MOLLY GREENE, A Shared World, Christians and Muslitr~s in the Early
Modern Mediterranean (Payla~~lan Dünya, Erken Modern Akdeniz Dünyas~'
nda Hristiyanlar ve Müslümanlar), Princeton University Press, Princeton -
New Jersey 2000, XIV-228 sahife.
Eserin ana konusu Venedik'ten Osmanl~'ya geçen Girit adas~nda 1720'ye kadarki sosyal, iktisadi ve kültürel de~i~imin sonuçlar~n~~ tahlil etmektir. Giri~, Sonuç, Bibliyografya k~s~mlar~~ d~ -~~ nda alt-~~ bölümden olu~maktad~ r.
Molly Greene, Giri~~ (s.242) k~sm~nda önce geçen yüzy~l~n iki büyük Akdeniz Tarihçisi'n-den bahs eder. Bunlardan birincisi Belçikal~~ Henri Pirenne'dir. Les villes du moyen âge° adl~~ eserinde Roma ~mparatorlu~u'nun riul~~~~ ile Eski (antik) medeniyetin sona ermedigini, italya-y~, ~spanya'r, Fransa'y~~ istilâ eden kavimlerin bu medeniyetin tesirinde kald~klar~n~, ~ehirlerde, köylerde hemen hiçbir ~eyin de~i~medi~ini, Akdeniz ticaretinin eskisi gibi devam etti~ini, ancak VII. yüzy~lda Arap istilâs~ndan sonra, yani ~slam'~ n Kuzey Afrika'ya ve Ispanya'ya yarl~~~ndan sonra, eskinin yerini yeni bir düzenin ald~~~n~~ kan~ tlamaya çal~~~r. ~ kinci Tarihçi ise Frans~z Fer-nand Braudel'dir. La Wditerranee et le mond m&literraneen ~l l'e'poque de Philippe IL' isimli kitab~nda "Akdeniz bir deniz bile de~ildir; o bir denizler bütün üdür ve bu denizler adalarla dolu, yar~madalarla kesilmi~~ ve dall~~ budald~~ k~ larla çevrelenmi~lerdir"3 demektedir. Bu ba-k~mdan "Akdeniz, etnik ve ba~ka bak~mlardan dünyan~n alt~nc~~ k~tas~~ say~labilir" diyen Halikar-nas Bal~kç~s~~ (Cevat ~akir Kabaa~aç) hakhd~r 4.
Braudel, bu denizi ve çevresini, iklimini, iktisadi faaliyetleri, bu deniz etraf~nda kurulan imparatorluklar~, halk~n~, nihayet bu deniz ve k~y~lar~ nda Osmanl~-Habsburg (~spanyol) rekabe-tini anlat~ r. Braudel'in Akdeniz'i bir bütün olarak ele almas~na kar~~l~ k, Amerikal~~ Tarihçi An-drew Hess The Forgetten Frontier: A History of the Sixteenth Centu~y Ibero-African Eron - tiefrde Kuzey Afrika'da Akdeniz Dünyas~ n~~ ispanyollar ile Osmanl~lar aras~ nda ay~ ran bir hat vard~r, böylelikle ayr~lan iki kültür âlemi, yaln~z XVI. yüzy~la münhas~r kalmam~~, takip eden yüzy~llarda da Hristiyan ve ~slam Dünyas~ ndaki bu uçurum devam etmi~tir, kan~s~ndad~r.Molly Greene bu hususlar~~ belirtmektedir. O, bu iki dünyaya bir üçüncüsünü eklemektedir: Do~u Or-todokslu~u 1204'teki IV. Haçl~~ Seferi'nden sonra Do~u Akdeniz'de Latin Hristiyanl~k, ~slam ve Hristiyan Ortodoksluk rekabete, mücadeleye giri~mi~lerdir. Bu üçlülü~ün erken devirleri Biran-sa kar~~~ VII. yüzrldaki Arap-~slam fetihleri, Haçl~lar ve Istanbul'un Osmanh-Türkleri taraf~ndan al~nmas~~ olarak tan~mlamr.
Molly Greene 1645-1669 aras~ nda Osmanl~lar~n Venediklilerden Girit adas~ n~~ almalar~n~n Do~u'daki Latin hakimiyetinin sonunun ba~lang~c~~ oldu~unu söyler, bu süreç 1715'e kadar sü- Türkçe çevri: ~adan Karadeniz, Ortaça~~ kentleri, Kökenleri ve ticaretin canlanmas~, Sunu~: ~lber Onayl~, ~stanbul 1982, Dost kitabevi yay~nlar~.
2 Türkçe çevrii: Mehmet Ali K~l~çbay, Akdeniz ve Akdeniz Dünyas~, ~stanbul 1989, 141., Eren yay~nc~hk.
Age., I, s. XV.
4 Halikarnas Bal~kç~s~, Anadolu'nun Sesi, ~stanbul 1971, s. 10'dan nakl eden: Bilâl N. ~im~ir, Ege Sorunu, Belgeler, 1, Ankara 1976, Türk Tarih Kurumu yay~ n~, s. XIII.
416 K~TAP TANITMA
rer. Girit'in Türk hakimiyetine geçi~inin Osmanl~lar ile Venedik aras~ndaki uzun milcadelelerin son dura~~~ oldu~u kadar, Do~u'daki Latin, Do~u Hristiyan ve Müslüman unsurlar~n biribirlerini geni~~ ölçüde etkiledikleri yerdi. 1645 ilkbaharmda adan~n kuzeybat~~ k~y~lar~nda Osmanh do-nanmas~~ görününceye kadar, Katolik ve Ortodoks Hristiyanlar, 500 senedenberi, birlikte ya~~~ - yorlard~. Rekabet halinde de de~illerdi. Osmanl~~ fethinden sonra Grek dünyas~nda en geni~~ Müslüman toplulu~u meydana geldi, bunlar~n da ço~unu mühtediler te~kil ediyordu, ~eklinde yazarnruz~n fikirleri özetlenebilir (s.3-4).
Birinci bölüm "The Last Conquest", s. 13-33)'de adan~n fethi, sonraki düzenlemeler, ada-n~n yeni e~raf ve ileri gelenleri, ihtidalar, tahrir ve kanunnâmeler anlaulmaktad~r. Bu meyanda adada Venedik devrinde nüfuzlu kimseler fetihten sonra Venedikliler ile birlikte aday~~ terk et-mi~lerdir. Bunlara bir örnek üzerinde bilhassa durulmaktad~r. Chortatse ailesi bu gruba tipik bir misaldir. Venedikliler ile birlikte bu aile Girit'ten kaçm~~, Venedikliler Mora'y~~ i~gal edince (1686) kendisine orada arazi verilmi~, 1715'te Mora, ~ehid Ali Pa~a taraf~ndan yeniden Osmanl~~ idaresine girince, tekrar buradan da l~açm~~t~r. Bu aile mensuplar~ndan baz~lar~~ ~zmir'de Vene-dik konsulii olarak bulunmu~, baz~lar~~ Frans~z ve ~ngilizlerle evlenmi~lerdir. Sir James William Whittall de XVIII. yüzy~l sonlar~nda ayn~~ aileden gelen birisidir (s. 37, not.89).
~ kinci bölüm ("A Difficult Island", s.45-77)'de harp sonras~~ durum anlat~l~r. Kandiye bom-bard~manlardan harap; olmu~tur. Ada dört livaya bölünmü~tür: (Do~u'dan Bat~'ya) ~stine, Kan-diye, Resmo ve Hanya. 1592'de büyük veba salg~n~ndan önce adan~n nüfusu 200.000 civar~nda gösterilmektedir, fakat 1593 yaz~nda yaln~z adan~n merkezi Kandiye'de 9.000 ki~i ölmü~tür. Adan~n toplam nüfusunun % 20'si bu veba salg~n~ nda ölmü~tür. Nüfus 1644'te 287.165'e yük-selmi~, 1680'de tekrar dü~mü~tür: tahminen 50.000 Hristiyan, 30.000 Müslim (s. 50-53'de nüfus veri ve tahminleri). Faz~l Ahmed Pa~a'n~n, feth etti~i Kandiye'ye 4. Ekim 1669'da girdi~inde do~ru Hilnl~k Camii'ne giderek namaz luld~~~ndan, buras~n~n Saint Francis Kilisesi'nden ca-miye tahvil olundu~undan bahs olunmaktad~r (s.55). Sadrazam~n Kandiye'de bir cami yapt~r-d~~~, bunun harap olmas~~ üzerine sonradan yeniden in~a edildi~i anla~~lmaktad~r6.
Venedik yönetiminin Girit'te ada köylülerine bask~~ yapt~klanna vergileri a~~rla~t~rd~klanna halk~~ kendilerine hizmete zorlad~klanna i~aret olunmaktad~r (s.57). Venedik'in Do~u Akdeniz-'de deniz hakimiyetini kaybetmesi, Fransa'n~n onun yerini almas~, ada ticareti bu bölümde ince-lenmektedir.
Üçüncü bölüm ("Ottoman Candia', s.78-109)'de Osmanl~~ döneminde Kandiye'nin du-rumu incelenir. Tahrip edilen ~ehrin nüfusunun artt~r~lmas~, nüfusun seviyesi ve kökeni, kay-naklar~, ~ehre ait vergilerin denetimi, topluluklar aras~~ ili~kiler ara~t~rma konusudur.
Dördüncü bölüm ("Between Wine and Olive Oil", s.110-140)'de ba~l~ca ürünler, ~arap ve zeytinya~~~ ticareti, ihraç ve ithal mallar~, ticari ortaklar, be~inci bölüm ("Merchands of Candia", s.141-173)'de yine ticaret inceleme konusudur. Alt~nc~~ ve son bölüm ("The Slow Death of the Ancien Regime", 5.174-205).de Venediklilerin 1669'da Girit'i tamamen kayba muvafakat etme-dikleri, 1684-1699 aras~ndaki uzun harp y~llar~nda Hanya'y~~ almay~~ denedikleri (1692'de), 1715-1718 Osmanl~-Venedik harbinin ise Venedik'in ufak Cerigo adas~~ hariç, Do~u Akdeniz'den ta-mamen çekilmeye mecbur kald~klar~~ anlaulmaktad~r. Asl~nda 1669'da Kandiye'nin teslimini de ihtiva eden sulh sonunda Girit'teki Suda, Esperlonga ve Granbusa kaleleri Venediklilerde kal-
6 Orhan F. Köprillü, "Kandiye'de Köprülülere ait kitabeler", Ord. Prof ~smail Hakk~~ Uzunçar~~h'ya Arma~an, Ankara 1976, Türk Tarih Kurumu yay~n~, s. 487-494; Cemal Tukin-Cevdet Küçük, "Girit", DV~, cilt 14, s. 88 (Evliya Çelebi'ye dayanmaktad~r).
KITAP TANITMA 417 m~~t~7. Girit'ten Venediklilerin çekilmesi ile adadaki Ortodoks Kilisesi Latin bask~s~ndan kur-tulmu~, yakla~~k be~yüz y~ll~k Latin hakimiyeti sona ermi~, ada Grek Ortodoks Dünyas~ na kat~l-m~~t~. Bu bölümde adadaki Katolik ve Ortodoks kiliseler, Venediklilerin rolü, yüksek memurlar aras~nda din de~i~tirmeler (ihtida ve irtidad), bunlara örnekler bahis konusu edilrnektedir.
Sonuç k~sm~nda (5.206-209) ise, Bat~~ Girit'te 1770 ilkbahannda John Vlachos adl~~ Sfalcial~~ zengin ve gemi sahibi bir yerliden söz edilir. Tarihte Daskaloyiannes ad~~ ile bilinen bu zat 2.000 ki~ilik silahl~~ bir çete ile ovaya inmi~, bir haftada bir haz~rl~k ve e~lenceden sonra küçük bir çete gurubu ile müslümanlar~~ katl etmeye ba~lam~~t~r. Bu olay~n Grek Tarihçili~i'nde "Orloff ayak-lanmas~" diye bilindi~ine i~aret olunur (s. 206). Ayn~~ sene sonlar~nda bu ayaklanma basur~hr. Sfakia'daki köyler tahrip edilir. II. Katerina'n~n donanma kumandan~~ Orloff un ajanlar~~ adalar-daki mahalli Yunanl~~ liderleri ayakland~rm~~, fakat Rus donanmas~~ geri dönünce, asiler ortada kalm~~lard~r. Bu olaydan sonra Fransa'n~n Do~u Akdeniz'del~i nüfuz çabalar~, Ruslar lehine Yukar~da k~saca muhtevas~~ tamulmaya çal~~~lan Molly Greene'nin bu eseri Ankara ve Istan-bul'daki Osmanl~~ Ar~ivIerindeld belgeler d~~~nda, Girit'te bugün Herakleon (eski Kandiye)'daki ~eriyye defterlerinden baz~lar~na (hepsi 162 cilt), Venedik Ar~ivi'ndekilere de dayanmaktad~r. Bu bak~mdan adan~n a~a~~~ yukar~~ yüzelli y~lhk tarihinin sosyal cephelerini emsalsiz bilgilerle ay-d~nlatmaktad~r. Do~al olarak seyahatnamelerin, Yunanca kaynaklar~n da kullan~l~~~~ eserin de~e-rini daha da artt~rmaktad~r. Nedense, Evliya Çelebi Seyahatnamesi eserin kaynaklar~~ aras~nda bulunmakla beraber, M. Green Evliya Çelebi'den pek faydalanmam~~ur. Halbuki Paul (Pavlos) H~d~ro~lu'nun çal~~malar~~ Evliya'mn Girit k~sm~~ ile ilgilidir: Das religiöse Leben auf Kreta nach
Ewlija Celebi„ Leiden 1969, Brill. Bu eserin daha geni~~ bir okuyucuya hitap edebilmesi için
Türkçe'ye çevrilmesinin çok faydal~~ olaca~~~ a~ikard~r.
NEJAT GÖYÜNÇ
7 Ismail Hakk~~ Uzunçar~~b, Osmanl~~ Tarihi, III/1, Ankara 1995, 5.41/3-419.
