BANAZ KAZASINA AIT 1870 TARIHLI Ö~ÜR ~LT~ZAM DEFTERI
HAKK~NDA B~R DE~ERLENDIRME
MEHMET
KARAYAMAN*
Özet
Osmanl~~ Devleti'nin kurulu~undan itibaren al~nan vergileri ~er'i ve örfi olmak üzere ikiye ay~rmak mümkündür. ~er'i vergilerin ba~mda haraç, cizye ve ö~ür gelmektedir. Ö~ür, toprak mah-sullerinden al~nan verginin ad~~ olup kelime itibariyle onda bir anlam~na gelmektedir. ~slamiyet'in ilk y~llar~ndan itibaren bütün ~slam devletleri taraf~ndan al~nan ö~ür vergisi, Osmanl~~ Devleti tara-f~ndan da al~nm~~t~r. Tanzimat Ferman~n~n ilan~ndan sonra ö~ür vergisinin tahsili ile ilgili pek çok yöntem denenmi~, zaman zaman iltizam yoluyla tahsil edilmi~tir.
Bu çal~~maya esas te~kil eden defter, U~ak'a ba~l~~ Banaz kazas~na ait ö~ür iltizam defteridir. Aile ar~ivinden temin edilmi~~ olan Defter, Banaz Kazas~na ait 1870 y~l~~ ö~ür vergisini toplayan-lardan biri olan Abdülbaki Efendi taraf~ndan tutulmu~tur. Defterdeki bilgilerden, Banaz Kazas~na ait 1870 y~l~~ ö~ür vergisinin 544.000 kuru~~ bedelle, Kütahya'da ya~ayan ~eyh zade R~za Efendiye verildi~i anla~~lmaktad~r.
Çal~~mada, Defterdeki kay~tlardan yola ç~karak iltizam sisteminin nas~l i~ledi~i, hangi ürün-lerden ne kadar ö~ür al~nd~~~, hangi ürünlerin ö~rünün nakdi, hangi ürünlerin ö~rünün ayni olarak tahsil edildi~i, tahsilat~n kimler taraf~ndan nas~l yap~ld~~~~ ve ö~ür vergisi tahakkuk ettirilen ürünle-rin cins ve milctarlan ile köylere göre da~~l~m~~ hakk~nda bilgiler verilmeye çal~~~lacalct~r.
Anahtar Kelimeler: Banaz Kazas~, Ö~ür, ~ltizam, ~eyh R~za Efendi, Osmanl~~ Vergi Sistemi.
AN ASSESSMENT ON THE Ö~ÜR ~LT~ZAM REGISTER OF
BANAZ DATED 1870
AbstractIt is possible to divide the taxes collected since the foundation of the Ottoman State into two categories as ~er'i (ecclesiastical) and örfi (civil). Haraç, cizye and ö~ür were ~er'i taxes. Ö~ür (tithe) was collected from agricultural products and it literally means "one-tenth of". Ö~ür tax was collected by all Muslim countries, including the Ottoman State, since the early years of Islam. After the proclamation of Edict of Gülhane, Ottoman State tried to establish different methods for collecting ö~ür tax and at times ö~ür was collected by tax farming (iltizam).
Prof. Dr., U~ak Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, U~ak/TÜRKIYE, mkarayaman@hotmail.com
The subject of this study is an ö~ür iltizam register, which belonged to Banaz district of U~ak. This register was provided from a family archive and was kept by Abdülbaki Efendi, who was one of the ö~ür tax collectors in 1870 in Banaz district. I gather from the register that ö~ür tax of Banaz dated 1870 was giyen to ~eyh zade R~za Efendi, who lived in Kütahya, for 544.000 kuru~.
In this study, I will try to give information on how iltizam system was operating; the products from which ö~ür was taken and how much of it was collected; products that ö~ür was collected in-kind and products that ö~ür was collected in-cash and how the collection method was determi-ned; who were the tax-collectors and how they work; types and quantity of products that ö~ür was collected from and their distribution by villages.
Keywords: Banaz District, Ö~ür (tithe), ~ltizam (tax farming), ~eyh R~za Efendi, Ottoman Tax System
Ö~ür Vergisi ve ~ltizam Sistemi
Osmanl~~ Devleti'nin kurulu~undan itibaren al~nan vergileri ~er'i ve örfi olmak üzere iki-ye ay~rmak mümkündür. ~er'i vergilerin ba~~nda haraç, ciziki-ye ve ö~ür gelmektedir. Ö~ür, top-rak mahsullerinden al~nan verginin ad~~ olup kelime itibariyle onda bir anlam~na gelmektedir. ~slamiyet'in ilk y~ llar~ ndan itibaren bütün ~slam devletleri taraf~ndan al~nan ö~ür vergisi, Os-manl~~ Devleti taraf~ndan da al~nm~~t~r. Topra~~n sahibinin devlet oldu~u mant~~~ndan yola ç~k~-larak, toprak üzerinde kirac~~ olan halk~n elde etti~i ürünü, devlet ile payla~mas~~ esas~na dayanan ö~ür vergisi, toprak mahsullerinden ve hububattan ayni yani mahsul olarak al~nan bir vergi idi'. Teorik olarak Müslümanlardan al~nan ve mülk topraklara ait mahsullerin zekât~n~~ ifade eden ö~ür, Osmanl~~ vergi sisteminde toprak kiras~n~n bir alt dilimi olarak görülmü~tür. Gerek miii araziler üzerindeki çiftliklerden gerekse ~ah~s mülkiyetindeki topraklardan elde edilen ürünlerden ö~ür al~nm~~t~r. Ö~ür al~nan ürünlerin ba~~nda ba~, ~~ra, bahçe, bostan, fevâkih (meyveler, yemi~ler), kovan, harir (ipek), pamuk, giyah (ot), odun ve a~~ (bal~k) gelmekteydi2. Ö~ür, onda bir manas~na gelmesine ra~men, topra~~n verimlilik derecesine, topra~~n sulama ~artlar~na, ziraat çe~itlerine, mahalli örf ve adetlere göre dörtte birden onda bire kadar de~i~en oranlarda al~nm~~t~r'. Mahsulün yeti~ti~i zamanki a~~rl~~~, adedi veya yeti~tirilen alan üzerin-den tespit edilen ö~ür vergisi, ba~ta ayni olarak tahsil edilmi~se de daha sonra hem ayni hem de nakdi olmak tahsil edilmeye ba~lanm~~t~r. Vergi, tah~l ve bakliyat ürünlerinde ayni olarak tahsil
' Lütf~~ Güçer, XVI-XVIL As~rlarda Osmanl~~ ~mparatorlu~unda Hububat Meselesi ve Hububattan Al~nan
Ver-giler, ~stanbul, 1964, s.52.
'Ziya Kaz~c~, Osmanl~ 'da Vergi Sistemi, ~stanbul, 2014, s.116; Filiz Giray, Maliye Tarihi, Bursa, 2006, s.102-103. 'Ömer Lütf~~ Barkan, "Osmanl~~ ~mparatorlu~unda Ö~ür", MEB ~slam Ansiklopedisi, Cilt:9, ~stanbul, 1964, s.485.
BANAZ KAZASINA AIT 1870 TARIHLI ()SÜR ~LT~ZAM DEFTERI
HAKKINDA B~R DE~ERLENDIRME 147
edilirken, lifli bitkiler, sebze ve meyveler, resm-i a~nam, resm-i kovan ve gümrük vergisinde alacakl~sma seçme hakk~~ tan~nm~~'', genellikle nakdi olarak tahsil edilmi~tir.
Osmanl~~ Devleti'nin kurulu~~ ve yükseli~~ devrinde ö~ür, t~marl~~ sipahiler veya iltizam sahiple-ri taraf~ndan toplanm~~t~r. T~mar sistemi ile birlikte i~leyen ve devletin toplad~~~~ vergilesahiple-rin yar~ya yak~n~n~n tahsil edilmesini sa~layan iltizam sistemi, hem ayni olarak toplanan verginin nakliye, depolama ve sat~~~nda ya~anan güçlükler hem de devletin artan masraflar~n~~ kar~~lamak için nakit paraya olan ihtiyac~~ nedeniyle daha yayg~n hale gelmi~tir'. ~ltizam, kelime anlam~~ itibariyle ge-rekli sayma, üzerine alma, bir taraf~~ tutma gibi anlamlara gelmektedir. Terim olarak iltizam ise bir bölgeye ait vergi toplama i~inin belirli bir süreli~ine devredilmesidir. Yap~lan say~mlar veya bir önceki y~lm vergi geliri esas al~narak belirlenen miktar aç~k art~rmaya ç~kanl~r, vergiyi toplama-ya talip olan ki~iler, masraflar~~ ç~kt~ktan sonra devlete ödemeyi taahhüt etti~i miktar~~ bildirir, en yüksek fiyat~~ veren ki~i vergi toplama hakk~n~~ elde ederdi. Bu ~ekilde iltizam sahibi olan ki~iye, mültezim denirdi. Mültezim ile devlet aras~nda bir sözle~me yap~l~r, kân ve zaran kendisine ait olmak üzere, vergi toplama hakk~n~~ gösteren bir tahvil verilirdi6. Mültezim, vergi verenlere iyi davranmay~~ ve o bölgedeki vergi gelirlerini art~rmay~~ pe~inen taahhüt etmi~~ say~l~rd~. Mültezimin herhangi bir suiistimali görüldü~ü zaman, mallar~~ müsadere edilir ve sert cezalar verilirdi.
Mültezim, belirlenen iltizam bedelinin bir k~sm~n~~ hazineye pe~in olarak yat~rmak, ka-lan k~sm~n~~ da taksitler halinde ödemek zorundayd~. Mültezim, iltizam bedelini ödeyemedi~i takdirde mültezimin yerine ödemeyi, kaçmas~~ veya kaybolmas~~ durumunda mültezimi bulup mahkemeye ya da idari makamlara teslim etmeyi üstlenen kef~ller bulmak zon~ndayd17. Kefil-lerin, ba~ka mültezime kefil olmas~na izin verilmezdi. Büyük k~sm~~ sanatlardan olu~an kef~ller toplulu~u, giderek uzmanla~an ve ba~ta ~stanbul olmak üzere büyük merkezlerde yo~unla~an bir kredi kurumu haline gelmi~tir'.
Tanzimat Ferman~'mn ilan~ndan sonra yap~lan düzenleme ile ö~ür vergisinin oran~, 1/10 olarak sabit hale getirilmi~tir. Ücretli ve merkezi bir ordu kurmaya çal~~an Osmanl~~ Devle-ti, ordunun ihtiyaçlann~~ kar~~lamak için ö~ür vergisini iltizam yoluyla toplamaya çal~~m~~t~r. Ö~ür vergisini toplama hakk~n~~ aç~k art~rma ile alan mültezimler, bu i~i ikinci bir ki~iye ihale edebilmi~lerdir. Bu durum ortaya bir iltizam hiyerar~isi ç~karm~~~ ve art~k ö~ür yerine, kelime-nin ço~ulu olan "A ' ~~ ar" kelimesi kullan~lmaya ba~lanm~~t~r9.
4 Ahmet Tabakoglu, "Ösilr", Türkiye Diyanet Vakfi ~slam Ansiklopedisi, Cilt:34, ~stanbul, 2007, s.101. 5 Eftal ~ükrü Batmaz, "~ltizam Sisteminin XVIII. Yüzy~ldaki Boyutlar~", Osmanl~, 3.Cilt, Ankara, Yeni
Tür-kiye Yay~nlar~, 1999, s.250; Giray, a.g.e., s.121.
6 Mehmet Genç, "~ltizam", Türkiye Diyanet Val~fi ~slam Ansiklopedisi, Cilt:22, ~stanbul, 2000, s.154.
'Baki Çak~r, Osmanl~~ Mukataa Sistemi (XVI-XVILI. Yüzy~l), ~stanbul, 2003, s.144-145. 'Genç, a.g.m., s.154.
Tanzimat Ferman~'nm ilan~ndan sonra ö~ür vergisinin tahsili ile ilgili pek çok yöntem denenmi~tir. Emanet usulü, maktûan ihale ve aç~k artt~rma usulüyle verilen iltizam yoluy-la ö~ür vergisi tahsil edilmeye çal~~~lm~~t~r. Yolsuzluldan ve halcs~zl~kyoluy-lan önlemek amac~yyoluy-la, ö~ür toplama görevi bir süreli~ine muhass~l olarak isimlendirilen resmi görevlilere verilmi~-tir. Muhass~llann vergiyi toplama, nakletme ve de~erlendirmede ba~ar~s~z olmas~, devletin a~~r vergi kay~planna u~ramas~na neden olmu~tur. 1840-1843 y~llar~~ aras~nda iltizamla devlet memurlu~unu birle~tiren emanet yöntemi denenmi~tir. Anadolu ve Rumeli'ye, muhass~l de-nilen, merkeze ba~l~~ maliye memurlar~~ atanm~~t~r. Teknik imIcâns~zl~ldar ve mali idarenin iyi te~lcilatlanamamas~~ nedeniyle, muhass~llar vas~tas~yla emaneten vergi toplama uygulamas~n-dan istenilen sonuç al~namam~~t~r. Hazine gelirleri dü~tü~ü için tekrar iltizam sistemine dö-nülmü~türm. ö~ür vergisi, 1843-1847 y~llan aras~nda iki y~ll~~~na, 1847-1853 y~llar~~ aras~nda be~~ y~ll~~~na ihale ile mültezimlere verilmi~tir". 1856-1861 y~llannda ise aç~k artt~rma usulü uygulanm~~t~r. 1861-1871 y~llar~~ aras~nda Anadolu ve Rumeli'de farkl~~ yöntemler izlenmi~tir. R~uneli'de, geçmi~~ be~~ y~ll~k vergi ortalamas~~ esas al~narak hesaplanan ö~ür vergisi, çiftçilik yapan halk~n üzerine ihale edilmi~~ ve olu~turulan "Ta'~ir Meclis/eri" ile vergiler toplanma-ya çal~~~lm~~t~r. Anadolu'da ise köy köy ihale usulü denenmi~se de ba~ar~l~~ olmam~~t~r. 1871 y~l~ndan itibaren, iltizam ve emanet usulüyle ö~ür vergisinin toplanmas~~ i~i vilayetlere b~rak~l-m~~, iltizama verilemeyen yerlerde de emanet yöntemiyle vergi toplanm~~t~r12.
Ö~ür vergisinin toplanmas~nda uygulanan farkl~~ yöntemler, vergi tahsilindeld kar~~~kl~klar' önleyemedi~i gibi halk~n ezilmesine de engel olamam~~t~r. 1886 y~l~nda ç~kar~lan A~ar Nizamnamesi ile ö~ür vergisinin, köy ve idare meclislerince ihale ve iltizam yoluyla toplan-masma karar verilmi~, suiistimalleri önlemek, iltizam sistemini denetim alt~nda tutmak için baz~~ tedbirler al~nm~~t~r. Nizamname, 1925 y~l~na kadar yürürlükte kalm~~t~rt3.
Osmanl~~ Devleti'nin önemli gelir kaynaklar~ndan biri olan ö~ür vergisi, ülkenin tar~m ekonomisi ve sosyal yap~s~~ üzerindeki olumsuz etkisine ra~men, Cumhuriyet Dönemine kadar devam etmi~, 1925 y~l~nda kald~nlm~~t~r.
1870 Tarihli Banaz Ö~ür Ilitizam Defteri
~ltizam sistemi ile ilgili olarak pek çok çal~~ma olmas~na ra~men, genelde iltizam sisteminin nas~l i~ledi~i, özelde ö~ür vergisinin iltizam yoluyla nas~l topland~~~, vergiye esas olan ürünler, vergi miktarlarm~n tespiti ve kay~tlar~n~n tutulmas~na ili~kin bir çal~~maya rastlayamad~k.
'Abdüllatif ~ener, Tanzimat Dönemi Osmanl~~ Vergi Sistemi, Ankara, 1.Bask~, 1990, s.132. ' Tabako~lu, a.g.m., s.102.
12 Mustafa Adem Demir, 20.Yüzy~l Boyunca Türkiye'de Zirai K~~zançlar~n Vergilendirilmesinin Has~lat
Aç~-s~ndan De~erlendirilmesi, Dumlup~nar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Maliye Anabilim Dal~,
Yay~nlar~-mam~~~ Yüksek Lisans Tezi, Kütahya, 2008, s.17.
'3 Baykal Ba~demir, Osmanl~~ Vergi Sisteminde Ö~ür, Ça~~ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Hu-kuku Anabilim Dal~, Yay~nlanmam~~~ Yüksek Lisans Tezi, Mersin, 2015, s.71.
BANAZ KAZAS1NA AIT 1870 TARIHLI ~~ÜR ILTIZAM DEFTERI
HAKKINDA B~R DE~ERLENDIRME 149
Zehra Topal taraf~~ndan haz~rlanan, Akçaabat-Vakfikebir Ö~ür Defteri/1850 ba~l~kl~~ kitap-ta, Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivinde bulunan ve Maliyeden Müdevver Defterler Fonunda, 7957 numara ile kay~tl~~ bulunan Akçaabat ve Vakfikebir Ö~ür Defterinin transkripsiyonu yap~lm~~t~r. Hicri 11 Zilhicce 1266 (Miladi 18 Ekim 1850) tarihli defterde, Akçaabat ve Vakf~kebir mahalle ve köylerinden tahsil edilen ö~ür vergisi haldunda bilgiler bulunmaktad~r. Defterde, her mahal-le veya köyün ödemesi gereken toplam vergi miktar~~ sayfan~n üst lusm~na yaz~lmakta, alt sat~r-larda ise verginin ~ah~slara göre da~~l~m~~ yap~larak, vergi mükelleflerinin isim ve ~öhretleri ile ödemeleri gereken ö~ür vergisi miktar~~ kuru~~ cinsinden belirtilmektedir. Ö~ür vergisine esas te~kil eden ürünler, miktarlar~, arazi durumu vb. bilgilere ise yer verilmemektedirt4.
Çal~~mam~za esas te~kil eden U~ak'a ba~l~~ Banaz°5 kazas~na ait ö~ür iltizam defterinde ise her köyün ödemesi gereken ö~ür vergisi miktar~~ ayn ayr~~ belirtilerek, ö~ür vergisinin hangi üründen ne kadar al~naca~~~ kaydedilmi~tir. Ancak bu verginin kimlere, ne kadar tahakkuk etti~i belirtilmemi~tir.
Aile ar~ivinden temin edilen ve halen ~ahsi ar~ivimizde muhafaza edilen Defter, Banaz Kazasma ait 1870 y~l~~ ö~ür vergisini toplayanlardan biri olan Abdülbaki Efendi tarafindan tutulmu~tur. 16x24 ebad~nda olan Defter, 94 sayfa olup, 49., 70. ve 71. sayfalar~~ bo~tur. 49. sayfadan itibaren ö~ür vergisi ile ilgili kay~tlar sona ermekte, sonraki sayfalarda Abdülbaki Efendinin, 1895-1911 y~llar~~ aras~nda ortakç~larma verdi~i tohum miktar~, elde edilen h'Os~lat, hâs~lat~n çe~idi ve hissesine dü~en paylar hakk~nda bilgi verilmektedir.
Defterin ilk sayfas~, "Fi 28 Cemaziyel-evvel sene 87 ve 13 A~ustos sene 86 [26 A~ustos 1870] tarihli uhdemize ihale olunan Banaz Kazas~~ a '~an hakk~nda yedimize verilen emirna-menin sureti", ifadesiyle ba~lamakta ve devam~nda Kütahya Mutasarnfi ~brahim Edhem Bey tarafmdan, U~ak Kaymakaml~~~na gönderilen bir belgenin kopyas~~ verilmektedir.
'4 Zehra Topal, Akçaabat-Vakfikebir ö~ür Defteri/1850, Ankara, Vakf~kebir Kültür ve Yard~mla~ma Dernegi Yaymlan, 2005.
1s Banaz, U~ak'~n bir ilçesi olup Ankara-~zmir Karayolu üzerinde, U~ak'a 33 kilometre uzald~lctad~r. Lidya,
Pers, Yunan, Roma ve Bizans egemenli~inin hüküm sürdü~ü bölge, 1071 Malazgirt Sava~mdan sonra Türklerin Anadolu'ya yerle~meye ba~lamas~~ ile birlikte, Anadolu Selçuldu Devleti ve daha sonra Germiyanogaan Beyligi-nin hfficirniyetine geçmi~tir. Banaz, 1391 y~l~nda Osmanl~~ Devleti topraklar~na kat~lm~~sa da 1402 y~l~nda yap~lan Ankara Sava~~'ndan sonra, k~sa bir süre tekrar Germiyanogullan hâlcimiyetine ginni~tir. 1429 y~l~nda tekrar Os-manl~~ Devleti topraklar~na kat~lan Banaz nahiyesi, Anadolu Eyaletine ba~l~~ Kütahya Saneagmm, U~ak kazasma baglannu~t~r. Cumhuriyet Döneminde U~ak'a ba~l~~ bir kaza merkezi olarak varl~~~n~~ sürdüren Banaz, U~ak'm 1953 y~l~nda il olmas~yla birlikte ilçe olmu~tur. Blcz. Mustafa Murat öntug-Deniz Dogru, Dünden Bugüne Banaz, U~ak, Banaz Belediyesi Kültür Yay~nlar~~ No:1, 2002, s.4-7.
Belgede ~u ifadeler yer almaktad~r: "U~ak Kaim-makaml~g~na Re' fetlü Bey
Banaz Kazas~n~n gayr-~~ ez menafi ve duhan seksen alt~~ senesi hububat a'~ar~~ be~~ yük k~rk dört bin guru~~ bedel ve meclis-i idare-i livadan tasdikli kefalet-i kaviyye ve vilayet-i celileden al~nan emir üzerine Kütahya muteberan~ndan ~eyh zade R~za Efendi ~~hdesine bi'l-ihale deyn tahvili h~fz ile zab~tname ita k~ l~nd~g~ndan ve bu hususu emval-i miriyede ma'dud oldu~undan nizam ve usul ve teamül-i kadimine tevfikan vaktiyle i~le-rinin tesviyesine mahallince icra-y~~ muavenet olunmas~~ z~mn~nda tahrirat tastiri canib-i muhasebeden ba-derkenar ifade olunmu~~ ve hakikaten hâs~lat-~~ ö~riye hazine-i ~ahanenin ba~l~ca varidat~ndan olmas~yla mülteziminin nizam~~ dairesinde vuku bulacak mes'ula-t~n~n teshilat~~ lâz~meden oldu~u gibi efendi-yi muma-ileyhin dahi gadrden vikayesi hu-susma itina olunmak mukteziyan~ndan olmas~yla mültezim-i muma-ileyh hakk~nda dahi muamele-i lazime-i nizamiyenin ifas~na himmet buyrulmak bab~nda irade efendimindir.
Mutasarr~f-~~ Liva-~~ Kütahya ~brahim Edhem"
Ayn~~ sayfan~n devam~nda da U~ak Kaymakam~~ Mahmud Bey taraf~ndan, Banaz Kazas~na gönderilen Rumi 18 A~ustos 1286 (Miladi 30 A~ustos 1870) tarihli bir emimamenin kopyas~~ yer almaktad~r. Emimamede iltizam sahibi olan ki~iye, kanunlar çerçevesinde yard~mc~~ olun-mas~~ istenmektedir'6.
Belgede yer alan ifadelerden, Banaz Kazas~n~n 1870 y~l~na ait ö~ür vergisini toplama imtiyaz~n~n, 544.000 kuru~~ bedelle, Kütahya'da ya~ayan ~eyh zade R~za Efendiye verildi~i anla~~lmaktad~r. Ö~ür vergisi toplama i~ini üstlenen ~eyh zade R~za Efendi ile ilgili bilgiler s~n~rl~d~r. Defterde yer alan ve tahsil olunan paralar~n, "Kütahya'n~n Mevlevi ~eyh zadesi resa-detlü R~za Efendiye gönderilmesi"7 ifadesinden yola ç~karak, ~eyh zade R~za Efendinin, Kü-tahya Mevlevihanesi çelebilerinden biri oldu~u anla~~lmaktad~r. KüKü-tahya Mevlevihanesine ait ~ecerelere bak~ ld~~~nda, Abdurrahim Ata Çelebinin o~lu ~smail Hakk~~ Dedenin Yahya Sak~p Dede (do~umu H.1231/1816), Seyyid Ali R~za Çelebi (do~umu H.1231/1816) ve ~dris Hamdi Çelebi (do~umu H.1272/1855) ad~nda üç o~lu oldu~u ve bugünkü Kütahya çelebilerinin bu üç koldan devam etti~i görülmektedir". Bu kola mensup aileler günümüzde "Ergun","Kisio~lu",
16 Bkz. Ek I.
'7 1870 Tarihli Banaz 'a Ait Ö~ür ~ltizam Defteri, s.35. 28 Ekim 1867 tarihinde Evkaf-~~ Hümayun Nezaretine
gönderilen bir yaz~da yer alan, "Kütahya'da vaki Yakup Çelebi Vakf~n~n mütevellileri ehl-i mürtezikan~n tahsisat~n~~
virmedikleri misüllü hayli vakitten berü muhasebelerini dahi görmediklerinden bahisle bunlar~n meclis-i kebir-i vilayette muhasebelerinin rü'yet ve tesfiye olunmas~n~~ müsted'i hademe-i vak~ftan Ali R~za Efendinin vermi~~ oldu~u arzuhal leffen tesyir savb-~~ dilleri k~l~nma~la siyak-~~ istid'aya ve nizam~na nazaran icab~n~n icras~", ifadelerine yer
verilmektedir. Belge ad~~ geçen Ali R~za Efendi ile ö~ür iltizam~n~~ alan R~za Efendinin ayn~~ ki~i olmas~~ muhtemeldir. Bkz. BOA., MVL, 550/39.
18 Nuri Erbay, "Kütahya Mevleviihanesi ve Mevlevi Kültürü Aç~s~ndan Kütahya", Dünyada Mevlâna izleri
BANAZ KAZASINA AIT 1870 TARIHLI Ö~ÜR ~LT~ZAM DEFTERI
HAKKINDA B~R DE~ERLENDIRME 151
"Özbudak" soyadlann~~ alm~~lard~r. Burada ismi geçen Seyyid Ali R~za Çelebinin, iltizam i~ini üzerine alan ki~i olmas~~ m~~htemeldir.
Ö~ür vergisini toplama hakk~n~~ elde eden ~eyh zade R~za Efendinin, vergi toplama i~ini tek ba~~na yapmad~~~~ veya ba~kalar~na devretti~i anla~~lmaktad~r. Zira defterde, 1876 y~l~nda hâlâ tahsil edilemeyen ö~ür vergisi zaranmn, vergiyi toplayanlar aras~nda payla~t~nld~~~na dair bilgiler bulunmaktad~r. Zarar~n payla~t~r~lmas~~ s~ras~nda kullan~lan ifadelerden anla~~ld~-~~na göre, ö~ür vergisini toplayan yedi ki~i olup bunlar~n isimleri ve vergi toplamadaki hisse-leri ~u ~ekildeydi; R~za Efendi 3 hisse, Abdülbaki Efendi 3 hisse, Elif zade Hac~~ Mustafa Efen-dil° 3 hisse, Mercimek zade 2 hisse, Ke~fi Efendi 1 hisse, Molla Ömer Efendi 1 hisse, Yahya Efendi 1 hisse20. Bu ki~ilerden baz~lan da kendi sorumluluklarmda olan köylerin ö~ür vergisini toplama i~ini, ayn~~ ~artlarla ba~ka ~ah~slara devretmi~lerdir. Defterin 2. sayfas~nda Abdülbaki Efendi taraf~ndan düzenlenen ve talep olmas~~ durumunda, kendi sorumlulu~~uldaki köylerin ö~ür vergisini toplama i~ini hangi ~artlarda devredilece~ini gösteren bir borç senedi örne~inin yer almas~, ö~ür vergisi toplama i~inin üçüncü ~ah~slara da devredildi~ini göstermektedir21.
Defterin 20. sayfas~nda yer alan "Banaz Kazas~n~n seksen alt~~ a '~ar~ndan bi 't-tesviye iha-lat defieridir. Fi 21 A~ustos sene 86 [2 Eylül 1870]. Karahisarl~~ Haf~z zade Halil Efendi, kefil-leri Karahisarl~~ Bo~a zade Bekir Efendi ve Hac~~ Abdürrezzak zade Refet Efendi" ifadekefil-leriyle ba~layan kay~tlara göre, Karahisarl~~ Haf~z zade Halil Efendi, Dumlup~nar, Karaköse ve Çiftlik Köylerinin ö~ürünü toplama i~ini 90.000 kuru~~ kar~~l~~~nda üzerine alm~~~ ve bu miktar~~ 22.500 kuru~luk dört taksit halinde 1870 y~l~~ a~ustos, eylül, ekim ve kas~m aylar~nda ödemeyi taahhüt etmi~tir22.
~ncelememize konu olan Defterin, ö~ür vergisinin toplanmas~nda 3 hisseye sahip olan Abdülbaki Efendiye ait oldu~u anla~~lmaktad~r. Zira, zarar miktar~n~n payla~~lmas~yla ilgili mükerrer kay~tlarda, Abdülbaki Efendi ismi geçmemekte, onun yerine "bana isabet eden" ibaresi geçmektedir. Defterin ikinci sayfas~nda yer alan borç senedi örne~inde de kendisini "A'~ar Direktörü El-hac Abdülbaki Efendi" olarak ifade etmektedir. Bu da bize Abdülbaki Efendinin sadece kendi sorumlulu~unda olan bölgenin ö~rünü toplamakla kalmay~p, ö~ür ver-gisini toplamaya yetkili olan di~er ki~ilerle ve Banaz Kazas~~ ö~ür verver-gisini toplama imtiyaz~-
Yay~nlar~: Yay~n No: 5 / Bildiriler Serisi: 2 / Y~l: 2010, s.551. http://akademik.semazen.net/Sempozyumlar/Dunya-da-Mevlana-izleri-bildiriler/35.pdgeri~im Tarihi:10.10.2014).
19 Elif zade Hac~~ Mustafa Efendinin, H.1303 Tarihli Hüdavendigar Vilayeti Salnamesinde, Turuk ve Man-bir Komisyonu üyesi, H. 1310 Tarihli Hüdavendigar Vilayeti Salnamesinde Kütahya Belediye Ba~kan~, H.1311
Hüdavendigar Vilayeti Salnamesinde Kütahya Ticaret ve Sanayi Odas~~ idare heyeti üyesi oldu~u görülmektedir. Bkz. H.1303 (1885-1886) Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, s.295; H.1310(1892-1893) Hüdavendigar Vilayeti
Salnamesi, s.171; H.13I1(1893-1894) Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, s.16. 20 1870 Tarihli Banaz'a Ait ö~ür ~ltizam Defteri, s.39, 43.
Abdülbaki Efendi tarafmdan haz~rlanan borç senedi örne~i ve transkripsiyonu için bkz. Ek II.
n~~ elde eden ~eyh zade R~za Efendi ile koordinasyonu sa~lad~~~~ anla~~lmaktad~r. Defterdeki kay~tlarda Abdülbaki Efendinin oturdu~u köy, ailesi, ya~~, mesle~i gibi bilgiler yer almamakta olup sadece Abdülbaki Efendinin, Erci~~ köyünde Ahmet isminde bir ye~eni oldu~u anla~~l-maktad~r. Kay~tlara göre Abdülbaki Efendi, toplam 68.433 kuru~~ 10 para ö~ür tahsil etmi~, masraf~~ olan 14.456 kuru~~ 20 para ç~kar~ld~ktan geriye kalan 53.977 kuru~u, makbuz kar~~l~~~~ mal sand~~~na teslim etmi~tir. Teslimat kar~~l~~~~ ald~~~~ makbuzlan da ~eyh zade R~za Efendiye göndermi~tir23.
Defterdelci bilgilerden, 1869 y~l~~ ö~ür vergisinin 391.667 kuru~~ olarak hesapland~~~~ an-la~~lmaktad~r. 1870 y~l~~ Banaz Kazas~~ ö~ril için öngörülen miktar ise 544.000 kuru~~ olup, va-k~flara ait 86.000 kuru~~ ö~ür bedeli de eklenince toplam ö~ür vergisi 630.000 kuru~a ç~kmak-tad~r24.1870 y~l~na ait ö~ür bedelinin hesaplanmas~nda bir önceki y~la ait kay~tlar~n dikkate al~nd~~~~ görülmektedir. Zaman zaman defterde yer alan "Afyon defterinden noksan hesap olu-nup sonradan bulunan" ifadesinden, her ürün için ayn ay~-~~ kay~t tutuldu~u ve zaman zaman eski kay~tlara ba~vun~ldu~u anla~~lmaktad~r25.
Defter, Banaz ve köylerine ait ö~ür vergisi kay~tlann~~ içermektedir. Banaz'a ba~l~~ köy say~s~~ zaman içerisinde farkl~l~k göstermi~tir. Banaz ve köylerinin vergilendirilmesine yöne-lik ilk kay~tlar~n yer ald~~~~ U~ak ~er'iyye Sicillerindeki tevzi defterlerine göre, 1834 y~l~nda Banaz'a ba~l~~ 37 köy bultu~maktayd~. Hicri 1302 (Miladi 1884-1885) tarihli Osmanl~~ Devlet Salnamesinde Banaz'a ba~l~~ köy say~s~~ 38 olarak ifade edilirken, Hicri 1307 (Miladi 1889-1890) tarihli Salnamede Banaz'a ba~l~~ köylerin say~s~~ 34 olarak verilmi~tir. Hicri 1314 (Mi-ladi 1896-1897) tarihli salnameye göre Banaz'a ba~l~~ köylerin say~s~~ tekrar 38 olarak ifade edilmi~tir26. Bu da bize XDC yüzy~lda Banaz'a ba~l~~ köy say~sm~n 34-38 civar~nda oldu~unu göstermektedir.
23 1870 Tarihli Banaz'a Ait ö~ür ~ltizam Defteri, s.29-30. Abdülbaki Efendi ile ilgili bilgiler s~n~rl~~ olup,
def-terin sonlar~na do~ru tutulan kay~tlanndan Abdülbaki Efendinin Gümü~viran Köyünde Barlas o~lu Halil, Dulkadirli Hasan, Süleyman, Mustafa ve Ismail ile Resul o~lu ~smail ve Hac~~ Abdurrahman A~a, Akça~ehirli Halil Çavu~, Annuto~lu Mustafa gibi ortakç~lan oldu~u, bu ki~ilere harman zaman~~ al~nmak kayd~yla tohum verdi~i anla~~l-maktad~r.
24 1870 Tarihli Banaz'a Ait ö~ür ~ltizam Defteri, s.4. 1844 y~l~~ Banaz kazas~~ tementiat defterleri haldunda
yap~lan bir çal~~mada, Banaz yöresinden toplanan vergiler hakk~nda ~u bilgiler verilmektedir; "Banaz kazas~~ köy-lerinden toplam 32.948 kuru~~ a~ar ve rüsum ödenmi~tir. Bunun 5.213 kuru~u adet-i a~nam, 698 kuru~u gö~eri (so~an), 1.685 kuru~u duhan, 7.094 kuru~u bostan, 8.778 kuru~u afron, 4.083 kuru~u ba~, 3.814 kuru~u ha~ha~, 957 kuru~u kovan ve 626 kuru~~ ise de~irmen, ceviz, palamut vb. resimlerdir". Bicz. Güler Erdem Bay, 19.Yüzy~lda Banaz Kazas~~ 'n~n Sosyo -Ekonomik Yap~s~, Istanbul üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, iktisat Anabilim Dal~, Yaymlanmam~~~ Yüksek Lisans Tezi, Istanbul, 2010, s.43. Hüdavendigar Vilayeti Salnamelerine bak~ld~~~nda, Ba-naz Kazas~nda 1873-1874 y~l~nda 971.975 kuru~, 1875-1876 y~l~nda 982.967 kuru~~ ö~ür vergisi al~nd~~~~ görülmek-tedir. Bkz. H.1290 (M1873-1874) Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, s.125; H.1292 (M1875-1876) Hüdavendigar
Vilayeti Salnamesi, s.156.
25 1870 Tarihli Banaz 'a Ait ö~ür ~ltizam Defteri, s.9. 26 öntu~-Dogru, a.g.e., s. 30-35.
BANAZ KAZASINA AIT 1870 TARIHLI ö~eR ~LTIZAM DEFTER/
HAKKINDA BIR DE~ERLENDIRME 153
Defterde, afyon ö~rü belirtilirken 34 köyün, tah~l ö~rü belirtilirken 33 köyün ismi geç-mektedir". Afyon ö~rü belirtilirken ismi geçen Dumlupmar ile Balc~dam~~ köyleri, tah~l ö~rüne ili~kin kay~tlarda geçmemekte, tah~l ö~rth~de belirtilen Küçükoturak Köyünün ismi de afyon ö~rü ile ilgili kay~tlarda yer almamaktadu". Uhipmar Köyü ö~rü ile ilgili kay~tlarda, "Kerim,
Kavac~k, Boduç Damlarma" ait kay~tlar da verilmektedir. Bu durum, belirtilen yerlerin
Ulu-pmar Köyü yak~n~nda bulunan küçük yerle~im yerleri oldu~unu göstermektedir. K~z~lhisar Köyüne ait afyon ö~rü verilirken, U~ak merkezine yak~n olan Karl~k Köyünün de ismi geç-mekte olup, Karl~k Köyünden 1.430 kuru~~ afyon ö~rü al~nd~~~~ ifade edilmelctedir. Bu da K~z~l-hisar'da oturanlar~n Karl~k Köyünde tarlalar~~ oldu~unu dü~ündürmelctedir.
Bans7 kazasma ait ö~ür bedelinin 1870 y~l~~ eylül, ekim, kas~m, aral~k ile 1871 y~l~~ ocak ay~nda 90.666'~ar ve ~ubat ay~nda 90.670 kuru~luk alt~~ taksit halinde, Kütahya Vilayeti Mal Sancl~~n~a ödenmesi kararla~hr~lm~~t~r29 ~ltizam usulünde, mültezimin a~ar vergisi bedelinin bir k~sm~n~~ pe~in olarak devlete ödemesine dair uygulamalar varsa da, inceledi~imiz defterde pe~in ödenen paraya ili~kin bir bilgi yer almamaktad~r. Vakfa ait ö~ürler ise ya vakfa gönderil-mekte ya da sarrafa teslim edilerek alman ilmühaber, iltizam sahibi ~eyh zade R~za Efendiye iletilmekteydi. ödeme ve tahsilâtlarla ilgili bilgi verilirken genelde kuru~~ cinsinden ifadeler yer al~rken bazen de "lira-i Osmanl~, Ingiliz liras~", gibi ifadelere de yer verilmektedir.
ö~rtin toplamas~na ili~kin yaz~~malarda, talcsitlerin ödenmemesi veya gecikmesi durumun-da cezai i~lem uygulanaca~n belirtilerek, verginin toplanmas~~ s~ras~ndurumun-da halk~n rencide edilme-mesi, verginin toplanmas~~ ve nakli s~ras~nda ahaliye haks~zl~k yap~lmamas~, verginin tespitinde bir önceki y~ldaki kay~tlar~n ve vergi miktar~n~n esas al~nmas~~ gerekti~i belirtilmi~tir".
1870 y~l~na ait a~& bedellerinin tamam~~ tahsil edilememi~, tahsil olunamayan 18 köye ait paran~n toplanmas~~ için, 19 Eylül 1872 tarihinde 21 gün mühletle senet haz~rlanm~~~ ve yakla~~k 26.000 la~ru~~m tahsilât i~i, Banaz kâtibi olarak görev yapan Kütahyal~~ Mumcu zade Abdullah Efendiye verilmi~tir. Tahsil olunan paralar~n ~eyh zade R~za Efendiye gönderilmesi istenrni~tir31.
27 Banaz'm 1844 y~l~nda düzenlenen temettüat kay~tlar~n~~ esas alan çal~~mada, Banaz'a ba~l~~ 37 köyün ismi
geçmektedir. Burada ismi geçen köylerden Karaköse ve Balc~~ Köyleri d~~mdakiler, çalt~mam~za esas te~kil eden defterde de yer almaktad~r. Bu da bize 1844 ile 1870 y~llar~~ aras~nda Banaz bölgesinin vergilendirilmesinde büyük de~i~hider olmad~~~m göstermektedir. Blcz. Bay, a.g.t., 5.11-12.
"Küçfikoturak Köyüne ait 1844 y~l~~ temettliat kay~tlar~nda, iki hanede birer dönümlük bir alanda afyon tar~m~~ yap~ld~~~~ ve bundan 150'~er kuru~~ vergi al~nd~~~~ görülmektedir. Bu da bize Küçtikoturak Köyünde afyon tar~m~n~n s~n~rl~~ miktarda yap~ld~~~n~~ göstermektedir. Bkz. Saim Sava~, Osmanl~~ Döneminde U~ak-Banaz 'a Ba~l~~ Büyakotu-rak ve KfiçfikotuBüyakotu-rak Köylerinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, U~alc, 2015, s.106.
" 1870 Tarihli Banaz 'a Ait ö~fir Etizam Defteri, s.9. A~ar vergisinin mal sand~~ma teslim edilmesi ile ilgili kay~tlarda, mal sand~~~~ emini olarak Mehmet Efendinin ismi geçmektedir. Hicri 1313 (Miladi 1895-1896) tarihli Osmanl~~ Devlet Salnamesinde belirtilen Banaz Sand~k Emini Hac~~ Mehmet Efendi ile defterde geçen Sand~k Emini Mehmet Efendinin ayn~~ ki~i olmas~~ muhtemelclir. Blcz. önh~~-Do~ru, a.g.e., s.39.
" 1870 Tarihli Banaz 'a Ait ö~ür iltizam Defteri, s.2. 311870 Tarihli Banaz'a Ait ö~ür iltizam Defteri, s.20.
Defterdeki 5 Kas~m 1876 tarihli kay~tta, Banaz Katibi Abdullah Efendinin 12.499 kuru~~ 10 para toplayarak, ~eyh zade R~za Efendiye gönderdi~ine dair ifadeler yer almaktad~r". Bu da kalan borçlar~n tahsilât~n~n birkaç y~l sürdü~ünü ve tamam~n~n tahsil edilemedi~ini göstermektedir.
Tablo 1: 1870 Y~l~~ Banaz Kazas~~ Ösür Vergisine Ait Olup, 1876 Y~l~~ itibariyle Tahsil Olunamayan Milctarm Köylere Göre Da~~l~m~~
Köyler Kalan Borç Miktan (Kuru~)
Bahad~r 1.893 Banaz 7.736 Büyükoturak 949 Dumlup~nar 1.519 Falos 1.893 Hallaçlar 5.309 Hasan 8.178 Hat~plar 3.890 Öksüz 6.199 Susuz 1.715 TOPLAM 37.403
Kaynak: 1870 Tarihli Banaz 'a Ait ö~ür litizam Defteri, s.44-48.
Ö~ür Vergisine Esas Te~kil Eden Ürünler ve Köylere Göre Da~~l~m~~
Belirlenen ö~ür milctann~n toplanmas~nda esas al~nan iki temel ürün grubu göze çarp-maktad~~r. Bunlardan biri afyon, bu~day, arpa gibi tah~l ürünleri, di~eri de ba~, bahçe, bostan gibi tar~msal üretimlerdir. Aynca an kovanlar~~ ve de~irmenler de ö~ür vergisine dahil edilen gelir kalemleri aras~nda yer alm~~t~r. ~nceledi~imiz defterde 1870 y~l~~ hububat ö~rünün %12.5, ba~, bahçe, bostan gibi tar~msal ürünlerden al~nan ö~ür vergisinin de %10 olarak hesapland~~~~ anla~~lmaktad~r. Ürün baz~nda al~nan ö~ür vergisine bakt~~~m~zda, afyon ekilen tarlalar~n alla dönümünden 100 dirhem afyon ile bir ayar ha~ha~, evsat~ndan 75 dirhem afyon ile bir bu-çuk mintan* ha~ha~, ednas~ndan 50 dirhem afyon ile bir mintan ha~ha~~ al~nmas~~ gerekti~i, bir giyali* arabas~~ yükünün 200 okka (yakla~~k 256,400 kilo) olarak hesaplanarak araba ba~~na 3 kuru~, de~irmen ba~~na 40 kuru~, ceviz a~ac~~ ba~~na 4 kuru~~ ö~ür al~naca~~~ ifade edilmi~tir".
32 1870 Tarihli Banaz 'a Ait ö~ür hazan; Defteri, s.43.
Mintan: Tah~l ve baklagilleri ölçmeye yarayan, ortalama 5-8 kg. alabilen bir ölçek. Ayar: Bir tah~l ölçü birimi olup U~ak yöresinde iki ~iniklik bir ölçüyü ifade etmektedir. Bkz. http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=-com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.54b3a8474acld4.94444900 (Eri~im Tarihi: 12.01.2014)
Giyâh kelimesi ot, çay~r, bitki anlam~na gelmekte olup resm-i giyâh, çay~r ö~rü veya çay~r resmi olarak ifade edilmi~tir. Her sene biçilen çay~rdan alman resm-i giyâh vergisinin sabit bir oran~/miktar~~ olmay~p bölgelere göre de~i~en miktarda tahsil edilmekteydi. Bkz. Kaz~c~, a.g.e., s.122.
" 1870 Tarihli Banaz 'a Ait ö~ür litizam Defteri, s.2, 4. 1528 tarihli Kütahya Livas~~ Kanununda U~ak kazas~~
BANAZ KAZAS1NA A~T 1870 TARIHLI Ö~ÜR ~LT~ZAM DEFTERI
HAKKINDA B~R DE~ERLENDIRME 155
K~z~lhisar ve ~slamköy'e ait kay~tlardan, ö~ür vergisinin tespitinde hangi üründen ne kadar vergi al~nd~~~na dair baz~~ bilgiler edinmemiz mümkündür. Zira bu köylere ait kay~tlarda hem vergiye esas olan ürünün adedi veya evle~i verilmi~~ hem de toplam vergi miktar~~ belirtilmi~tir. Buna göre, 591,5 evlek ba~a 1774,5 kuru~~ ö~ür tahakkuk ettirilmesinden yola ç~karak ba~~n evle~inden 3 kuru~, 46 evlek bostana 345 kuru~~ ö~ür tahakkuk ettirilmesinden yola ç~karak bostan~n evle~inden 7,5 kuru~, 63 adet kovana 160,5 kuru~~ ö~ür tahakkuk ettirilmesinden yola ç~karak kovan ba~~na 2,5 kuru~, ~slam köye ait kay~tlarda ba~dan elde edilen 10 yük ürüne 20 kuru~~ ö~ür tahakkuk ettirilmesinden yola ç~karak ba~dan elde edilen 1 yük ürüne, 2 kuru~~ ö~ür tahakkuk ettirildi~ini söylemek mümkündür'''.
Bu~day, arpa, yulaf, bakla gibi nakledilebilir ve saklanabilir tar~m ürünlerinden al~nan ö~ür vergisi, ayni olarak al~nm~~t~r. Bu ~ekilde toplanan ürünler depolarda muhafaza edilerek, U~ak'a veya Afyon'a sevk edilmi~tir. Defterde, baz~~ ürünlerden tahsil edilen nakdi ö~ür vergisi yerine bu~day veya arpa al~nd~~~, toplanan nakit paran~n da bu~day sat~n al~narak de~erlendi-rildi~ine dair kay~tlar yer almaktad~r35.
Ö~rün toplanmas~~ s~ras~nda hangi ürünlerin nakdi, hangilerinin ayni olarak tahsil edilece-~i konusunda yeterli aç~klama bulunmamaktad~r. Defterin dördüncü sayfas~nda yer alan ifade-de giyah (ot) ö~rünün saifade-dece nakit para olarak al~naca~~~ belirtilmi~tir. Yaz~n~n ifade-devam~nda ise afyon ö~rü ile ilgili yap~lan aç~klamada, ö~ür bedelinin ürün olarak al~nmas~~ halinde a'lâ (en iyi) dönümünden yüz dirhem afyon, bir ayar ha~ha~~ ve evsat (orta) dönümünden yetmi~~ be~~ dirhem afyon, bir buçuk mintan ha~ha~~ ve edna (dü~ük) dönümünden elli dirhem afyon, bir mintan ha~ha~~ al~nmas~~ gerekti~i belirtilmi~~ ve ö~rün, nakit para olarak al~nmas~~ halinde a'lâ dönümünden afyon bedeli olarak yüz, evsat dönümünden yetmi~~ be~~ ve edna dönümünden elli kuru~~ al~nmas~~ gerekti~i ifade edilmi~tir. Bu da bize baz~~ ürünlerin ö~ründe vergiyi verenlere, vergi bedelini ürün veya nakit para olarak ödemeleri konusunda seçme hakk~~ tan~nd~~~n~~ ve nakit olarak verenlere indirim yap~ld~~~n~~ göstermektedir36.
al~naca~~~ ifade edilmi~tir. Bkz. Mehtap Özdeger, 15-16.Yüzy~l Ar~iv Kaynaklar~na Göre U~ak Kazas~n~n Sosyal ve
Ekonomik Tarihi, ~stanbul, 2001, s.299, 309.
341870 Tarihli Banaz 'a Ait Ö~ür litizam Defteri, s.7, 12. " 1870 Tarihli Banaz 'a Ait ö~ür ~ltizam Defteri, s.18.
Tablo 2: Banaz Kazas~~ 1870 Y~l~~ Ba~-Bahçe-Bostan-Tütün vb Co~rü
Köyün ad~~ Vak~f i Mini ;4 > >0
. Bos tan (Ev le k) Kov an (Ade t) Du han ( Ku ru ~ ) Cli C i, 0 ac 00 G iy ah ( Ot) ( Ar aba) As iy ap (De ~ ir me n) j) .`' Toplam Vergi (Kuru~, Para)
Ahad Mili 446 yük 'C x x 3.309
Alaba Miii x 4 1 388,50
Bahad~r Mili x x 200 x 3 510
Banaz Mili x x x x x 6 x 1.852,50
Çiftlik Mili x 309,20
Derbent Mili Vak~f x 2 x x 74,5 957 15
Dümenler Miii x 9 x x 3 501,30 Düzlüce Miii x x x 122,50 Erci~~ (Güllüçam) Miii 166 56,5 16 x 80,5 1.063 Falos/Folos (Ye~ilyurt) Miii x x x 439 Gedikler Vak~f x x x 111 630,20 Gümle (Bagkonak) Mili 108 x 358 Hallaçlar Miii 26,5 80 8,5 2 544,50 Hasanlcöy Vak~f x x x x x 921,30 Hat~plar Miii x x 135 x x 834,20
Imrez Miii Vak~f x x x x x x 828 236
Islam Miii Vak~f 10 yük 79,5 x x x x x x 616,10 2.771
Kaplang~~ Mili x x x x 565
Kavac~k Mili 15 9 65
Kay~l~~ (Kayl~) Miii x x x x 415,20
K~z~lhisar Mili 591,5 46 63 14 95 2.431
K~z~lcasö~üt Miii Vak~f x x x x 2.765 811
K~z~lcaviran (K~z~lcaören) Miiix x x 354 Kusdemir Mili x x x 147 Oturak-~~ Kebir (Büyükoturak) Mili 176 43 221 115 2 2.033 Öksüz Miii Vak~f x x x , 248,10 60 Pa~ac~k Miii x 48,5 69 x x 769,40
Susuz Miii 5 yük 780+ 205 88 54 2 4.241
~aban Miii x x x x x 930
Ulup~nar Miii x 16 x x 515,20
Miii Oltir Toplam~~ 25.212,7
Vak~f O~rii Toplam~~ 8.340,5
TOPLAM 33.553,2
Kaynak: 1870 Tarihi Banaz 'a Ait ö~ür litizam Defteri
'Ba~, bostan, bahçe vb. ö~ürleri belirtilirken baz~~ yerlerde miktar, dönüm, adet belirtilmeden sadece toplam vergi miktar~~ verilmi~tir Tablo 2'de bu durumda olan kay~tlar (x) i~areti ile ifade edilmi~tir.
BANAZ KAZAS1NA A~T 1870 TARIHLI Ö~ÜR ~LT~ZAM DEFTER~~
HAKIUNDA B~R DE~ERLENDIRME 157
Tablo 2'deki verilere bak~ld~~~nda Corum, Karaköse'ye ba~l~~ Balc~dam~, Samra, Yenice, Dumlup~nar köylerinde ba~, bahçe, bostan ö~rü ile ilgili kay~t olmad~~~~ anla~~lmaktad~r. Ba~, bahçe, bostan, tütün vb. ürünler üzerinden en fazla ö~ür vergisi ödeyen köyler aras~nda 4.241 kuru~la Susuz, 3.576 kuru~la K~z~lcasö~üt, 3.309 kuru~la Ahad, 2.033 kuru~la Büyükoturak, 1.852 kuru~la Banaz merkez köyü ba~ta gelmektedir. En az ö~ür vergisini ödeyen köyler ise 65 kuru~la Kavac~k, 308 kuru~la Öksüz, 354 kuru~la K~z~lcaören köyleridir.
Banaz kazas~nda ba~c~l~k oldukça yayg~n olup, 20 köyde ba~c~l~kla ilgili ö~ür kayd~~ bu-lunmaktad~r. Ba~c~l~kla u~ra~an köylerin ba~~nda Susuz, K~z~lhiar, Erci~~ ve Gümle köyleri gelmektedir. Bostan yeti~tiricili~inde hemen hemen her köyde ö~ür kayd~~ olmakla birlikte sadece Erci~, Hallaçlar, ~slam, K~z~lhisar, Büyükoturak, Pa~ac~k ve Susuz köyleri ile ilgili kay~tlarda, miktar belirtilmi~tir. Bunlar içerisinde bostandan en fazla ö~ür al~nan köy, Susuz ve Büyükoturak Köyleridir. Ar~c~l~kla ilgili ö~ür kay~tlar~ndan Banaz yöresinde 7 köy hariç, her köyde ar~c~l~kla ilgilenildi~i anla~~lmaktad~r. Ar~c~l~ktan en fazla ö~ür ödeyen köyler, Susuz, Hallaçlar ve K~z~lhisar Köyleridir. Tütün üretimi bölgede az miktarda yap~lmakta olup, sadece Derbent, Gedikler, ~slam ve Kaplang~~ köylerinden tütün ö~rü al~nm~~t~r. En fazla tütün ö~rü al~nan köy, Gedilder'dir. Bahçe ö~rü ile ilgili olarak 14 köyün ismi geçmekte olup, sadece Er-ci~, K~z~lhisar, Büyükoturak ve Susuz köyleri ile ilgili kay~tlarda miktar belirtilmi~tir. Giyah (ot) ö~ründe sadece 4 köyün ismi geçmekte olup, en fazla ö~ür al~nan köyün Büyükoturak oldu~u görülmektedir37.
Banaz Kazas~nda 5 köyde tütün ekimi yap~ld~~~, en fazla tütün ö~rünün Gedik ve Der-bent köylerinden al~nd~~~, 12 köyden ceviz ö~rü al~nd~~~, en fazla ceviz ö~rü ödeyen köylerin Bahad~r ve Hat~plar Köyü oldu~u anla~~lmaktad~r.
Banaz Kazas~nda 8 köyde toplam 20 de~irmen oldu~u ve bu de~irmenlerin 6's~n~n Banaz merkezde bulundu~u anla~~lmaktad~r. O dönemde de~irmenlerin suyla çal~~t~~~~ dü~ünülürse, Banaz merkezinde de~irmen say~s~n~n fazla olmas~n~n, Banaz Çay~~ ile ba~lant~l~~ oldu~u söy-lenebilir. De~irmenlerle ilgili vergi kaydedilirken bazen de~irmenlerin kime ait olduklan da belirtilmi~tir. Örne~in Dümenler köyüne ait bilgiler verilirken köyde 3 adet de~irmen oldu~u ve bunlar~n Hac~~ Mehmet, Ayan Ahmet ve Molla Emin Beylere ait oldu~u, Susuz Köyde 2 de~irmen bulundu~u ve sahiplerinin Yahya ve Süleyman A~alar oldu~u ifade edilmi~tir'.
'7 1844 y~l~~ Banaz kazas~~ temetftiat kay~tlara dayanarak yap~lan bir çal~~mada ba~, bahçe ve bostan üretimi hakk~nda ~u bilgiler verilmektedir. "Üretiminin en yo~un olarak yap~ld~~~~ köy 140,5 dönüm ve 5.009 kuru~luk gelir ile Hatipler köyüdür (% 35,65). Daha sonra 4.945 kuru~luk üretimle Ahat köyü gelmektedir. Bunlan 4.782 kuru~luk üretimle Susuz, 3.893,5 kuru~luk üretimle Banaz ve 3.338 kuru~~ ile Hasan köyleri takip etmektedir. Ba~, bahçe ve bostan üretiminin en az yap~ld~~~~ köy 0,5 dönümlük tarlada 36 kuru~luk üretimle Çiftlik'tir. Bunu 6,5 dönümlük tarlada 145 kuru~luk üretimle Dumlup~nar, 3 dönümlük tarlada 160 kuru~luk üretimle Kavac~k, 4 dönümlük tarlada 315 kuru~luk üretimle Küçükoturak köyleri takip etmektedir". Bkz. Bay, a.g.t., s.14.
Ürün çe~idine bakt~~~m~zda Çiftlik Köyünden sadece gö~eri, Kavac~k'tan kovan ve ot, K~z~lcasö~üt'ten ba~~ ve bostan, Öksüz'den bostan ve kovan ö~rü al~nd~~~~ görülmektedir. Ba-naz merkez köyünden 7 ayr~, ~slamköy'den 6 ayr~~ kalemden, ~aban, Büyükoturak ve Pa~ac~k köylerinden 5 ayr~~ kalemden ö~ür al~nd~~~~ görülmektedir.
Tablo 3: Banaz Kazas~~ 1870 Y~l~~ Afyon Ö~~ii
Köyün ad~~ Afyon Afyon
Ekilen Toplam Arazi (Evlek) Evlek Ba~~na Dü~en Vergi Ortalamas~~ (Kuru~, Para) Vergi Miktar~~ (Kuru~, Para) A'Iö (Evlek) Evsat (Evlek) Ednâ (Evlek) Ahad Miri 137 150,5 100 387,5 23,21 8.997 Alaba Miri 46,5 42 78 166,5 21,08 3.510 Bahad~r Miri 58 50,5 43,5 152 23,21 3.529,20 Balc~~ (Karaköse'ye Ba~l~) Miri 39 87 38,5 164,5 22,5 3.705 Banaz Miri 103,5 88,5 60,5 252,5 23,75 5.997 Çiftlik Miri 22 34 29 85 21,88 1.860 Corum Miri 31,5 64 61 156,5 21,08 3.300 Derbent Miri - - 8,5 8,5 15 127,5 Vak~ f 38,5 43,5 92 174 20,19 3.513,5 Dumlup~nar Miri 18,5 67 113,5 199 18,92 3.765,20 Dümenler Miri 77 64,5 76,5 218 21,9 4.774,20 Düzlüce Miri 145,5 95 57 297,5 24,6 7.347
Erci~~ (Güllüçam) Miri 117,5 89 70 276,5 24,5 6.777,20 Falos/Folos (Ye~ilyurt) Miri 58,5 74 30 162,5 23,8 3.870 Gedikler Miri - - 15 15 15 225 Vak~f 7 24,5 41,5 73 18,9 1.383,30 Gümle (Ba~konak) Miri 49 35 22 106 24,4 2.587,20 Vak~f 4 5 3 12 23,1 277,20 Hallaçlar Miri 51 95 78,5 224,5 21,5 4.845 Hasan Miri 137,5 85,5 86,5 309,5 24,05 7.446,10 Hat~plar Miri 54 56,5 36 146,5 23,3 3.417 imrez Miri 115,5 57 34 206,5 27,4 5.662,20 ~slam Miri 98 84,5 70 252,5 23,3 5.892 Vak~f 26 44 63 133 19,5 2.595 Kaplang~~ Miri 53 47,5 70 170,5 22,1 3.780 Vak~f 8 12 28 48 25,3 1.214,5 Kavac~ k Miri 3 - 10,5 13,5 18,3 247,20
Kay~ l~~ (Kayl~) Miri 125,5 72 53 250,5 18,7 4.686,4
K~z~ lhisar Miri 181 41,5 32 254,5 26,8 6.843 Vak~f 38 7 10 55 26,3 1.447,5 K~z~lcasö~üt Miri 26,5 42,5 18,5 87,5 23,3 2.039,20 Vak~f 184,5 88 20 292,5 26,7 7.815
BANAZ KAZASINA AIT 1870 TARIHLI °SÜR ~LT~ZAM DEFTERI HAICKINDA B~R DE~ERLENDIRME 159 K~z~lcaviran (K~z~lcaören) Miri 29,5 12,5 16 58 24,1 1.401 Ku~demir Mili 7,5 20,5 - 28 24,1 675 Oturak-~~ Kebir (Büyükoturak) Mili 363 248 278 889 23,2 20.640 Valc~f 23,5 45 9 77 24,05 1.852,20 Öksüz Miii 113,5 69,5 40 223 24,9 5.569,20 Vak~f 4 17,5 2 23,5 21,9 515,10 Pa~ac~k Mili 58,5 106,5 195 360 19,6 7.077
Samra (Muratl~) Mili 28 34 27 89 22,5 2.010
Susuz Mili 231,5 184,5 122 538 23,8 12.812
~aban Mili 177,5 125,5 89 392 23,9 9.404
Ulup~nar Mili 46 33 31 110 23,5 2.595
Yenice Miii 131,5 176,5 116,5 424,5 22,7 9.663,30
TOPLAM 3.176,5 2.929,5 2.365,5 8.471,5 23,3 197.689,4
Kaynak: 1870 Tarihi Banaz 'a Ait O~iir Iltizam Defteri
Tablo 3'de gösterilen afyon ö~riine bak~ld~~~nda, 1870 y~l~nda afyondan toplam 197.689 kuru~~ 4 para ö~ür topland~~~, bunun 20.613 kuru~~ 4 paran~n vak~f, 177.076 kuru~unun miii gelirlerden elde edildi~i görülmektedir. ~nceledi~imiz defterin 2. sayfas~nda, afyon ö~rü hak-k~nda bilgi verilirken, afyon ekilen tarlalar~n a'lâ (en ~yi) dönümünden 100 dirhem afyon ile bir ayar ha~ha~, evsat (orta) dönümünden 75 dirhem afyon ile bir buçuk mintan ha~ha~, ednâ
(dü~ük) dönümünden 50 dirhem afyon ile bir mintan ha~ha~~ al~nmas~~ gerekti~i
belirtilmi~-tir". Bu do~rultuda köylere ait afyon ö~ürleri belirtilirken afyon ekilen tarlalar, a'lâ, evsat ve ednâ olarak üç gruba ayr~larak evlek* cinsinden miktarlar~~ belirtilmi~, daha sonra da toplam afyon ö~rü verilmi~tir. Tablo 3'de yer alan, "Afyon ekilen toplam arazi miktar~" ve "Evlek
ba~~na dü~en vergi ortalamas~" sütunlan, defterdeki kay~tlardan yola ç~k~larak taraf~m~zdan
olu~turulmu~tur. Buna göre 8.471,5 evlek tarlaya toplam 197.689 kuru~~ 4 para ö~ür tahakkuk ettirilmi~tir. Defterdelci kay~tlardan, Vilayet ~dare Meclisi karar~yla afyondan al~nan ö~ür ver-gisinde yakla~~k %1,5'1uk bir indirim uyguland~~~~ görülmektedir.
Afyon ekilen tarlalar~n da~~l~m~na bakt~~~m~zda 3.176,5 evlek tarlan~n a'lâ, 2.929,5 evlek tarlan~n evsat, 2.365,5 evlek tarlan~n da ednâ olarak tasnif edildi~i anla~~lmaktad~r. Bu rakam-lardan yola ç~karak, afyon ekilen tarlalann %37,5'nin a'lâ, %34,5'nin evsat, %28'nin ednâ oldu~u görülmektedir.
39 1870 Tarihli Banaz 'a Ait ö~ür ~ltizam Defteri, s.2, 4.
Evlek, dönümün dörtte birine verilen bir arazi ölçü birimidir. Osmanl~~ Devleti'nde "örf~~ dönüm" ve "~er'i dönüm" ~eklinde iki farkl~~ ölçü birimi kullan~lm~~t~r. Örf~~ dönüm, geni~~ ad~mlarla yürüyen dönümcünün ad~m~~ ile 40x40=1600 ad~mkarelik bir yüzey ölçümünü ifade etmekteydi. ~er'i dönüm ise her ad~m için 75 veya 78 em uzunlu~unda bir mimar ar~~n~n~~ esas kabul eden bir ölçü sistemi olup, buna göre bir dönüm 1600 mimar ar~~n~~ kare yani 916,8 m2 veya 919,302 mrlilc bir yüzey ölçümünü belirtmekteydi. Bkz. Feridun Emecen, "Dönüm", Türkiye
Tablo 3'de yer alan Gedikler Köyü miri ö~ür vergisinin sadece ednâ, Ku~demir Köyüne ait miri ö~ür vergisinin sadece a'lâ ve evsat cinsinden hesapland~~~ndan yola ç~karak a'lâ ola-rak nitelenen afyon tarlas~ndan evlek ba~~na 30 kuru~, evsat olaola-rak nitelenen tarladan evlek ba~~na 22 kuru~, ednâ olarak nitelenen tarladan evlek ba~~na 15 kuru~~ ö~ür vergisi al~ nd~~~n~~ ifade etmek mümkündür.
Afyon ö~rünün köylere göre da~~l~m~na bakt~~~m~zda en fazla vergiyi 22.492 kuru~~ 40 para ile Büyükoturak köyünün ödedi~i anla~~lmaktad~r. Onu, 12.812 kuru~la Susuz, 9.663 kuru~~ 30 parayla Yenice, 9.404 kuru~la ~aban köyleri izlemektedir. En az afyon ö~rü ödeyen köy ise 247 kuru~~ 20 para ile Kavac~k olup onu 675 kuru~la Ku~demir köyü, 1.401 kuru~la K~z~lcaviran köyleri taklip etmektedir.
Evlek ba~~na dü~en vergi ortalamas~na bak~ld~~~nda en verimli afyon tarlalar~n~n 27,4 ortalama ile ~mrez, 26,8 ortalama ile K~z~lhisar, 26,7 ile K~z~lcasö~üt köylerinde bulundu~u anla~~lmaktad~r. Ortalamas~~ en dü~ük köyler ise 18,3 ortalama ile Kavac~k, 18,7 ortalama ile Kay~ l~, 18,92 ile Dumlup~nar köyleridir.
Tablo 4: Banaz Kazas~nda 1870 Y~l~nda Toplanan Hububat ve Bakliyat Ö~rünün Kuru~~ Cinsinden
Miktar~4° H~n ta ( Bu ~ day ) ~air (Arp a) Köy 1 Fasu ly e
R
No hu d ,.... Z ho w Gö ~ er i ea L. = M M ~ s~ r 1 Me lez Ahad 1.187 237 30,5 7 2 225,5 Alaba 440 100 7 Bahad~r 502,5 53,5 39 19 35 6 19 Banaz 726 169 56 9 17 153 Çiftlik 68 156 6 7,5 Corum 583 92,5 17,5 13,5 Derbent 647 233 15 94 Dümenler 559 18 2,5 19,5 5.200 25 Düzlüce 745 59 11 28,5 1,5 9 8.634 Erci~~ 664,5 200 5,5 36 12 8 58 Falos 244 290 Gedikler 480 187 67 137 Gümle 253 71 7 19 6 Hallaçlar 888 43 2,5 12 31 5.309,5" Tabloda geçen baz~~ kelimelerin anlamlar~n~~ ~u ~ekilde aç~klamak mümkündür: Erzen: ~am dar~s~~ denen beyaz ve iri cins dar~. Gö~eri: Birinci anlam~, 1.Sebze, 2.Çay~r, çimen, ye~illik. Ikinci anlam~: Eskiden toprak ürünlerinden al~nan onda bir oran~nda vergi. Bu kelimeye benzeyen gö~er kelimesi de~ tohuml~~k küçük so~an, arpac~k so~an~~ olarak izah edilmi~tir. Melez: Kan~~k tah~l, a~l~k. Bkz. http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=-com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.54b3a8474acld4.94444900 (Eri~im Tarihi: 12.01.2014)
BANAZ ICAZASINA AIT 1870 TARIHLI Ö~üR ILTIZAM DEFTERI HAKK1NDA B~R DE~ERLENDIRME 161 Hasan 649 205 40 24,5 30 Hatipler 377 128 39 2 1 91 ~mraz 455 124 7 17 7 11,5 ~slam 1.038 393 41 7 14 Kaplang~~ 626 93,5 3 9 13 2.5 Kayal~~ 441 74 17,5 62,5 K~z~lhisar 550 244 2 K~z~lcasö~üt 1.361 362 5,5 86 K~z~lcaviran 355 113 12 Ku~demir 78 28 --) _ Oturak-I Kebir 3.867 796 27 71,5 23 24 23.193 Oturak-~~ Sa~ir 49 18 Öksüz 481 208 64 Pa~ac~k 1.720 273 I 4 40 1 7.600 44 Samra 212 36 31,5 6 12 Susuz 1.980 473 67,5 24 150 32 330 39 ~aban 616 183 5 Ulup~nar 300 48 4 Yenice 876 180 29 16 TOPLAM 24.018 5.888,5 432,5 330,5 99 295 37.220,5 165,5 1.217 272,5 GENEL TOPLAM 69.939
Kaynak: 1870 Tarihi Banaz 'a Ait Ö~ür ~ltizam Defteri
Tablo 4'de yer alan hububat ve bakliyattan al~nan ö~rün ürünlere göre da~~l~ m~na bakt~-~~m~zda en çok ö~ür al~ nan ürünlerin ba~~nda bu~day ve arpa geldi~i, onu m~s~r, fasulye ve yulaf~n takip etti~i görülmektedir. Hububat üretimi içerisinde en fazla bu~day üreten köyün, Büyükoturak Köyü oldu~u, onu Susuz ve Pa~ac~k köylerinin takip etti~i görülmektedir. Arpa üretiminde de Büyükoturak Köyü en fazla üretim yap~lan köy olup onu, Susuz ve ~slam köyü takip etmektedir. 13 köyde fasulye üretimine rastlanmazken, en fazla fasulye üreten köyün, Susuz Köy oldu~u anla~~lmaktad~r. Melez üretimine sadece alt~~ köyde rastlanmakta olup, en fazla melez üreten köyler Derbent ve K~z~lcasö~üt köyleridir. Mercimek üretimine ise sadece Çiftlik Köyünde rastlanmakta olup, 4 evleklik bir alanda mercimek üretimi yap~ld~~~~ anla~~l-maktad~r'''. Hal~~ iplerinin boyanmas~nda önemli bir unsur olan boya tohumu tar~m~~ ile ilgili bilgiler sadece Ulup~nar Köyüne ait kay~tlarda görülmektedir'''. Mercimek ve boya tohumu ile ilgili bilgilere sadece birer köyde rastland~~~~ için Tablo 4'de gösterilmemi~tir.
Gö~eri ö~rü ile ilgili bilgilere hem Tablo 2'de gösterilen ba~, bahçe, bostan, tütün vb. ürünlerin ö~ürleri ile ilgili kay~tlarda, hem de Tablo 4'de belirtilen hububat ve bakliyat
41 1844 y~l~~ temettüat kay~tlar~na göre Dumlup~nar'da 6,5 kile, öksüz'de 6 kile ve K~z~lcasögüt'de ise 4 kile mercimek üretimi yap~lmaktayd~. Bkz. Bay, a.g.e., s.21.
ö~rü ile ilgili kay~tlarda rastlanmaktad~r. Hububat ve bakliyat ö~rü ile ilgili kay~tlarda Banaz, Dümenler, Düzlüce, Gedikler, Hallaçlar, Büyükoturak, Pa~ac~k köylerindeki gö~eri ö~rü ayr~~ bir kalem olarak belirtilmi~~ ve bu köylerden toplam 37.220,5 kuru~~ gö~eri ö~rü al~nm~~t~r. En fazla gö~eri ö~rü al~nan köyler aras~nda 23.193 kuru~~ ile Büyükoturak, 8.634 kuru~~ ile Düzlüce, 7.600 kuru~~ ile Pa~ac~k köyleri ba~ta gelmekteydi. Bu durum, belirtilen köylerde sebze üretiminin oldukça fazla oldu~unu göstermektedir. Ba~, bahçe, bostan, tütün vb. ürün-lerin ö~ürleri ile ilgili kay~tlarda ise Çiftlik, Hasanköy, Hat~plar, ~slam ve ~aban köyürün-lerindeki gö~eri ö~rü, ayr~~ bir kalem olarak belirtilmemi~, toplam ö~ür miktar~n~~ belirleyen ürünlerden biri olarak gösterilmi~tir. Buradan yola ç~karak Çiftlik, Hasanköy, Hat~plar, ~slam ve ~aban köylerinde sebze üretiminin az oldu~unu ifade etmek mümkündür.
~ nceledi~imiz defterde Banaz yöresinin önemli bir ürünü olan palamut üretimi ve köylere da~~l~m~~ ile ilgili bilgi verilmemekte, sadece Banaz kazas~n~n 1870 y~l~~ palamut ö~ürünün 16.000 kuru~~ oldu~u ifade edilmektedir43.
Tablo 4'e bak~ld~~~nda 1870 y~l~~ hububat ve bakliyat ö~ründen 69.939 kuru~~ ö~ür vergisi topland~~~~ görülmektedir. Toplanan ö~rün ürünlere göre da~~l~m~~ ~u ~ekildedir; gö~eri %53,2, bu~day %34,3, arpa %8,4, m~s~r %1,7, fasulye %0,6, yulaf %0,4, erzen %0,4, melez %0,4, nohut %0,1, burçak
Defterdeki kay~tlara dayanarak, ö~ür vergisinin ürün gruplar~na göre da~~l~m~na bakt~~~m~zda; 33.553 kuru~~ 2 paras~~ ba~, bahçe, bostan, tütün vb., 197.689 kuru~~ 4 paras~~ afyon, 69.939 kuru~u hububattan olmak üzere toplam 301.201 kuru~~ 6 para ö~ür topland~~~~ görülmektedir. Toplanan ö~ürde ürünlerin oran~na bakt~~~m~zda, ö~rün %65,7'sinin afyondan, %23,1 'nin hububattan, %11,2'sinin de ba~, bahçe, bostan, tütün vb. ürünlerden al~nd~~~~ anla-~~ lmaktad~ r. Toplanan ö~rün %90,4'ü miri, %9,6'sanla-~~ vak~ f gelirlerinden olu~mu~tur.
43 1870 Tarihli Banaz 'a Ait Ö~ür iltizam Defteri, s.18. 1844 tarihli temettüat kay~tlar~na dayanarak yap~lan
çal~~mada, 17.204 adet palamut a~ac~ nda üretim yap~ld~~~~ ve bu üretimden 8.160 kuru~~ gelir elde edildi~i belir-tilmektir. Ulup~nar, Ahad, K~z~lcaviran, K~z~lcasö~üt, ~aban, Kayl~, Susuz, Öksüz, Kavac~k, Gedikler ve Derbent Köylerinde palamut üretimi yap~ld~~~, palamuttan en fazla gelir elde eden köyün de K~z~lcasö~üt oldu~u ifade edilmektedir. Bkz. Bay, a.g.t., s. 28-29.
" Bkz. Tablo 4. 1844 y~l~~ Banaz Kazas~~ temettilat kay~tlara dayanarak yap~lan çal~~mada Banaz'daki hububat ve bakliyat üretimi hakk~nda ~u bilgiler verilmektedir; "Banaz 'da tar~msal faaliyetlerin yap~ld~~~~ 37.388,25 dönüm
topra~~n 35.567 dönümünde hububat ve baklagil, 1.131,25 dönümünde ba~, bahçe ve bostan, 690 dönümünde ise endüstriyel ürünler üretimi yap~lmaktad~r. Bunlardan elde edilen toplam 1.442.050 kuru~un 1.286.181,5 kuru~u hububat ve baklagil üretiminden elde edilmektedir. Bu da toplam hububat ve baklagil üretiminde dönüm ba~~na tarla ürünleri üretiminin % 35,42 'sine tekabül etmektedir". Bkz. Bay, a.g.t., s.13.
BANAZ KAZASINA AIT 1870 TARIHLI ()SÜR ~LT~ZAM DEFTERI
HAKKINDA B~R DE~ERLENDIRME 163
Sonuç
1870 Tarihli Banaz'a Ait Ö~ür ~ltizam Defterindeki kay~tlardan yola ç~karak, ö~ür vergisi-nin iltizam yoluyla toplanmas~, ö~ür vergisivergisi-nin belirlenmesi ve tahsilinde yap~lan uygulamalar hakk~nda baz~~ tespitlerde bulunman~n faydal~~ olaca~~n~~ dü~ünmekteyiz.
Defterdeki kay~tlardan iltizam sisteminin nas~l i~ledi~ine dair baz~~ ipuçlar~~ bulmak müm-kündür. Kay~tlardan yola ç~karak iltizam ihalesinin aleni bir ~ekilde yap~ld~~~, iltizama talip olacak ki~inin güvenilir kefiller bulmak zorunda oldu~u, taahhüt etti~i miktar~~ alt~~ taksitte mal sand~~~na ödemek zorunda oldu~u, ödemedi~i taktirde cezai i~leme tabi tutulup ödenmeyen miktar~n faiziyle birlikte tahsil edildi~i, verginin toplanmas~~ s~ras~nda halk~n rencide edilme-mesi, iltizam sahibinin verginin toplanmas~~ ve nakli s~ras~nda ahaliye haks~zl~k yap~lmamas~~ konusunda uyar~ld~~~, verginin tespitinde bir önceki y~ldaki kay~tlar~n ve vergi miktar~n~n esas al~nd~~~, tahsil edilemeyen ö~ür vergilerinin toplanmas~~ için senet kar~~l~~~nda baz~~ ki~ilere yetki verildi~i, ö~ür vergisi tahsilât~n~n birkaç y~l sürdü~ü ve tamam~n~n tahsil edilemedi~i anla~~lmaktad~r.
Ö~ür vergisi toplama i~ini alan ki~inin, sahip oldu~u imtiyaz~~ ba~kalar~na havale edebildi~ini/payla~abildi~ini, payla~t~~~~ ki~ilerin de kendi bölgelerindeki köylere ait ö~ür vergisi toplama i~ini ba~kalar~na devredebildi~ini, bu devir i~lemi s~ras~nda borç senedi haz~rland~~~~ ve kefiller istendi~i, böylece ö~ür vergisi toplama i~inde bir hiyerar~inin olu~tu~u görülmektedir.
Defterdeki kay~tlardan ö~ür vergisinin baz~~ ürünlerde ayni, baz~~ ürünlerde ise nakdi olarak tahsil edildi~i anla~~lmaktad~r. Bu~day, arpa, yulaf, bakla gibi nakledilebilir ve saklanabilir tar~m ürünlerinden al~nan ö~ür vergisi ayni olarak, ba~, bostan gibi ürünlerden ise nakdi olarak tahsil edilmi~tir. Nakdi olarak tahsil edilen vergi ile, bu~day veya arpa sat~n al~n~p U~ak veya Afyon pazar~nda sat~larak, paran~n de~erlendirilmeye çal~~~ld~~~~ görülmektedir.
Defterdeki mevcut bilgilerden yola ç~karak hububat ö~rünün %12,5, tar~m ürünleri ö~rü-nün %10 olarak hesapland~~~~ anla~~lmaktad~r. Ürün baz~nda al~nan ö~ür vergisine bakt~~~m~zda, afyon ekilen tarlalar~n a'lâ dönümünden 100 dirhem afyon ile 1 ayar ha~ha~, evsat~ndan 75 dirhem afyon ile 1,5 mintan ha~ha~, ednâs~ndan 50 dirhem afyon ile 1 mintan ha~ha~~ al~nd~~~, afyon ö~rünün nakit al~nmas~~ halinde a'lâs~ndan afyon bedeli olarak 100 ve evsat~ndan 75 ve ednas~ndan 50 kuru~~ al~nmas~~ gerekti~i, kay~tlardan yola ç~karak afyon tarlas~ndan a'lâ olan-dan evlek ba~~na 30 kuru~, evsat olanolan-dan evlek ba~~na 22 kuru~, ednâ olanolan-dan evlek ba~~na 15 kuru~~ ö~ür vergisi al~nd~~~, bir ot (giyah) arabas~~ yükünün 200 okka (yakla~~k 256 kilo 400 gram) olarak hesaplanarak araba ba~~na 3 kuru~, de~irmen ba~~na 40 kuru~, ceviz a~ac~~ ba~~na 4 kuru~~ ö~ür al~nd~~~, 1 evlek ba~dan 3 kuru~, 1 evlek bostandan 7,5 kuru~, 1 adet ar~~ koyan~n-dan 2,5 kuru~, ba~koyan~n-dan elde edilen 1 yük üründen 2 kuru~~ ö~ür al~nd~~~~ anla~~lmaktad~r.
Toplanan ö~ürler, makbuz kar~~l~~~~ olarak mal sand~~~na teslim edilmi~, Vakfa ait ö~ürler ise ya vakfa gönderilmi~~ ya da makbuz kar~~l~~~~ sarrafa teslim edilmi~tir. Vergiyi toplayan ki-~iler, ba~ta afyon tarlalar~n~n tespitinde görevlendirilen memurun maa~~~ olmak üzere, nakliye ücretlerini, yaz~~ma giderlerini masraf olarak göstermi~ler ve bu giderleri toplanan ö~ürden dü~mü~lerdir. Nakit olarak toplanan vergileri de~erlendirmek için arpa, bu~day gibi ürünler sat~n al~nm~~, sat~n al~nan ve ayni olarak toplanan ürünler Afyon, U~ak, ~zmir gibi yerlere gön-derilerek nakde çevrilmi~tir.
Ö~ür vergisi ile ilgili olarak Banaz Kazas~~ özelinde baz~~ tespitlerde bulunmak mümkün-dür. Buna göre; Banaz Kazas~na ait 1869 y~l~~ ö~ür vergisinin 391.667 kuru~~ oldu~u, 1870 y~-l~nda 544.000 kuru~~ olarak hesapland~~~, 1870 y~y~-l~nda ayr~ca vak~f geliri olarak 86.000 kuru~~ ö~ür belirlendi~ini, 1870 y~l~~ ö~ür toplama imtiyaz~n~~ Kütahya Mevlevilerinden ~eyh zade R~za Efendinin ald~~~, ö~ür vergisini toplama i~ini Abdülbaki Efendi, Elif zade Hac~~ Mustafa Efendi, Mercimek zade, Ke~fi Efendi, Molla Ömer Efendi ve Yahya Efendi ile birlikte ger-çekle~tirdi~i, toplanan vergilerin mal sand~~~na teslim edildi~i, vak~f ile ilgili olan ö~ürlerin makbuz kar~~l~~~~ vakfa veya sarrafa teslim edildi~i anla~~lmaktad~r.
Ö~ür vergisi ile ilgili ödeme ve tahsilatlarda kuru~~ cinsinden ifadeler yer almakla birlikte baz~~ kay~tlarda "Osmanl~~ liras~", "~ngiliz Liras~" gibi para birimlerden de bahsedilmektedir.
Banaz kazas~nda ba~, bostan, bahçe tar~m~n~n ve sebze yeti~tiricili~inin, ar~c~l~~~n ve ceviz yeti~tiricili~inin yayg~n oldu~u, 5 köyde tütün ekimi yap~ld~~~, 8.471,5 evlek tarlada afyon tar~m~~ yap~ld~~~, ba~ta bu~day ve arpa olmak üzere, fasulye, yulaf, m~s~r, dar~, burçak, melez tar~m~n~n yap~ld~~~~ görülmektedir. Defterde yer alan ve ö~ür vergisi tahakkuk ettirilen ürünler, ürünlerin cins ve miktarlar~~ ile köylere göre da~~l~m~~ bize XIX. yüzy~l~nda sonlar~nda Banaz Kazas~n~n ekonomik durumu ve tar~m faaliyetleri hakk~nda bir fikir vermekte, bölgeye ili~kin verilen i önceki ve sonraki y~llarla k~yaslama, ba~ka bölgelerdeki bilgilerle kar~~la~t~rma imkan~~ sa~lamaktad~r.
BANAZ KAZASINA AIT 1870 TARIHLI ~~üR ~LT~ZAM DEFTERI
HAKKINDA B~R DE~ERLENDIRME 165
KAYNAKLAR 1870 Tarihli Banaz 'a Ait Ö~ür ~ltizam Defteri
Barkan, Ömer Lütfi, "Osmanl~~ ~mparatorlu~unda Ö~ür", MEB ~slam Ansiklopedisi, Cilt:9, ~s-tanbul, 1980.
Ba~demir, Baykal, Osmanl~~ Vergi Sisteminde Ö~ür, Ça~~ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti-tüsü, Kamu Hukuku Anabilim Dal~, Yay~nlanmam~~~ Yüksek Lisans Tezi, Mersin, 2015. Batmaz, Efta! ~ükrü, "~ltizam Sisteminin XVIII. Yüzy~ldaki Boyutlar~", Osmanl~, 3.Cilt,
An-kara, Yeni Türkiye Yay~nlar~, 1999.
Bay, Güler Erdem, 19.Yüzy~lda Banaz Kazas~~ 'n~n Sosyo-Ekonomik Yap~s~, ~stanbul Üniversite-si, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Iktisat Anabilim Dal~, Yay~nlanmam~~~ Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul, 2010.
BOA., MVL, 550/39.
Demir, Mustafa Adem, 20.Yüzy~l Boyunca Türkiye'de Zirai Kazançlar~n Vergilendirilmesinin Has~lat Aç~s~ndan De~erlendirilmesi, Dumlup~nar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitü-sü, Maliye Anabilim Dal~, Yay~nlanmam~~~ Yüksek Lisans Tezi, Kütahya, 2008.
Emecen, Feridun, "Dönüm", Türkiye Diyanet Vakf~~ ~slam Ansiklopedisi, Cilt:9, 1994, ~stanbul. Erbay, Nuri, "Kütahya Mevlevil~ânesi ve Mevlevi Kültürü Aç~s~ndan Kütahya", Dünyada Mevlâna Izleri (13-15 Aral~k 2007, Konya)— Bildiriler, Konya, Selçuk Üniversitesi Mev-lâna Ara~t~rma ve Uygulama Merkezi Yay~nlar~: Yay~n No: 5 / Bildiriler Serisi: 2 / Y~l: 2010, s.551. http://akademik.semazen.net/Sempozyumlar/Dunyada-Mevlana-izleri-bildi-riler/35.pdfteri~im Tarihi:10.10.2014)
Genç, Mehmet, "~ltizam", Türkiye Diyanet Vakf~~ ~slam Ansiklopedisi, Cilt:22, ~stanbul, 2000. Giray, Filiz, Maliye Tarihi, Bursa, 2006.
Güçer, Lütfi, XVI-XVII. As~rlarda Osmanl~~ Imparatorlu~unda Hububat Meselesi ve Hububat-tan Al~nan Vergiler, ~sHububat-tanbul, 1964.
Çak~r, Baki, Osmanl~~ Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzy~l), ~stanbul, 2003. H.1290 (M1873-1874) Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi.
H.1292 (M1875-1876) Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi. H.1303 (1885-1886) Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi. H.1310(1892-1893) Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi. H.1311(1893-1894) Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi.
http://www.tdk.gov.tr/index.php? option=com_bts&arama—kelime&guid=TDK.GTS.54b3a-8474acld4.94444900 (Eri~im Tarihi: 12.01.2014)
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama—kelime&guid—TDK.GTS.54b3a-8474acld4.94444900 (Eri~im Tarihi: 12.01.2014)
Kaz~c~, Ziya, Osmanl~ 'da Vergi Sistemi, ~stanbul, 2014.
Öntu~, Mustafa Murat — Do~ru, Deniz, Dünden Bugüne Banaz, U~ak, Banaz Belediyesi Kül-tür Yay~nlar~~ No:1, 2002.
Özde~er, Mehtap, 15-16.Yüzy~l Ar~iv Kaynaklar~na Göre U~ak Kazas~n~n Sosyal ve Ekonomik
Tarihi, ~stanbul, 2001.
Sava~, Saim, Osmanl~~ Döneminde U~ak-Banaz 'a Ba~l~~ Büyükoturak ve Küçükoturak Köylerinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, U~ak, 2015.
~ener, Abdüllatif, Tanzimat Dönemi Osmanl~~ Vergi Sistemi, Ankara, 1.Bask~, 1990.
Tabako~lu, Ahmet, "Ö~ür", Türkiye Diyanet Vakf~~ ~slam Ansiklopedisi, Cilt:34, ~stanbul, 2007. Topla, Zehra, Akçaabat-Vakfikebir Ö~ür Defteri/1850, Ankara, Vakf~kebir Kültür ve
Mehmet KARAYAMAN
EKLER
Ek-t: 1870 Tarihi Banaz'a Ait Ösür ~ltizam Defterinin 1. Sayfas~~ ve Transkripsiyonu
4kL, t ‘'11-V<V1( < "i )1.0 0 • . _ • <----1,:•-•.2
t.~"%;>`1:,> t:J 1.v..)eur>4,-.4%,"
~
;3,,,A;(4.:0..i.i.o.}_)
(~„f04./..,
"..j.; ;4:
-kalrav994-.)-4115 (
I • - ;":..-P,-•<,‘..2,.Q. (?,i(/ %:•::.'•41445")*<)"1..‘:. t ; ‘S::•," 412- 5 K41 1 tao < I i ` , 44.0 .3 I "4::;; ,•'''‘ ; 4 .;")., \ A\~p e).:: ik4- ',..~.' ‘-'i -•/.'''J.:~,-,-0: -)'>'° 4:4, 1 -#-wjtj---,1-'-,I~ii~.C' c":.--.4.> k:#.14 ;<-,-..Z., jti:-b../ j..>•,3., ›:-; 2)
4', ;''LL' 4 I -c..,k, :, <-?.>e-yjk.!--•'
(0b1-7.44.439. J•?•,tr'./pf3 I C.4:0.1.-:'_.,k,so „>)•cif:tj 41.... 4,J.3 \--e• ..r L, -.',.jo--<• 1 N i1/42....j
Numro: 500
Fi 28 Cemaziye'l-evvel sene 87 ve 13 A~ustos sene 86 [26 A~ustos 1870] tarihli uhdemi-ze ihale olunan Banaz Kazas~~ a'~an hakk~nda yedimiuhdemi-ze verilen emimamenin sureti
U~ak Kaim-malcamli~ma Re' fetlü Bey
Bana7 Kazas~= gayr-~~ ez menafi ve duhan seksen alt~~ senesi hububat a'~ar~~ be~~ yük k~rk dört bin kuru~~ bedel ve meclis-i idare-i livadan tasdikli kefalet-i kaviyye ve vilayet-i celileden al~nan emir üzerine Kütahya muteberan~ndan ~eyh zade R~za Efendi ~~hdesine bi'l-ihale deyn tahvili h~fz ile zab~tname ita Inl~nd~~~ndan ve bu hususu emval-i miriyede ma'dud oldu~undan nizam ve usul ve teamül-i kadimine tevfilcan vaktiyle i~lerinin tesviyesine mahallince icra-y~~ muavenet olunmas~~ z~mnmda tahrirat tastiri canib-i muhasebeden ba-derkenar ifade olunmu~~ ve hakikaten hâsfiat-~~ ö~riye hazine-i ~ahanenin ba~l~ca varidat~ndan olmas~yla mülteziminin nizam~~ dairesinde vuku bulacak mes'ulat~nm teshilat~~ lâz~meden oldu~u gibi efendi-yi muma-ileyhin dahi gadrden vilcayesi hususuna itina olunmak mulcteziyan~ndan olmas~yla mültezim-i muma-ileyh haldanda dahi muamele-i lazime-i nizamiyenin ifasma himmet buy-rulmak bab~nda irade efendimindir.
Mutasarr~f-~~ Liva-~~ Kütahya ~brahim Edhem"
Numro
U~ak kaim-makaml~~~~ taraf~ndan Banaz Kazas~na emimame suretidir. Fütüvvetlü Efendi
Merkez-i livadan ~eref-varid (?) edüb sureti balaya tenzil k~l~nan emimame-i âliyye-i mu-tasarnfide ihale olundu~u beyan buyn~lan kaza-i mezlcür a'~ar~n~n nizam ve usul ve teamül-i kadimine tatbilcan tesviyesi ve hükümet-i mahalliyeden ifas~~ laz~m gelen muavenet-i mulcte-ziye-i nizamiyenin icras~~ hususuna hinunet eylemeleri siyak~nda teficim-i zeyle ibtidar k~l~nd~. Fi 2 Cemaziye'l-ahir sene 87 ve fi 18 A~ustos sene 86 [30 A~ustos 1870]
Kaim-makam-~~ U~ak Mahmud
Mehmet KARAYAMAN
Ek-II: 1870 Tarihi Banaz'a Ait Ö~tir ~ ltizam Defterinin 2. Sayfas~~ ve Translcripsiyonu
_ - (~_j_Lo~~ J~a- ..•••-, ~')..>' "'341i431.-' S:.> I j" jr•• <A> I ••'.1? ‘-' &k, <:". /.9/..1:0* I»?
<,„W:., (5-*1-
?
,f,,, c2~1.-,.;" - _ _ <1.- 1 .1.--et; I "--°1 -e0:1 1-'i
IL;;;
<4.y.
• ce,„,
,J 1.".4 e) Iv e • •-• •04; I ~.:•";)1,1P-i-04" (k":9' <tS:i-r4.- 1 :e: cr----.~-1-(ta,
-
<.;;•%b (£1.0
Senet suretidir Badi-i deyn senedim oldu ki
Banaz Ka7as~na tabi falan karyesinin gayr-~~ ez duhan seksen alt~~ senesine mahsuben hubu-bat a' ~an miriyesinden yüzde on iki buçuk ve e~çar-~~ müsmiresinden yüzde on ve afyonun a'lâ dönümünden yüz dirhem afyon ile bir ayar ha~ha~~ ve evsat dönümünden yetmi~~ be~~ dirhem afyon ile bir buçuk mintan ha~ha~~ ve edna dönümünden elli dirhem afyon ile bir mintan ha~ha~~ ve giyah~n iki yüz kwye gelür arabas~ndan üç guru~~ ve afyon tahririne tayin olunan memur üc-reti tarafimdan verilmek üzere mültezim direktörü elhaç Abdülbaki Efendi'den ber-vech-i bâlâ
~u kadar bin kuru~~ ve ~u kadar taksit ile ba'z~~ (?) sene-i merkûme a~ustos gayesinden kanun-~~
evvel gayesine de~in eda itmek üzere deruhte eyledik ve bedel-i mezlctiru fiyat-~~ miii be~lik be~~ kuru~a ve sim-i mecidiye yirmi guru~a eda itmek ve zarar ziyan iddia itmemek ve her ne dürlü niza ve iddiam tekevvün ider ise ba~kaca hazine-i celileden aramak (?) üzere tekasit-i malume bedelinden bir akçe tevkife salahiyetim olmamak ve ~ayet vakt-i telcasit meyan~nda mebla~-~~ mezbilru tediye idemedi~im halde mürur eden eyyam güze~tesini usul-i sarrafan ve-chiyle lcisesi bin akçe hesab~yla ma'a güze~te-i mezlcür' ~u kadar guru~~ direktör-i muma-ileyh e~nr u havalesine eda etmek üzre zimmetimde deynim ve borcum oldu~unu mübeyyin i~bu deyn senedim ita lc~l~nd~.
Et-tekasit
Gayet-i A~ustos 86: .Gayet-i Eylül:
.Gayet-i Te~rin-i Evvel: Gayet-i Te~rin-i Sn:
Mehmet KARAYA MAN
Ek-~li: 1870 Tarihi Banaz'a Ait Ö~ür ~ ltizam Defterinin 3. Sayfas~~ ve Transkripsiyonu
j~;'—f!rp t.~~ €-AC-c• -_-_-+ k.,4> d'‘,•"‘"‘'h< (A •`‘`••-‘ "1/4 -1/4 -k,- --•-‘ v- -•%1 - 411• t '46 ; e;';' s ttka-t4;1 -4 J-,4°444:;; 4)4,4 ;i4:44 4150;;;,1 <!•1,14, ,,,,:r4J> t
44%,frok.,;.L;(44.-
<J5 I ")/15- 411.> „ f! • e ..>;%>1.01‘•"' ,•••/-.° ;: 4;1":?. 100 1:0j 1 'J,' 6 I ,5 I (>4:5 j xfrio~~,.>;4; \.;,y .; ~•')»;*1 ~P~>'9 6t• ;AJJ ~: • ,d0par.:V
• • e)+, >k) ) -11;;;I•IP" ).,1 P;4°,•:;) '<•r;s3 ".:><- ) C,7*-•.>-.0 4-55 • "" 6:4?L"
