde Hariciye Vekâleti, Leh as~ll~~ Polonezköy ahalisinin isterlerse tabiyet-i
asliyelerine geçebilecelderini bildirmi~tir." Bunula beraber 1923'te Cumhuriyet'in
kurulmas~yla beraber Polonezköylülerden Türkiye Cumhuriyeti vatanda~l~~~na geç-
BOA, I.MMS, 136/11.
" BOA, DH. EUM.KADL, 9/48; DH.SN.THR: 18/62. b9 BOA, BEO, 3530/264749.
BOA, HR. HM~.I~O 101/61.
71 Tadeusz Gasztowtt, Seyfeddin ad~n~~ alm~~~ Türk dostluguyla bilinen Lehler'den biridir. Balkan Sava~lar~~ s~nras~nda Polonya ve Türkiye üzerine ve Polonya'n~n Islam devlederiyle yani Osmanl~~ Devleti ile ili~kileri hakk~nda kitaplar~~ da vard~r. Blcz. Tadeusz Gasztowtt, La Pologne et l'Islam, Paryi 1907; ayn~~ yazar, Two~a a Polska, Drukarnia Polska a Reifra, Pa~yz 1913. Gasztowtt ile ilgili aynca bicz. Jan Reych-man, "Gasztowtt, Tadeusz" Polski Slownik Biograf~czfly, Tom VII, Ossollifiskich, Kraköw 1958; s. 304; Jerzy Stanisiaw Lqtka, Slownik Polak~nv w Imperium Osmariskim i Republiee Turçp, Ksiçgamia Akademicka, Krak6w 2005, s. 109.
72 BOA, DH.I.UM, 3-5/5-08. 73 BOA, BEO, 4669/350139. 74 Ziölkowski, ag.e., s. 25.
meleri istenmi~tir.76 Zaten 1922'de ahalinin büyük ço~unlu~u Türkiye Cumhuriyeti vatanda~l~~~na geçmi~~ bulunmaktad~r.77
I. Dünya Sava~~'n~n hemen ba~~nda Osmanl~~ hükümeti, Polonezköy'de ya~ayan ve sava~~ halinde bulunulan di~er devlet vatanda~lar~n~n tespiti yoluna gitti. 1914 sonunda yap~lan tahkikatta yedi aileden 39 Polonezköy ahalisi ferdin Rusya veya Fransa vatanda~~~ oldu~u anla~ilm~~t~r.78 Bunlar toplamda yedi ailenin bireyleriydi ve her birine hangi ülke vatanda~l~~~m istekleri sorulmu~tu. Ayr~ca hangi ülke vatanda~~~ iseler onu bir an evvel ispat etmeleri istenmi~ti. Polonezköy ahalisinden olmay~p köyde ya~ayan H~rvat Vasili'nin burada kaçak olarak bulundu~u da tespit edilmi~, Vasili, burada kalmak istedi~ini beyan etmi~tir. Yine 1916'da Polonezköy ahalisin-den Rusya vatanda~l~~~na geçmi~~ olan Jözef o~lu Jan Dochoda'n~n o~lu Piotr ve Wincenty Ryiy'n~n nas~l bir muamele görece~i ara~t~nld~.79 Zira Bab~âli Polonezköylülerin di~er ülke vatanda~l~klarma geçmesini istememekteydi. Öncelikle bu ki~ilere Osmanl~~ tabiyetine geçmelerinin teklif edilmesi, kabul etmezlerse de ihraç edilmesi karar al~nd~. Daha sonra bunlardan Piotr Dochoda'n~ n vefat etti~i anla~~ld~. Wincenty Ryiy'n~n ise Osmanl~~ topraklar~n~~ terk etmesi talep edildi. Bu durumla ilgili Wincenty kaleme ald~~~~ dilekçede kendisinin Polonezköy'ü terk ettirmek suretiy-le peri~an edilmemesi ricas~nda bulundu.8° Rusya tebaal~~~na geçen Ryiy ailesi ve Dochoda'n~n kalan efrad~n~n durumlar~n~n sicil kay~tlar~nda bak~larak, e~er kay~tlar~~ yoksa tezkere-i Osmanilerinin verilmesi yönünde Hariciye Nezareti, Dahiye Nezare-ti'ne görü~~ beyan etti. Fakat bu ki~iler Rusya tabiyetinde olduklar~~ iddias~nda bu-lunmaktayd~. 1916'da bu konuda ba~layan soru~turma ancak sava~~ sonunda 1918'de sonuçland~nld~. Nihayetinde bu ki~ilerin Polonezköy'ü terki söz konusu olmad~. Zira günümüzde Zofia Ryiy Hat~ra Evi'nin sahibi Wincenty Ryiy ve eve ad~ n~~ veren de Zofia olmu~tu. Fakat Osmanl~~ Devleti, ba~ka ülke vatanda~l~~~n~~ tercih eden Polonezköylülere s~n~r kap~s~n~~ göstermek hakk~n~~ kendisinde görmekteydi. Yeni hükümetin kurulmas~yla Polonezköylülerden Türkiye Cumhuriyeti vatanda~l~~~na geçmeleri istendi.81 Aynca yeni anayasa ile bütün vatanda~lar~ n e~it haklara eri~mesi Polonezköylülerin buna raz~~ olmas~nda etkili oldu. 1922'de köylülerin birço~unun Türkiye Cumhuriyeti vatanda~l~~~na geçmesiyle sorun büyük ölçüde a~~ld~.
" Nowak, a.g.t., s. 56. " Ziölkowski, a.g.e., s. 25. BOA, DH.EUM.5. ~b, 7/24. BOA, DH.EUM.ECB, 19/20. 80 BOA, DH.EUM.ECB, 19/20. 81 Nowak, a.g.t., s. 56.
POLONEZKOY (ADAMPOL) (1842-1922) 305
POLONEZKÖY'ÜN ~DAR~~ VE D~N~~ TEMS~LC~LER~~ (1922'YE KADAR)
D~N GÖREVL~S~~ PRENS
CZARTORYSKIN~N TEMS~LC~LER~~
MUHTARLAR
Rahip Filip Paszalicz Michat Czaykowski Kaptan Bemacki
Rahip Piotr Duda Adam Michatowski Szczepan Kton
Rahip Piramowicz General Kokielski Ignacy Kçpka
Rahip Lawrynowicz Kont Wtadystaw Zamoyski Szczepan Kton
Rahip A. Poptawski Dr. St. Droidowski Teodor Wilkozewski
Rahip Piotr Rogowski Albay Jordan Franciszek Kuczkowski
Rahip Konrad Stroever Eugeniusz Jordan Wojciech Rerniszewslci
Rahip Alex. Zabietto D Feliks Gnatowski Konstanty Wierzbicki
Rahip Ziemkowicz (geçici) Kont Leon Ostrorög Antoni Nowak
Rahip Adryan Kubiak Dr. Witold Jodko
(Nisan 1921'de gitti ve selefi yok)
Mikotaj Gaiewicz
Rahip Mikotaj Kiefer Ludwik Biskupski
Rahip Cinkel Marceli Biskupski
Rahip Vozak Ludwik Biskupski
Rahip Merab Pawet Ziötkowski
Rahip Jözef Wiknewski Ludwik Wilkoszewski
Rahip Ant. Andreovitch Wincenty Nowicki
Rahip Aleksy Siara Bolestaw Wilkoszewski
Rahip Karol Kopf Emil Biskupski
Rahip Borodzicz (geçici) Wincenty Nowicld
(devam ediyor) Rahip Jan Elmagian
Rahip Tomasz Zaremba (1922'den beri
Polonezköy'ün Papazi)82
KÖYDE IMAR FAAL~YETLER~~ Köyde Karakol in~as~~
Tabiyet meselesinin yo~un bir ~ekilde gündemde oldu~u 1904 y~l~nda köye bir karakolhane yap~lmas~na ba~lanm~~t~. 1904 güzünde Polonezköy'de kurulacak olan karakolun in~a izni için karyenin mutasarr~fi Prens Czartoryski'ye (torunu Adam Ludwik Czartoryski (o~lu Wtadystaw'dan olma) müracaat edilmesini karye sakinleri uygun görmü~, Czartoryski ailesinin vekiline ba~vurulmu~tu. Adam Ludwik
Czartoryski'nin Avusturya tebaas~~ oldu~u ve Paris'te ya~ad~~~~ yap~lan ara~t~rma sonucu anla~~ld~." Ocak 1905'te karakol için alt~~ jandarma ve polisinin tahsis edil-mesi istenmi~" ve bu y~l içerisinde karakolhanenin in~as~~ devam etmi~ti.85 Harcana-cak paran~n jandarma tahsisat~ndan kar~~lanmas~~ ve burada çal~~aHarcana-cak jandarma ve polisin maa~lar~n~n ilçenin mallar~ndan sa~lanmas~~ kararla~t~r~ld~. Temmuz 1906'da Galiçya'da bulunan Czartoryski'nin soyundan torununa arazisinde bir karakol in~a edildi~i bildirilmi~~ ve tavassut eylemesi rica edilmi~ti." A~ustos 1906'da karakol in~a edilecek yerin Prens Czartoryski'nin tasarrufunda oldu~u seraskerli~e bildirildi.87 Fakat burada ba~lat~lan karakol in~aat~n~n Prens Czartoryski'nin muvafakat~~ olma-dan devam ettirilmemesi ve in~aat~n durdurulmas~~ gerekti~i Avusturya elçili~i tara-f~ndan tercüman~~ vas~tasyla iddia edildi.88 Karakol in~as~~ için Czartoryski'nin toru-nundan izin al~nmas~~ konusunda Kont Leon Ostrorög'un" elinde bulunan emlak senedine göre hareket edildi ve ihtiyaca göre tazminat vererek tasarruf hakk~n~n Osmanl~~ Devleti'ne ait olaca~~~ Hariciye Nezareti taraf~ndan bildirildi.95 Bu izin me-selesi sürerken karakol in~aat~~ tamamland~~ ve bir aç~l~~~ töreni planland~. Bu aç~l~~~ için bir komiser ve iki polis memuru tahsis edildi.91 Karakolun in~as~nda hizmetleri görü-len polis müfetü~i ~brahim Bey ve Ba~komiser Hamdi Bey ni~anla ödülgörü-lendirildi." 1906'da yap~m~~ tamamlanan karakolda su bulunmad~~~~ için buraya su tedarik edil-mesi de gerekecekti." Nihayetinde arazinin hukuki sorunlar~na ra~men ihtiyaç du-yulan karakol in~a edildi.
Köyde Kilise ve Okul in~as~~
1842'de daha köyün ilk kuruldu~u zaman küçük "kaplica" halinde kurulan iba-dethane d~~~nda", 1893'te bir kilisenin in~as~~ gündeme gelmi~ti. 1895'te ise karyeye bir Katolik okulunun ve kilisesinin in~as~na izin verildi." Ancak in~aat tamamland~ktan
83 BOA, BEO, 2445/183338. 84 BOA, ~.AS, 54/2. 85 BOA, BEO, 2481/186021. " BOA, BEO, 2876/215656. BOA, BEO, 2883/216215. 88 BOA, BEO, 2889/216651.
" Leon Ostrorög Leh as~ll~d~r. Osmanl~~ Devletinde Adliye Nezareti'nde dan~~manl~k yapm~~~ ve
~slam hukuku konusunda uzman bir ki~idir. Cumhuriyet'in ilk y~llannda yeni medeni kanunla= haz~rlanmas~nda çal~~m~~t~r. 1898-1910 y~llar~~ aras~nda Czartoryskilerin yerine Polonezköy için vekalet etmi~tir. Bkz. L4tka, Slownik, s. 238-239. Ayr~ca Bo~az'da me~hur bir yal~s~~ vard~r.
9° BOA, BEO, 2901/217510.
9' BOA, ZB, 55/66; 374/87.
92 BOA, ZB, 319/28; DH.MKT, 1130/56.
93 BOA, ZB, 374/99.
94 Polonezköy Kilisesi kap~s~ndaki lcitabedelci yaz~da 1842 tarihi belirtilmektedir.
POLONEZKOY (ADAMPOL) (1842-1922) 307
sonra tefti~e tabi tutulup sonras~nda e~itim-ö~retim için ruhsat verilmesi kararla~t~r~l-m~~t~. 1898'de Prens Czartoryski'nin uhdesindeki araziye bir okul ve kilise in~as~~ için malzemeler tedarik edilirken di~er taraftan bu in~aat~n mahzurlan oldu~u ve mütalaa edilmesi gerekli görülmü~tü.% Bu yüzden olmal~~ ki in~aat~n tamamlanmas~~ gecikmi~~ ve uzun süre bitirilememi~ti. Nitekim 1907'de Leon Ostrorög ve Osmanl~~ ordusuna gö-nüllü olarak yer alan Leh as~ll~~ Ludwik Wilkoszewski, Roman Biskupski, Jan (?), Wojciech Dochoda'run verdi~i dilekçede söz konusu okul ve kilisenin kimseye zaran olmad~~~~ ve izin verilmesi talep edilmekteycli.97 Bu gibi talepler daha sonra da birkaç kez çe~itli Polonezköylülerce tekrarlanm~~t~." 6 Ocak 1914 tarihli Mehmed Re~ad ba~kanl~~~nda toplanan ~ura-y~~ Devlet ve Meclis-i Vükela'n~n ald~~~~ karar ve yaz~yla çan kulesi olan bir kilisenin ve bir okulun aç~l~~~~ için ruhsat verildi." Bu konuda Adliye, Evkaf, Dahiliye ve Maarif Nezaretleri'ne yaz~~ yaz~ld~.1°° Kilise'nin tamamlanmas~~ bu y~l içerisinde gerçekle~tirildi.101 Fakat 31 Ekim 1922 tarihli ~ura-y~~ Devlet'te meselenin halâ görü~ülüyor olmas~, bu okul in~aat~n~n devletin içerisinde bulundu~u durumdan ziyadesiyle etkilendi~ini göstermektedir.1°2 Verilen dilekçelerde burada bulunan 32 hanede 170 Katolik ferdin ihtiyac~na binaen kilise ve okulun in~as~mn bir mahsuru olmayaca~~, masraf tutan 800 liran~n Prens Czartoryski taraf~ndan tefsiye edilece~i bildirildi. Böylece okul ve kilise için olur yenilendi. Ziötkowski'nin belirtti~i üzere kilise ve okul 1914'te aç~~ld~.103 Aç~lmas~nda köyün din görevlisi Aleksy Siara ve Helena Zborowska'n~n çabalar~~ etkili olmu~tu. Polonezköy arazisinin hukuki durumu uzun süre çözülemedi. Bu sebeple birçok kere Polonezköylüler verdikleri dilekçelerle hakla-nn~~ ararm~, hükümet ise kendi kanunlan do~rultusunda meseleyi çözmeye çal~~m~~t~. Wtadystaw Czartoryski'nin varislerinin 1968'de rniraslanndan tazminat almaks~z~n vazgeçmelerinin ard~ndan Polonezköy topraldann~n daimi kirac~lan buradaki arazileri sat~n alarak mülk edinme hakk~na sahip oldu.1°4
SOSYAL YA~AMDAN NOTLAR
Göç sonras~~ hayatlanna kald~klar~~ yerden devam eden Lehler çe~itli ~ekillerde organize olmaya ve dayan~~ma içinde kalmaya gayret gösterdiler. Mesela, 9 May~s 1893'te ~ehremini'nin bildirdi~i üzere Tepeba~~~ tiyatrosunda geliri muhtaç ve hasta
BOA, BEO, 1068/80093. 97 BOA, ~D, 2383/5. 98 BOA, ~D, 2383/5. BOA, DH, ~D, 162-2/27; LMMS, 175/23. 100 BOA, BEO, 4276/320636. 101 Nowak, a.g.t., s. 55. 102 BOA, ~D, 2383/5. 103 Ziölkowski, a.g.e., s. 10. '" Latka, Adampol, s. 92.
Polonezköylülere verilmek üzere biri 6 May
~s di~eri 14 May~s'ta iki konser icras~~ için izin verildi.105 1901'de Beyo~lu ve Galata'da oturan bir k~s~m Alman, Avusturyal~~ ve Frans~zlardan mürekkep 30 ki~inin baz~lar~~ e~~ ve çocuklar~yla Polonezköy'e geziye gidip gelmi~lerdi." Köy, XX. yüzy~l ba~~ndan itibaren özellikle Istanbul'un gayri-müslim ve diplomat çevrelerinin tercihi haline gelmeye ve gittikçe canlanmaya ba ~-lam~~t~. Bu yüzdendir Id Polonezköy'e hemhudut olan Yeni Çiftlik 1906'da M~s~r Hidivi tarafindan sat~n al~nd~. °°7 19204erde köyde iki kütüphane vard~ r. Birisi Heinrich Albertall'dan kalmachr.i°8
KÖYDE ASAY~~~ VAKALARI
Polonezköy tarihinde yer verilecek bir di~er husus da burada meydana gelen asayi~~ olayland~r. Köyde I. Dünya Sava~~~ ve sonras~~ dönemde bir tak~m asayi~~ vaka-lar~~ ya~anm~~t~r. Mesela, 1 Haziran 1918'de, köyün sakinlerinden Anana'n~n evinden 6 May~s pazartesi günü para, alt~n, mücevher, patiska ve benzeri e~ya 16 ya~lar~nda Todori ile asker kaça~~~ karde~i Alfred taraf~ndan çal~nsa da bu karde~ler yakalana-rak, asker kaça~~~ olan~~ orduya teslim edilmi~tir." Bu gibi olaylar sonra da devam etmi~~ olmal~~ ki 30 Aral~k 1920'de Istanbul'daki Polonya Hükümet Delegasyonu, D~~i~leri Nezareti'ne verdi~i dilekçeyle Polonezköy'de artan h~ rs~zl~k ve benzeri suç-lara diplomatik bir dille dikkat çekerken, bunun kar~~l~~~nda suçlar~n önüne geçmek için kolluk kuvvetlerinin say~s~n~n art~r~lmas~~ yoluna gidilmi~tir."° Fakat yörede ufak tefek de olsa h~rs~zl~k vakalar~~ görülüyordu. Mesela 1922 Haziram'nda Polonezköy'ün gizemli sakinlerinden, hakk~nda Habsburg veliaht~~ oldu~u dahi söy-lenen Heinrich Albertall'~n evinden kitap ve e~yalar~~ çal~ nm~~t1.1 " Suçu Ha~im Reis Çetesi i~ledi san~lsa da yap~lan tahkikatla olay~n bir Yunan askeri tarafindan icra edildi~i ortaya ç~kt~. Bir di~er yaka 1918'de Otomobil Umur-~~ Müfetti~li~i ~oförü Ismail'in Polonezköy'ün telefon telsizini kesmesidir."2 Bu suçundan ötürü ~oför ~smail cezaland~nlm~~t~r. 1919'da Polonezköy ve civar~nda asayi~in bozuldu~una dair yay~lan haberlerin ise as~ls~z oldu~u anla~~lm~~t~r.113 Meydana gelen vakalar, ancak Istanbul'un di~er kesimlerinde oldu~u kadard~r. Fakat devletin içerisinde
'1" BOA, Y. MTV 77/106. °" BOA, Y. PRK. ZB. 27/39. 1°7 BOA, Y.PRK.~H, 4/1. t°9 Ziölkowski, a.g.e., s. 19. 109 BOA, DH EUM 6. ~b, 39/55. 1'0 BOA, HR.SYS, 2346/25.
BOA, DH.~.UM, 19-21 / 1-40. Heinrich Albertall ile ilgili soylentilerle ilgili bkz. Latka, Polonezköy, s. 79-90.
112 BOA, DH.EUM. 6. ~b, 46/6. 110 BOA, DH.KMS, 56-1/40.
POLONEZKOY (ADAMPOL) (1842-1922) 309
bulundu~u durum dolay~s~yla baz~~ asayi~~ olaylan da görülmektedir. Mesela 1919'da Polonezköy civanndaki Kanl~dere'de bir askerin h~rs~zl~k yapt~~~~ gerekçesiyle tutuk-lanmas~~ üzerine askerin üstünde bir bomba, bir b~çak, 1325 guru~~ para bulunmu~, ancak asker Kanl~dere'ye Yüzba~~~ Hulusi Efendi için kömür ve odun tedarik etmek için geldi~ini ifade etmi~tir." 4 Fakat yine de bu gibi hadiselerin ortaya ç~kmamas~~ için laz~m olan tedbiratm al~nmas~~ yolunda gerekli emirler gönderilmi~tir.
Yine bu dönemde e~kiyal~k hareketleri de görülür. May~s 1919'da e~kiyalar Polonezköy'e bir saat mesafedeki debba~haneyi gece vakti bas~p kaçm~~lard~r."5 Temmuz 1919'da Pa~abahçe ~osesi tarikiyle Polonezköy'e dönen Roza, Yanko mah-dumu Avram, Simon'un mahmah-dumu Adra~'~n okunan= önüne ç~kan ayaldannda ça~-~k olan ve lisanlanndan Türk olduklar~~ anla~~lan h~rs~zlar, bu ki~ilerin e~ya ve paras~m gasp etmi~tir."6 4 Haziran 1920'de Aleksander Yovanoviç ve e~i Anastasia ve Mateus (Mateusz) e~iyle beraber bir jandarmayla, bir Laz çetesi taraf~ndan da~a kald~nlm~~t~r."7 Daha sonra jandarma ve Mateusz ve e~i b~rak~lm~~, ancak çete veri-len 4000 lirayla tatmin olmay~p 2000 lira daha fidye istemi~~ ve e~er ertesi güne kadar fidye verilmezse bunlar~n telef edilece~ini bildirmi~tir. H~rs~zl~~a maruz kalan bu ki~iler, durumla ilgili düvel-i muhtelifiyenin fevkalade komiserlerine ba~vurulaca~~n~~ beyan etmi~lerdir. Bunun Hükümet-i Osinaniiye için bir skandal olaca~~~ ve di~er devletlere kar~~~ kötü duruma dü~ülece~inden endi~eyle bu ki~ilerin kurtar~lmas~~ için gerekenin ya-p~lmas~~ Hariciye Nezareti taraf~ndan Sadaret'e yaz~lm~~t~r. Aynca Ingiltere Fevkala-de Komiserlik Mü~aviri'nin bu i~e müdahalesi Fevkala-de söz konusudur. Sadaret durumun acilen tahlcikat~m ve kaç~r~lan ki~ilerin katline izin verilmemesi için gere~inin yap~l-mas~n~~ istemi~tir. Fakat sonuçta kaç~r~lan ki~ilerin kurtanhp kurtanlmad~~~na dair malumat yoktur. Ancak ilginçtir ki 3 May~s 1920'de Aleksander Jowanowicz'in o~lu-nun evinin e~k~yalarca bas~ld~k' haberi Polonezköy karakoluna ula~m~~t~r."9 Fakat yap~lan incelemede Jowanowicz'in o~lunun e~kryalarla ortak hareket etti~i anla~~la-rak yakalanm~~t~r."9 Polonezköy'ün de Istanbul'da ç~kan yang~nlardan nasibini ald~-~~~ görülür. Bunlardan birisi 1918 ba~lar~nda Polonezköy yak~nlar~ndaki Karanl~kdere'de bir çocu~un kibritle oynamas~ndan ç~km~~, di~er yang~n ise 1920'de meydana gelmi~tir.12° "BOA, DH.EUM.AY~, 20/88. "5 BOA, DH. EUM.AY~, 10/12, 11/62. 116 BOA, DH.EUM.AY~, 14/80. 117 BOA, BEO, 4637/347729. "8 BOA, DH.EUM.AY~, 8/87.
119 Polonezköy 1926'da büyük bir e~kiya baslumm Jandannalann zaman~nda müdahalesi sayende zarars~z atlatu. Antonowicz-Bauer, a.g.m., s. 40.
125 BOA, DH.EUM.6.513, 34/50; 34/59, Bilge Ar, I~gal Alt~ndaki Istanbul'da Kentsel ve Mimari Ortam, ~stanbul Teknik üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul, 2006, s. 43.
POLONEZKÖY'ÜN SIMGESI: ZOFIA TEYZE'N~N EV~~
Polonezköy'ün ünlü ve ilk ailelerinden Ryiy ailesinin günümüzde müze olarak korunan hat~ra evininin ailenin reisi Wincenty Ryiy döneminde birçok yerli yabanc~~ misafiri a~~rlad~~~~ görülür. Wincenty Ryiy'n~n k~z~~ Zofia'dan ad~n~~ alan evdeki Zofia 4>ze Hat~ra Defteri'ne yaz~lanlar, köyün tarihine dair ilginç aynnt~lar sunmaktad~r. Mesela Mart 191 4'te Hüseyin Hüsnü adl~~ bir Osmanl~~ vatanda~~; "Öteden beri dostum bulunan Mö.p~ö Vinfenti.'yi bugün z!Ydrete geldim. Gösterdikleri dsâr-~~ mihmân-nüvâziclen dolay~~ ne sûretle arz-~~ te~ekkür edece~imi bilemem." diyerek ev sahiplerine te~ekkür etmektedir."1 1916 y~l~nda ba~ka yabanc~~ misafirler de Wincenty Ryiy'n~n evine gelerek hat~ra defterine iyi dileklerini aktarm~~t~r."2 Bunlardan A. Ziffer/g "Kuruntu ve ac~dan uzak ben de burada vaktimi öldürmek isterdim." derken, Albert, Hans ve Otto Ehrlich karde~ler, Emmy Elsner, Katarina Klein, Albert Titefs de 1916 y~l~nda eve misafir olan ki~iler aras~ndad~r. Hatta Martin Reinfeldt "Tannm! Yer yüzü ne güzel! Ve onun üzerinde e ~lenme-ye de~er." di~lenme-ye not dü~mü~tür."3 Sava~~ y~llan olmas~~ dolay~s~yla olacak ki General
Reese ve Fritz Piachund (?) da Eylül 19 1 6'da köyü ziyaret eder."4 1916 y~l~nda kö-yün bir di~er misafiri ise burada a~k~m bulmu~tur.123 Yine Temmuz 191 6'da Üskü-dar JanÜskü-darma Bölü~ü'nden bir çavu~~ köye üçüncü kez gelir ve çok memnun ayr~ld~~~~ Wincenty'nin evindeki hat~ra defterine ~öyle not dü~er:126
"Polonez karyesini üçüncü defad~r ziyâret eyledim. Vinçenti'nin hânesinde misafir olma~~~ bir çok arkada~lar~m tavsiye etmi~~ olduldanndan do-lay~~ üç defad~r mezkür hanede kabül olunarak mazhar-~~ ra~bet oldum. Bey-koz Kazas~enda yirmi bir pare köy mevcûddur. Umûmen vazife dolay~s~yla gezdim, çal~~kanl~k ve rnisafirperverliklerinin beyanc~s~~ olarak ~u hat~ra defte-rine yazaca~~m köyü buldum. Husüsuyla bizim Mösyö Vinçenti hânesini anlatmakdan ma`zür olup daha do~rusu izahdan âcizim. Kendisine beyan-~~ te~ekkürle arz-~~ minnetdari olunur.
14-15/7/[1]332 Üsküdar Jandarma Bölti~il'nden bir çavu~"
121 Bkz. Dom Coci Zosi Ksiçga Pamigthowa, haz. Ambasada RP w Ankarze, Ankara 2000, cz. 1, s. 1.
122 Bkz. Dom Coci Zosi Ksiçga Pamigtkowa, cz. 1, s. 2, 6, 7, 9, 14. 123 Bkz. Dom Coci Zosi Ksiçga Pamiglkowa, cz. 1, s. 6.
124 Bkz. Dom Coci Zosi Ksiçga Pamiqdcowa, cz. 1., s. 8. 125 Bkz. Dom Coci Zosi Ksiçga Pamicit~cowa, cz. 1, s. 3-5.
"Güzel turlann ~ehrinde büyük serginin y~l~nda do~dum. Ayn~~ zamanda o ~ehir ki son derece sert bir k~~tan sonra bir de bu bilinmeyen gencin hayat~~ ve onun ~ehrinin uluslararas~~ ünü yay~ld~. Her zaman- ki gibi ~ehri için derin bir a~kla yüre~i o a~klardaki ya~amla ruhlanm~~~ minarelerin ~ehrine ya da daha ziyade levanten kenar ~ehrine ki orada güzel bir günde bir refakatçi çiçek buldum. Bir çiçek ki onun kölderi hem Bizans'tayd~, onur, cezaland~rma ve portakal a~ac~n~n ye~erdi~i memleketten kendi çevresine ekilecekti. I~e bu Polonezköy'ün evleri ki onlar a~k~m~n ilk günlerinin ~ahitleydi. Ona le Dyrchaver (?) hat~rlatmalarla kalbine ilham verdi. 24/25 Temmuz 1916.
Altta ba~ka birisi Paris'ten misiniz? Diye sorar, cevap: Hay~ r, Kopenhag'dan.
POLONEZKÖY (ADAMPOL) (1842-1922) 311
1916 y~l~n~n 7-8 A~ustos'unda Hilâl-i Ahmer Beykoz Çiftlik ve Ormanlar~~ Me-muru Jak Feliba, hem Türkçe hem Frans~zca duygular~n~~ ifade etmi~tir: "Muzafferiyet-~~ tdmme ile lat~f ve miil~firperver Polonezköy'ün rOh-"Muzafferiyet-~~ Mi ve tabNsinin avdet temenniyyât"Muzafferiyet-~~ ve ziyiiret hdt~ras~d~r." "Resimsi ve misafirperver Polonez Çifili~i sakin ve normal ve verimlilik dolu hayat~ndayeniden görmek için çok hararetli bir istek". 127
Hat~ra evinin bir di~er konuklar~~ Beykoz Taharri Komiseri As~m ve Taharri Komiseri Muavini Ali'dir. Kendileri ayn~~ gece Wincenty Ryiy'n~n evine konuk ol-mu~lar ve hat~ra defterine ~öyle yazm~~lard~r:128
"Polonez Köyü'nde dört sene mütemâdi sûretde ifâ-y~~ vazife etdim. Kö-yün halk~ndan görmü~~ oldu~um muhabbet ve hamiyet unutulmaz bir derece-de oldu~undan ve dâimâ kendileriyle dost olma~~~ arzu eyledi~imderece-den iki seneyi mütecâviz bir zamand~r berây-~~ vazife hasbel-me~gûliyet gelemedi~im ufak köyce~ize geldim. Köyün bil-cümle halk~ndan görmü~~ oldu~um iltirk~n medyûn-~~ ~ükrân~y~m. Husûsuyla geceyi Mösyö Vinçenty'nin mahdûmu Mös-yö Pojdet'in da`veti ve MösMös-yö Kajot'un mihmân-nüvâzilikle hanesine misâfir edildim. Derhâl peder-i muhteremleri Mösyö Vinçenty odama geldi hakikaten bir dost ve beni sevdi~ini göstermi~~ oldu~u hüsn ü kabul ile isbât etdi. Hulâsa-i kelâm peder-i muhteremlerine ve mahdûmlanna ailesine te~ekkürât~nu takdim ederek ~u saurlan karalad~m Baki uhuvvet ve meveddet.
Fi 19 Eylül sene [1]332. Beykoz M~nt~kas~~ Taharri memuru As~m"
"Refiklerimden As~m Efendi'nin kadim dostu olan Mösyö Vinçenti hânesinde bu gece misafir edildik. Gerek kendilerinden ve gerekse mahdûmlanndan ve ailâundan görmü~~ oldu~umuz hüsn ü kabül ve ibrâz et-mi~~ olduklan eser-i nezâketden dolay~~ hakikaten ve cidden kendilerine arz-~~ minnetdân eylerim. Ez-cümle refikim As~m Efendi ile olan muhabbet ve ha-miyetleri cidden takdike sezâ olma~la beraber ebedi kalmas~~ temenniyâuyla hatm-i güftâr eyler ve ~u varak-püre bir hât~ra-i muhabbet ve uhuvvet olmak üzere tahrir eylerim, efendim.
Fi 19 Eylül sene [1]332.
Ayn~~ y~l~n Ekim ay~nda hat~ra evine birçok ki~i gelir. Bunlardan bir yabanc~n~n Türkçe Latin harflerle yazd~~~~ 16 Ekim tarihli cümlesi oldukça ilginçtir ve gelen yabanc~~ konuklar~~ Polonezköy'e çeken bir noktaya i~aret eder: "Burda domus war m~?"
127 BkZ. Dom Coci Zosi Ksiçga Pamigtkowa, cz. 1, s. 5-6. Ayn~~ ki~i 23 Eylül ve 16 Ekim'de tekrar Polo-nezköy'e gelmi~tir. bkz. Dom Coci Zosi Ksiçga Pamigtkowa, cz. 1, s. 9, 16.
128 Bkz. Dom Coci Zosi Ksiçga Pamigtkowa, cz. 1, s. 12-13.
Mekteb-i Hukûk'dan me'zûn Beykoz Taharri Komiseri Muâvini Ali"
ve alt~nda "War!", ve yan~na Lehçe 7ak?" Yani "Nas~l?" 129 Ayn~~ ay~n 23'ünde buna dair bir ba~ka Almanca notla mevzu devam ettirilir: "Domus sohbeti devam ettiriliyor.
Domus var m~?" cevap: "~n~allah".'"
Ayn~~ ay hat~ra evine konuk olan Beykoz Jandarma Kumandan~~ da ayn~~ ~ekilde iyi dileklerini te~ekkürlerini hat~ra defterinde ifade etmek istemi~tir: '31
"Beykoz'a yeni ta:yin olmald~~~m hasebiyle karakol ve kurây~~ tefti~e ç~kd~m. Esni-y~~ tefti~de; Polonez'e de u~rad~m. Bu köy hakikaten pek latif her cihetden âsür-~~ medeniyet me~hûd. Bil-hâssa Viçenti Efendi'nin hânesinde görmü~~ oldu~um ra~bet ve hürmet buna inzimâm edince bu köyden daha do~rusu Viçenti Efendi'den ne kadar memnûn kald~~~m' ve kendilerine ne sürede te~ekkür edece~imi bilemiyorum.
Fi 12-13 Te~rin-i Evvel [1] 332. Beykoz Jandarma Kumandan~"
1916-1920 y~lan aras~nda deftere Almanca ve Frans~zca kaleme al~nan hat~ra ifadeleri Osmanl~~ vatanda~lan kadar yabanc~lann, Istanbul'un diplomatik çevreleri-nin buraya s~kça geldi~ini göstermektedir.132 Aynca i~gal alt~ndaki Istanbul'da bulu-nan yabanc~~ askerlerin de ziyaret mekan~~ olarak Polonezköy'ü seçtikleri görülür.'" Mesela W. Gillespie adl~~ Glazkov 5. Batarya Bölü~ü'nden bir Ingiliz asker 23 May~s 1920'de buraya gelmi~tir. 1935'te bu evde kalan Harry ise deftere kald~~~~ odan~n resmini çizer.134 Türkiye vatanda~lanndan 1937'de bu eve gelen Nebahat, Osman Hüsnü, Fasiha ve Mediha ise ilk kez geldikleri bu köye duyduldan be~eniyi ve tekrar gelme isteklerini belirtmi~lerdir."5 Hat~ra defterinden seçilen bu notlar Polonezköy'ün ziyaretçilerinin köyden duydu~u memnuniyeti göstermektedir.
SONUÇ
Farkl~~ bir ülkeye göç ederek yeni bir vatan ve mekanda hayatlann~~ idame ettir-mek zorunda kalan Lehlerin bu esnada ya~ad~klan olaylar yukanda görüldü~ü üzere oldukça ilginçtir. Geldikleri devletin yani Lehistan'~n ba~~ms~z bir devlet olmay~~~, devletlerini ortan kald~ran kom~ulann~n Istanbul'da dahi üzerlerinde vatanda~l~k iddia etmesine yol açm~~t~r. Hangi ülkeye neye dayanarak tabi olduklan bir muam-
129 Bkz. Do~n Coci Zosi Ksiçga Pamigtkowa,cz. 1, s. 15. 130 Bkz. Dom Coci Zosi Ksiçga Pamiatkowa,cz. 1. s. 17. 131 Bkz. Dom Coci Zosi Ksiçga Pa~niqtkowa, cz. 1, s. 18. 132 Bkz. Dom Coci Zosi Ksiçga Pamigtkowa, cz. 1, s. 14-17. 133 B~CZ. Dom Coci Zosi Ksiçga Pamigtkowa, cz. 1. s. 11, 17. 134 Bkz. Dom Coci Zosi Ksiçga Pamigtkowa, cz. 6, s. 95.
135 Bkz. Dom Coci Zosi Ksiçga Pamiatkowa, cz. 6, s. 96. Aynca köyün geçmi
~ten günümüze renkli bir panoramas~n~n sunuldu~u bir çal~~ma olarak blcz. Akgün Akova, The Eagk Under the Crescent and the Star, Polonezko:y, ~stanbul 2010 Avrupa Kültür Ba~kenti, ~stanbul 2010.
POLONEZ KÖY (ADAMPOL) (1842-1922) 313
ma haline gelen Polonezköylülerden baz~lar~n~n di~er ülke vatanda~liklann~~ vergiden muaf olmak için tercih ettikleri görülmektedir. Polonezköylü Lehlerin günümüzdeki statülerine kavu~malar~~ bu çal~~man~n ortaya koydu~u üzere çok uzun bir süreyi gerektirecektir. Köyün mamur hale getirilmesi ise kolay a~amalardan geçmemi~tir. Yine Polonezköy'ün merkezden uzak olu~u dolay~s~yla ve Istanbul'un sava~~ ve i~gal zamanlannda birtak~m asayi~~ sorunlan ya~anm~~t~r. Her ~eye ra~men "~stanbullu Lehler" Lehistan'dan uzakta kendi dillerini konu~up dinlerini ya~ayabilciilderi yeni "küçük bir Polonya" kurabilmi~lerdir. Bu çal~~maya köyün tarihinin ilk zamanlar~~ konu edilmi~tir. Köyün simgesi Zofia Teyze'nin evine gelen ziyaretçilerden Polonezköylülerin misafirperverli~i ve köyün tabiat~mn güzelli~i anla~~lmaktad~r. Günümüzde popüler bir tatil mekâm olan Polonezköy'de Polonyahlardan çok köyün turistik çekicili~i dolay~s~yla buraya yerle~mi~~ Türkleri görmek mümkündür. Lâkin çal~~maya konu edilen dönemde köy henüz Polonyahlannd~r.
KAYNAKLAR
Ar~ivler
Biblioteka Czartoryskich w Krakowie (B. Czart.)
Rgkopis (rkps) 5492: 397-400
Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi, ~stanbul (BOA)
Bab~ali Evrak Odas~~
BEO, 245/18334, 1068/80093, 1646/123391, 1698/127286, 2391/179301, 2445/183338, 2454/184039, 2481/186021, 2496/187148, 2845/213315, 2876/ 215656, 2881/216045, 2883/216215, 2889/216651, 2901/217510, 2991/224299, 3366/252400, 3530/264749, 3862/289619, 4276/320636, 4637/347729, 4669/ 350139 Dahiliye DH, 1D, 162-2/27 DH.~.UM, 3-5/5-08, 10-3: 2/62, 19-21/1-40 DH.EUM.3.513, 16/36 DH.EUM.5. ~b, 7/24 DH EUM 6. ~b, 34/50; 34/59, 39/55, 46/6 DH.EUM.AY~, 8/87, 10/12, 11/62, 14/80, 20/88 DH.EUM.ECB, 19/20 DH.EUM.KADL, 9/48, 14/25 DH.KMS, 56-1/40
DH.MKT, 6/ 15, 101/36, 773/48, 1130/56, 2155/10, 2181/109, 2525/ 150, 2526/1 DH.MTV, 24/75 DH.SN.THR: 18/62 Hariciye HR.~M, 62/50 HR. HM~.~~O, 101/61, 206/10 HR.SYS, 2346/25 irade ~.AS, 54/2 ~.DH, 1306/5 ~.MMS, 136/11, 175/23 MF.MKT, 290/17 ~ura-y~~ Devlet ~D, 71/22, 366/36, 821/11, 2383/5, 2788/26 Y~ld~z Perakende Evrak~~
Y.PRK.~H, 4/1 Y. PRK. ZB. 27/39
Y~ld~z Mütenevvi Maruzat Evralo Y. MTV, 77 / 106, 294/43 Zabtiye
ZB, 55/66, 319/28, 374/87, 374/99, 475/3, 478/ 79, 709/15
Di~er Yay~nlar
Akova, Akgün, 77~e Eagle Under the Crescent and the Star, Polonezköy, ~stanbul 2010 Avru-pa Kültür Ba~kenti, ~stanbul 2010.
Anafarta, Nigar, Osmanl~~ imparatorlu~u ile Lehistan (Polonya) Aras~ndaki Münasebetlerle ikili
Tarihi Belgeler, [y .y .], ~stanbul 1979.
Antonowicz-Bauer Lucyna, "Polonezköyil (Adampol) Tarihi", Polonezköyü içinde, ed. Lucyna Antonowicz-Bauer, ~stanbul Kütüphanesi, ~stanbul 1990, ss. 9-44. Ar, Bilge, I~gal Alt~ndaki Istanbul'da Kentsel ve Mimari Ortam, ~stanbul Teknik
POLONEZKOY (ADAMPOL) (1842-1922) 315
Beydilli, Kemal, Die polnischen Königswahlen und Interregnen von 1572 und 1576 im Lichte osmanischer Archivalien. München 1976.
, 1790 Osmanh-Prusya ittifak~~ (Meydana Geli~i, Tahlili, Tatbiki), ~stan-
bul Üniversitesi Yay., ~stanbul 1984.
, "Sad~k Mehmed Pa~a", D~A, c. 5, 2008, ss. 397-398.
Cichocki, Dariusz, Godzifiska, Marzena, Adampol-Polonezkiry miçdzy polsko.ffig a
tureckos'g; monografia wspölczesnd wli, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,Warszawa 2006.
Dziewanowski, M. H., "1848 and Hotel Lambert", Slavonic and East European Review, 26/67, 1948, ss. 361-373.
Dom Coci Zosi Ksiçga Pamigtkowa, haz. Ambasada RP w Ankarze, Ankara 2000. Dom Pamiçci Zofii Ryy, opr. Jolanta Adamska, Rada Ochrony Pamiçci Walk i
Miçczetistwa, Warszawa 2004.
Dopierala, Kazimierz, Adampol — Polonezköy, Z dzi6öw Polaköw w Turcji, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Ponzafi 1983.
, "Polacy w Turcji Osmafiskiej", Woj- na i Skarby sztuki tureckiej ze zbioröw polskich od XV do XIX wieku içinde, Muzeum Naradowe, Stambul,
Warszawa 2000.
, "Adampol — Polonezköy", Wojna i Poköj, Skarby sztuki tureckitj ze
zbioröw polskich od XV do XIX wieku içinde, Stambul, Muzeum Naradowe,
Warszawa 2000, ss. 81-83.
Duker, Abraham G., "Jewish volunteers in the Ottoman-Polish Cossack Units during the Crimean War", Jewish Social Studies, 16/3, s. 203-218.
Gasztowtt, Tadeusz, La Pologne et l'Islam, Pary2 1907.
, Turcya a Polska, Drukarnia Polska a Reiffa, Paryz 1913.
yel Grajewski Radoslaw Pawel Zurawski, DzialalnW ksiçcia Adama jerzego
Czartoryskiego w Wielkiej Brytanii (1831-1832), Warszawa, Semper 1999. , Wielka Brytania w "dyplomacji" ksiçcia Adama jerzego Czartoryskiego wobec kryzysu wschodniego (1832-1841), Semper,Warszawa 1999.
Gümü~, Musa, 1848 ihtildlleri Sonras~nda Osmanl~~ Devleti'ne S~~~nan Leh ve Macar
Mülteci-leri'nin Osmanl~~ Modernle~mesine Etkileri, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti-
tüsü Yak~nça~~ Tarihi Anabilim Dal~, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007. Gümü~, Musa, "Mehmed Sad~k Pa~a (Michal Czajkowski) ve Osmanl~~ Devleti'nde
Kolodziejczyk, Dariusz, Ottoman-Polish Diplomatic Relations (15th-18th Centug): An
Annotated Edition of Ahdnames and Other Documents, Brill, Leiden 2000.
Konarska, Barbara, W kriggu Hotel Lambert, Wiadyslaw Zamoyski w latach 1832-1847, Ossolineum,Wroclaw, Warszawa, Krak6w, Gdaf~sk 1971.
Lewak, Adam, Dzicje emigracji Polski4 w Turcji 1831-1878, Nald. Instytutu Wschodnieo, Warszawa 1935.
Lawski, Jaroslaw, "Marseille-Istanbul. The forgetten mediterranean journej of Adam Mickiewicz", Mickiewicz-Turcja-Europa içinde, red. Joanna Pietrzak-Thebault, Muzeum Literatury Adama Mickiewicza w Warszawie/Oficyna Wydawnicza "Errata", Warszawa 2012, s. 117-123.
Lqtka, Jerzy Stanislaw, Adampol — Polska wies' nad Bosfore~n, Klub Przyjaciöl Turcji, Krak~w 1992.
, Polonezkby Adampol: Cennetten Bir Kö~e, çev. Nalan ve Antony
Sarkady, Türkiye Dosdan Derne~i, Istanbul 1992.
, Slownik Polaköw w Imperium Osmariskim i Republice Turcji, Ksiçgarnia
Akademicka, Kraköw 2005.
Maslowski, Michel, "La mort de Mickiewicz", Mickiewicz— Turcja- Europa içinde, red. Joanna Pietrzak-Thd3au1t, Muzeum Literatury Adama Mickiewicza w
Warszawie/Oficyna Wydawnicza "Errata", Warszawa 2012, s. 133-146.
Mickie-wicz-Turcja-Europa, red. Joanna Pietrzak-Thçbault, Muzeum Literatury Adama
Mickiewicza w Warszawie/Oficyna Wydawnicza "Errata", Warszawa 2012. Naz~r, Bayram, Osmanh:ya S~g~nanlar, Yeditepe Yarnlan, Istanbul 2007.
Nowak, Agata, Adampol — Polonezkay- polska osada w Turcji jako ilustracja stosunk~iw
polsko-tureckich w XIX i XX wieku, Wyisza Szkola Studiöw Miçdzynaradowych,
Wydzial Studiöw Miçdzynaradowych i Dyplomacji, Praca Magisterska, Lödi, 2010.
Piwnicki, Grzegorz, Polacy wojskowi izesiaricy w carskitj ar~nii na Kaukazie w XIX i na
Poczqtku XX wieku, Wydawnictwo Adam Marszawek, Torut~~ 2001
Reychman, Jan, "Gasztowtt, Tadeusz" Polski Slownik Biograf~czny, Tom VII, Ossollif~skich, Kraköw 1958.
Skowronek, Jerzy, Sprzymierzerky Narodözv Balkarisicich, PWN, Warszawa 1983. ~a~maz, Musa, XVIII Yüzy~l Osmanh-Lehistan Ili~kileri, Alt~n Post Yay., Ankara 2013.
POLONEZKOY (ADAMPOL) (1842-1922) 317
Temizkan, Abdullah, "Lehistanhlann Istanbul'da Lobi Faaliyetleri ve Kafkasya'ya Lejyon Gönderme Giri~imleri", Türklük Bilimi Ara~tumalan, sy. 28, 2007, ss. 363-393.
, "Albay Teof~l Lapinski ve Lehistan Lejyonunun Kafkasya'daki Faaliyetleri", Türk Dünyas~~ Incelemeleri Dergisi, c. X, sy. I, 2010, ss. 149-171. Teslar, Jözef Andrzej, "Unpublished Letters of Adam Czartoryski and Wladyslaw
Zamoyski to Lord Dudley C. Stuart and Earl of Harrowby, 1832-1861",
Slavonic and East European Review, 29/72, 1950, ss. 153-176.
Topakta~, Hacer, Osmanl~~ Sef~lretnii~neleri lp~~nda 1730-1763 Y~llar~nda Osmanl~~ Devleti ile
Lehistan/Polonya Aras~nda Diplomatik ~li~kiler, KTe Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2005.
"Lehistan'dan Polonya'ya: Polonya Tarihyaz~mmda Türkler ve Türkiye", Türkiye Ara~tirmalan literatür Dergisi, (TAL/D) C.8, sy. 15, Istanbul 2011, s. 537-590.
, Osmanh-Lehistan Diplomatik ili~kileri Fra~wiszek Piotr Potocki'nin ~stan- bul Elçili~i (17 88- 1 793), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2014.
Ziölkowski, Pawel, Adampol (Polonezkeu), Sancakciyan Basimevi, ~stanbul 1922.
, Adampol (Polonezkioi) Os~~da Polska w '4ft Mnitjsz6-Zapiski historyczne,
Nald. Autora i Adama Dochody, Ponzaf~~ 1929.
, Adampol-Polozlceuy. Colonie poloneise en Asie-Mineure notes historiques, ISIS, Istanbul 1989.
Hacer Topakta~~
EK — I. Aral~k 1914'te Farkl~~ Ülke Vatanda~~~ Olan Polonezköyhilerin Listesi (BOA, DH.EUM.5. ~b, 7/24)
Aded liâne Numrosu
Esâtrii Sinni Tebaa'as~~ Mülâharât
~~ 27 Mütevefra Yozef O~lu Vinçi R~ji
80 Rusya Rus Sefarethânesi'nden verilen ikamet tezkiresi yedinde meycliddur. ~~ II Zevcesi Sofiçe 65 II II 1 II O~lu Kazmir 29 Il " Il II ~~ II Di~eri Yozef 27 II II II ., ~~ Di~eri Ç~slaf 23 Il 1 II Kelimesi Ogenna 20 II II II II 1 II Di~eri Ro~a 10 II " II II 1 /I Di~eri Eleni 13 II Il II " 1 Mahdûmu ~statsilay 31 II II II II 1 Mahdûmunun zevcesi Halmina 25 1 II Mahdûmunun kelimesi Mariya 25 II II II II 11 Yekün
1 28 Eftay o~lu Ya~ko 49 Rusya
Rus Sefarethanesi'nden tezkire yedindedir. 1 Zevcesi Todoriçe 33 ~~ Il Kerimesi Yanenpa 16 II
1 II Di~eri Vanda 15 " verilen
1 Di~eri ~rvarde 11
1 Di~eri Silvistre 9
1 Di~eri Kamice 2
1 II Di~er o~lu Hazik 9 II
~~ 29 Kmesk o~lu
Eftay Kmesk
100 Rusya Rus Sefarethanesiinden verilen ikamet tezkiresi yedindedir. 1 Zevcesi Elizabet 85 ,. 1 " O~lu ~staslaf 30 II Vefat 3 1 22 Maturo~lu? Ludvig Yakovski 65 Frans~z
1 Il Zevcesi Margaride 55 It Frans~z tebaa'as~ndan 1 Mahdûmu Edvard 21 1 II Mahdûmu Ludvig 7 II 1 ~. Kelimesi Feymon 25 Il 5 Rus Serarethânesi'nden verilen tezkiresi yedindedir.
~~ 30 Yani Dohor~imek 53 Rusya 1Zevcesi Il Nekla 45 Il 1Yani Il Dohor~imek o~lu Adam 23 II 1 Di~eri Leopold 4 " ~~ II Kelimesi Evra 22 II ~~ Il Di~eri Elizabet 17 Il 6
~~ 32 Ludvig Yozef 34 Frans~z
Frans~z 1 Zevcesi Margalena 30 1 II Frederik 1 II 1 tl Rigmond 6 Il 1 Kelimesi Elizabet O 1 Il Di~eri Lodoviz O Asl~na mutab~kd~r. 18 Te~rin-i San~' sene [1]330.
/, ~~ I i/
L
(4/t~kh L' I ~~
Hacer Topakta~~
EK — II. Tadeusz Gasztowtt'un Kartviziti (BOA, HR. HM~.~~O, 101/61)
EK —111. Wincenty Ryiy'n~n Dilekçe Zarf~~ (BOA, DH.MTV, 24/75)
EK- IV. Kont Ostrorög ve Beraberindeldlerin Protesto Esnas~nda Açt~~~~ Pankart
EK — V. Polonezköy'de Artan H~ rs~zl~k Suçlanna Kar~~~ Kolluk Kuvvetlerinin Arunm~na Dair Yaz~~ (1920) (BOA, HR.SYS, 2346/25)
... , . ...~".,,,..., -,...0. „,.... ..., ..„; ...?.., ... 0•?, 'fr • " .. • ••• ...•-' w~t; j.,5 ". . ....- . y., I ~0=0 a~t~r . ••• "ffilde£za~i~~rt.„..,,
