Fa zıl Gök çek*
THE PROBLEM OF NATIVE NON-MUSLIMS ADAPTING A EUROPEAN LIFESTYLE IN THE NOVELS OF AHMET MİTHAT EFENDİ
ABS TRACT
Adapting a European lifestyle and wrong Westernisation have been primary topics of interest amongst our writers since the very first examples of novel in Turkey. The subject of this article, however, is not the wrong Westernization of muslim Turkish people, but rather, the adaptation by the non-muslim people in Turkey of a European lifestyle. The novels of Ahmet Mithat Efendi, in particu-lar, who was an avid defender of the ideology of Ottomanism convey a rich array of examples on this subject. The European lifestyles of some non-muslim Ottoman citizens are given in detail in his novels including Karnaval (Carnival), Müşahedat (Observations) and Henüz On Yedi Yaşında (Only Seventeen). Keywords: Ahmet Mithat Efendi, adapting a European lifestyle, non-muslim, Ottoman citizen, novel
ÖZET
Alaf ran ga lık ve ya yan lış Ba tı lı laş ma ro man tü rü nün ilk ör nek le rin den iti ba ren ya zar la rı mı zı meş gul eden bir ko nu ol muş tur. Ya zı da Müs lü man-Türk in sa nı nın yan lış Ba tı lı laş ma sı de ğil, gay ri müs lim hal kın alaf ran ga lı ğı ele alın mış tır. Özel -lik le Os man lı cı lık ide olo ji si ni sa vu nan Ah met Mit hat Efen di’nin ro man la rı bu ko nu hak kın da zen gin mal ze me ye sa hip tir. Kar na val, Mü şa he dat ve He nüz On
* Prof. Dr., Ege Üni ver si te si Ede bi yat Fa kül te si Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.
1 Meh met Kap lan, “Fe la tun Bey’le Ra kım Efen di”, Türk Ede bi ya tı Üze rin de Araş tır ma lar 2, Dergâh
Ya yın la rı, İs tan bul, 1987, ss. 93-123; Ber na Mo ran, “Fe la tun Bey ile Ra kım Efen di”, Türk Ro ma nı na Eleş ti rel Bir Ba kış, İle ti şim ya yın la rı, İs tan bul, 1983, ss. 38-47.
2 A.g.e., s. 38. Bu dö nem ya zar la rı nın bu ti pi ni te le mek için da ha çok kul lan dık la rı te rim ise, Hü se yin
Rah mi’nin bir ro ma nı nın adı da olan “şık”tır. Ah met Mit hat Efen di’nin Vah ro ma nın da Beh çet Bey ta nı tı lır ken “şık”ın ade ta ta nı mı ya pıl mış tır: “Bu zat ‘şık’ un vanı umumîsi al tın da te mey yüz eden genç ler den ise de on lar me ya nın da gö rü len ba zı ci ci li bey le re ma kis de ğil dir. Şık lar da hi ken di me yan la rın da iki kıs ma mün ka sim olup bir kıs mı asıl şık de ni len tel li be bek ler ol duk la rı hal de di ğer kıs mı ken di le ri ne ‘cen til men’ sü sü nü ve rir ler ki bun lar gü ya ba ba ya ne bir su ret te süs le nir ler. On la rın ne su ret -le gi yi nip süs -len dik -le ri ni ta rif için taf si lat-ı za ide ye ih ti yaç yok tur. Te miz gi yi nir ku şa nır ve ken di hâlin de ge zer ze vat la bir de mo da ga ze te le ri nin eşkâl-i mü ces se me-i zî-ruh la rı ıt lak olu nan şık lar göz önü ne ge ti ri lip de bun la rın va sa tı zi hin ler de bu lu nur sa iş te bu cen til men ta sav vur edil miş olur.” Vah, (Haz. Kâzım Ye tiş), TDK Ya yın la rı, An ka ra, 2000, s. 29.
3 Ya za rın yu ka rı da zik ret ti ği miz ki ta bın da yer alan “Türk Ro ma nı ve Ba tı lı laş ma So ru nu” ve “Alaf ran
-ga Züp pe den Alaf ran -ga Ha ine” baş lık lı ma ka le ler doğ ru dan bu ko nuy la il gi li dir.
Ye di Ya şın da ro man la rın da ki ba zı gay ri müs lim Os man lı va tan daş la rı nın alaf ran -ga özel lik le ri ay rın tı lı bir şe kil de iş len miş tir.
Anahtarkelimeler: Ah met Mit hat Efen di, alaf ran ga lık, gay ri müs lim, Os man lı va tan da şı, ro man.
1870’li yıl lar dan iti ba ren ede bi ya tı mız da ör nek le ri gö rül me ye baş la nan ro man tü rü nün de vam eden yıl lar bo yun ca en çok iş le di ği ko nu lar dan bi ri yan lış Ba tı lı laş ma ve ya alaf ran ga lık ol muş tur. Ah met Mit hat Efen di’nin 1875’te ya yım la nan Fe la tun Bey ile Ra kım Efen di ro ma nın da, yan lış Ba tı lı laş mış ve ya alaf ran ga ti pin ilk ör ne ği ni Fe la tun Be yin şah sın da gö rü rüz. Meh met Kap lan’ın ve Ber na Mo ran’ın bu ro ma na da ir ya zı la rın da1ay rın tı lı ola rak in ce le nen bu ti pin bel li baş lı özel lik le ri mi ras ye di lik ve bu na bağ lı ola rak tem bel lik ile ken di top lu mu nun de ğer le ri ne ya ban cı laş ma ola rak be lir ti le bi lir. Ber na Mo ran bu ti pi “alaf ran ga züp pe” ola rak ad lan dır mış tır.2Bu tip, Ah met Mit hat Efen di’nin Le ta ifi Ri va yat se ri si içe ri sin de ya yım la nan Bekârlık Sul tan lık mı De din? ad lı hikâye sin de Sü ru ri Bey ola rak tek rar kar şı mı za çı kar. Ay nı se ri -de ya yım la nan Bah ti yar lık’ta “züp pe”-den “ha in”e doğ ru -de ği şi min ipuç la rı gö rü lür ve yi ne Ber na Mo ran’ın be lirt ti ği gi bi 1920’li yıl lar dan son ra özel lik le Ya kup Kad ri ve Pe ya mi Sa fa’nın ro man la rın da bu tip bü tü nüy le “alaf ran ga ha in”e dö nü şür.
Ber na Mo ran’ın ko nuy la il gi li ya zı la rı nın son de re ce yol açı cı ve öğ re ti ci ol duk -la rı kuş ku suz dur.3Fa kat Mo ran’ın, alaf ran ga züp pe den alaf ran ga ha ine ge çiş sü re cin de ba zı eser le ri göz den ka çır dı ğı nı da be lirt mek ge re kir. Yu ka rı da sö zü nü et ti ği miz Bekârlık Sul tan lık mı De din? ad lı hikâye ile Bah ti yar lık ro ma nı nın dik ka te alın -ma mış ol -ma sı, Mo ran’ın söz ko nu su ti pe da ir tes pit le ri ni de ğiş tir me mek le bir lik te, “züp pe”den “ha in”e ge çi şin ara du rak la rı nın göz den kaç ma sı na yol aç mış tır. Ay nı şe kil de Vah ve Kar na val ro man la rı nın da bu ko nu bağ la mın da zen gin mal ze me ver di
-ği ni ve bun la rın da Mo ran ta ra fın dan in ce le me ye alın ma dı ğı nı be lirt mek ge re kir. Ko nu nun bir baş ka yö nü ise, özel lik le Ah met Mit hat Efen di’nin ro man la rın da gö rü len, gay ri müs lim ler le il gi li bo yu tu dur. Os man lı Dev le ti’nin, bu ro man la rın ya zıl dı ğı dö nem de çok mil let li ve çok din li ya pı sı nı ko ru du ğu bi lin mek te dir. Her ne ka dar bu dö nem de ya zı lan ro man lar da TürkMüs lü man top lu mu nun me se le le ri ro man -cı la rı mız için ön ce lik li idiy se de, özel lik le Ah met Mit hat Efen di gi bi Os man lı -cı lık ide olo ji si nin sa vu nu cu la rın dan olan ve Os man lı Dev le ti’ nin çok mil let li ya pı sıy la “Os man lı” üst kim li ği al tın da va tan daş lık esa sı na bağ lı bir “mil let” in şa sı nı ger çek -leş ti re bi le ce ği ni ön gö ren/ar zu la yan bir ya za rın ro man la rın da top lu mun bir par ça sı olan Rum, Er me ni ve Ya hu di Os man lı va tan daş la rı nın yer al ma sı son de re ce do ğal bir du rum dur. Ah met Mit hat Efen di’nin yan lış Ba tı lı laş ma ve ya alaf ran ga lı ğı Türk/ Müs lü man Os man lı lar için ol du ğu ka dar gay ri müs lim Os man lı lar için de teh li ke li gör dü ğü an la şıl mak ta dır. Ni te kim onun bir çok ro ma nın da, Ra kım Efen di, Res mi Efen di, Na suh vb. gi bi yer li de ğer le ri ne bağ lı “doğ ru Ba tı lı laş mış” tip le rin mu ka bi li gay ri müs lim ki şi le rin ya nın da Fe la tun Bey, Sü ru ri Efen di, Se nai gi bi tip le rin mu ka bi li sa yı la bi le cek olan gay ri müs lim alaf ran ga ki şi ler de var dır. Biz bu ya zı da Türk ro ma nı nın baş lan gıç dö ne min de en önem li me se le ler den bi ri olan alaf ran ga lı ğın gay ri müs lim ler le il gi li bo yu tu nu Ah met Mit hat Efen di’nin ro man la rı üze rin de gös ter me ye ça lı şa ca ğız. Ya za rın di ğer ro man la rın da da ba zı ör nek ler ve ya de ğin me ler bu lun sa da bu ko nu ya da ir en zen gin mal ze me yi Kar na val ve Mü şa he dat ve He nüz 17 Ya -şın da ro man la rı ver mek te dir.
1881 yı lın da ya yım la nan Kar na val ro ma nı nın ko nu su, Be yoğ lu’nda ya şa yan ve Er me ni ce ma ati nin eş ra fın dan olan Ham par sun Ars lan göz yan’ın genç ka rı sı ile Res mi Efen di adın da ki Müs lü man Türk gen ci nin ara sın da ge çen bir aşk ve iha net hikâye -si dir. Res mi Efen di ile bu ai le ara sın da, Res mi Efen di nin ki li se nin arı za la nan or gu nu ta mir et me si do la yı sıy la baş la yan ta nı şık lık, za man la dost lu ğa dö nü şür. Ra kım Efen di ben ze ri son de re ce dü rüst ve na mus lu bir genç olan Res mi Efen di ile Ma dam Ham par sun ara sın da ki, baş lan gıç ta sa mi mi bir dost luk çer çe ve sin de yü rü yen iliş ki, za man -la –bi raz da Ma dam Ham par sun’un ko ca sın da ara dık -la rı nı bu -la ma ma sı ve Res mi Efen di yi ce sa ret len dir me si ile– aş ka ev ri lir. Ro ma nın asıl ko nu su, Ma dam Ham par -sun’un ko ca sı na iha ne ti ile so nuç la nan bu aş kın hikâye si dir. Bu hikâye çer çe ve sin de ro ma nın ya yım lan dı ğı yıl lar da ki Be yoğ lu’nun renk li ve çok kim lik li ha ya tı da yan sı -tı lır. Ro man da Fe la tun Bey ile Ra kım Efen di’de ki gi bi doğ ru Ba -tı lı laş ma yı tem sil eden Res mi Efen di nin ya nın da, alaf ran ga ti pin bü tün özel lik le ri ni yan sı tan bir ki şi de (Zekâi Bey) bu lun mak ta dır. Bu ba kım dan ro man, Fe la tun Bey ile Ra kım Efen di gi bi Türk/Müs lü man top lu mu nun yan lış Ba tı lı laş ma sı nın eleş ti ri si bağ la mın da da önem li dir. Di ğer ta raf tan Mös yö Ham par sun’un bir Ba tı lı gi bi ya şa mak is te me si, fa kat bu nun ge rek le ri ni tam ola rak ye ri ne ge ti re me di ği için gü lünç du rum la ra düş me si nin an -la tı mıy -la bir gay ri müs lim Os man lı va tan da şı nın a-laf ran ga lı ğı nı ele alı şı do -la yı sıy -la da ay rı bir öne me sa hip tir. Biz bu ra da ro ma nın sa de ce bu bo yu tu üze rin de du ra ca ğız.
Mös yö Ham par sun Ars lan göz yan, Er me ni ce ma ati nin ile ri ge len le rin den ve Ka to lik ki li se si nin mü te vel li he ye ti ne men sup zen gin bir adam dır. Ham par sun’un “Be -yoğ lu’nda bir ha ne si var dır ki tez yi nat ça bi rin ci ler den ad do lu nur. Ha ne si nin ni zam ve in ti za mı tam alaf ran ga dır.” (s. 30)4Ken di si ne ba ba sın dan ve ha la sın dan yük lü mik tar da mi ras kal mış tır. Bu ser ve tin bü yük bir kıs mı nı “Be yoğ lu, Ada lar, Ayas te fa nos, Ka dı köy, Bü yük de re âlem le rin de ve Av ru pa’ca da hi Pa ris ve Vi ya na ve Pe ters burg’un mu te ber ve meş hur sa lon la rın da” tü ket miş tir. (s. 30) Fa kat elin de ka lan ser -vet bi le onu İs tan bul’un en zen gin le rin den bi ri yap ma ya ye te cek mik tar da dır. Kırk ye di kırk se kiz ya şı na ka dar se fa hat âlem le rin de ya şa dık tan son ra “Ey ar tık te eh hül za ma nı gel di” di ye rek ev len me ye ka rar ver miş ve “on ye di on se kiz yaş la rın da” bir kız la ev len miş tir. (s. 30) Ham par sun Ağa, “Av ru pa’da bir de ğil bir kaç la me lif çe vir miş ve ken di da va sı veç hi le ade ta Frenk ol muş bir adam”dır. (s. 32) Ka rı sı da Av ru -pai bir eği tim gör müş tür. Do la yı sıy la ka rı ko ca “alaf ran ga ya cüm le den zi ya de ria yet eden” ki şi ler dir. (s. 32) Özel lik le Ham par sun Ağa, gös ter di ği dav ra nış lar la alaf ran ga züp pe ti pin özel lik le ri ni ser gi ler. Gü lünç tür; genç ka rı sı nı kıs kan dı ğı hal de, Zekâi Be yin, ka rı sı gi bi gü zel bir ka dı nı kıs kan mak ta hak lı ol du ğu nu söy le me si ne, sırf alaf -ran ga ya ay kı rı dır di ye iti raz eder:
“Ha yır efen dim! Alaf ran ga da kıs kan mak yok tur, kıs kanç ko ca la ra ‘eşek he rif’ der ler.” (s. 164)
Böy le söy le se de kıs kan mak ta dır; ka rı sı nın Res mi Efen di ile giz li ce ba lo la ra git -ti ği ne da ir al dı ğı ih bar üze ri ne bir mas ke li ba lo da ka rı sı ol du ğun dan şüp he len di ği bir ka dı nı tar tak la ya rak mas ke si ni çı ka rır, ya nıl dı ğı nı an la yın ca da zor du ru ma dü şer.
Ro man da alaf ran ga lı ğın bir baş ka te za hü rü de Mös yö Ham par sun’un, ka rı sı nın iha ne ti ni ya ka la dık tan son ra onu bo şa mak is te me si üze ri ne or ta ya çı kar. Mös yö Ham par sun ka rı sı nı ev den kov duk tan son ra ye ni den ev len mek is ter, fa kat Ka to lik ki li se si nin bu na izin ver me me si se be biy le is te ği ni ger çek leş ti re mez. Bu nok ta da ya za rın gö rüş le ri ni tem sil eden an la tı cı, bu du ru mun yer li gay ri müs lim le rin Ba tı lı laş ma sı nın bir so nu cu ol du ğu nu, Do ğu’da Ka to lik ler ara sın da es ki den bo şan ma nın müm -kün ola bil di ği ni ile ri sü rer:
“Bi zim ta raf lar da Hı ris ti yan lı ğın ba zı me za hi bi ve hat ta Ka to lik le rin ba zı ce ma at le ri var -dır ki zevç zev ce si nin fuh şu nu eliy le tu tar ca sı na is pat ede bi lir ise talâk-ı küllîye ka dar va rıp o hal de di ğer bir ka dın la akd-i iz di vaç ede bi lir. An cak Şark Ka to lik le ri Ro ma ile ir ti ba tı nı ar tır dık la rın dan be ri on lar me ya nın da da hi talâkın her hâlde adem-i meş ru iye ti kuv vet bul muş ve her ne ka dar talâkı küllî va ki ol sa bi le zevç ve zev ce nin ye ni den te -eh hül le ri ne ce vaz gös te ril me mek te bu lun muş tur.” (s. 262)
Res mi Efen di’nin, Ham par sun lar la dost luk kur duk tan son ra git ti ği ve “cüm le si İs tan bul’un aha lii Era mi ne sin den olan” ki şi le rin ka tıl dı ğı Ham par sun la rın bir da ve
tin de söz ko nu su ki şi le rin alaf ran ga ta vır la rı nın kah ra ma nı mı zı ra hat sız et me si de yer li gay ri müs lim le rin alaf ran ga lı ğı na yö ne lik bir baş ka eleş ti ri ola rak zik re dil me li -dir. Bu da vet te me nü de bu lu nan ce viz li bal ka ba ğı nı bir bir le ri ne gös te re rek “gü ya o mec lis te bu lu nan la rın hiç bi ri si bal ka ba ğı ne ol du ğu nu bil mez ler imiş de ilk de fa ola -rak gö rü yor lar mış gi bi her kes[in] bu kır mı zı şe yin is mi ne bal ka ba ğı de nil di ği ni ve ala tur ka le ziz bir ta am ol du ğu nu” söy le me le ri, bun la rın “şu ca’lî alaf ran ga lık la rı” yer li de ğer le ri tem sil eden Res mi Efen di yi çok ra hat sız eder. (s. 35)
Ro man da ki, gay ri müs lim le rin alaf ran ga lı ğı bağ la mın da dik ka ti çe ken hu sus lar dan bi ri de Zekâi Be yin met re si Ben li Ele na üze rin den gö rül mek te dir. Os man lı mil let sis te mi ne gö re “Rum mil le ti”ne men sup olan Ele na, düş müş bir ka dın ve bir ser vet av cı sı dır. Zekâi Bey le zen gin ol du ğu için dü şüp kalk mak ta dır. Ya zar onu esa sın -da Zekâi Be yin alaf ran ga lı ğı nı ser gi le mek için bir araç ola rak kul la nır. Bu ba kım -dan onun ro lü, Fe la tun Bey ile Ra kım Efen di ro ma nın da ki, Fe la tun Be yin met re si Po li -ni’nin ro lü ne ben zer. Fa kat bu ra da dik ka ti çe ken hu sus, Zekâi Bey ile bir lik te Pa ris’e git tik le rin de Fran sız la rın on dan “Türk ka rı sı” ola rak söz et me le ri ve ya zar an la tı cı -nın bu ifa de yi dü zelt mek için bir ça ba gös ter me me si, ya ni bu bağ lam da Ba tı lı la rın ba kış açı sı nı kul la na rak da ol sa “Türk”ü bir üst kim lik ola rak “Os man lı” ye ri ne kul lan ma sı dır. Ele na’nın, Zekâi Bey ben ze ri alaf ran ga dav ra nış la rı eleş ti ri ko nu su ya pıl dı ğı na gö re, bu ör nek de alaf ran ga lık prob le mi nin Ah met Mit hat Efen di için Müs lü -man-gay ri müs lim far kı ol mak sı zın “Os man lı” üst kim li ği ne sa hip bü tün va tan daş lar için ge çer li bir prob lem ol du ğu nu gös ter mek te dir.
Mü şa he dat5ro ma nı bu tes pi ti doğ ru la yan ör nek ki şi ve olay lar ba kı mın dan da ha da zen gin dir. 1891 yı lın da, Ah met Mit hat Efen di’nin ro man cı lı ğı nın ol gun luk dö ne min de ya yım la nan Mü şa he dat üze rin de, ya za rın de ne di ği ve çok da ba şa rı lı ol du -ğu fark lı an la tım yön tem le ri do la yı sıy la çok du rul muş6, fa kat ro man bi zim bu ra da ele al dı ğı mız ko nu bağ la mın da in ce len me miş tir. Ön sö zün de ki şi le ri nin gay ri müs lim ler den mey da na gel di ği ni özel lik le zik re den ve bu nun ro ma na “mu cibi le ta fet renk ler” kat tı ğı nı be lir ten ya za rın bu eser de yer li gay ri müs lim le rin alaf ran ga lı ğı nı Os -man lı top lu mu nun önem li bir prob le mi ola rak ele al dı ğı gö rül mek te dir.
Ro ma nın ilk say fa la rın da Ah met Mit hat Efen di’nin gay ri müs lim Os man lı va -tan daş la rı nı “yer li” ola rak ni te le ye rek Ba tı lı din daş la rın dan ay rı tut tu ğu nu gös te ren bir sah ne, ko nu muz açı sın dan önem li dir. Va pu ra bi nen ya zar an la tı cı –ki bu ro ma nın tek ni ği ge re ği ay nı za man da ya zar Ah met Mit hat’tır– gir di ği ka ma ra da “pek alaf ran ga gi yin miş” iki ka dın gö rür ve “alaf ran ga usu lün ce” on la rı “bir baş işa re tiy le” se lam
-5 Mü şa he dat, (Haz. Öz lem Ne mut lu), Öz gür Ya yın la rı, İs tan bul, 2006. Alın tı la rın say fa nu ma ra la rı bu
bas kı ya ait tir.
6 Ro ma nın an la tım tek ni ği üze ri ne Ber na Mo ran’ın ya zı sı ( “İd di alı Bir Ro man: Mü şa he dat”, Türk Ro
ma nı na Eleş ti rel Bir Ba kış, İle ti şim Ya yın la rı, İs tan bul, 1983, ss. 4858) ve Ya vuz De mir’in in ce le me si (Za man za man İçin de Ro man ro man İçin de – Bir Üst kur ma ca Ola rak Mü şa he dat, Dergâh Ya yın la -rı, İs tan bul, 2002) zik re de ğer.
la ma ya ni yet le nir. Fa kat yan la rın da ki yaş lı ka dı nın kı ya fe ti (“ga yet ge niş bir si yah di -bet fis tan gi yip ba şı na da bir si yah ye me ni bağ la mış…”) bun la rın “yer li” ol duk la rı nı gös ter di ğin den se lam la mak tan vaz ge çer. Bu sah ne ve ya za rın tav rı sem bo lik ola rak önem li dir: Ah met Mit hat Efen di, gay ri müs lim Os man lı va tan daş la rı nın “yer li” oluş la rı nı önem se mek te dir ve ro ma nın iler le yen kı sım la rın da da gö rül dü ğü gi bi bu özel -lik le ri ni kay bet me le ri ni, Ba tı lı din daş la rı na ben ze ye rek “ya ban cı laş ma la rı nı” bir prob lem ola rak gör mek te dir. Ro ma nın esas ko nu su olan Agav niRe fet ve Re fetSi ra -nuş ara sın da ki dost luk ve aşk iliş ki si nin ya nı sı ra gay ri müs lim le rin ya ban cı laş ma sı ve ya baş ka de yiş le yan lış Ba tı lı laş ma sı prob le mi de hep si Er me ni olan Si ra nuş, Agav -ni, Kar nik ve Kir kor’un et ra fın da ge li şen olay lar çer çe ve sin de or ta ya ko nul muş tur.
Bu ki şi ler den Agav ni ve özel lik le de Si ra nuş, ya za rın tas vip et ti ği dav ra nış la rı gös te re rek doğ ru Ba tı lı laş ma yı, Kir kor ve Kar nik ise yan lış Ba tı lı laş ma yı tem sil et mek te dir ler. Agav ni, İtal yan asıl lı bir Le van ten olan An tu an Ko la ri yo ile onun Er me -ni ce ma ati ne men sup gay ri res mi ka rı sı Mar yam’ın kı zı dır. Ko la ri yo ön ce No vart adın da bir Er me ni ka dın la ev len miş –ki o da çok ön plan da ol ma mak la bir lik te alaf ran ga bir baş ka fi gür dür, fa kat ev len dik ten son ra ka rı sı nın baş ka sın dan ha mi le ol -du ğu nu öğ ren miş, ki li se nin mü sa ade si ol ma dı ğın dan bo şa na ma dı ğı için res mi ola rak onun la ev li kal mış, fa kat gay ri res mi ola rak Mar yam’la bir lik te ya şa mış tır. Agav ni bu bir lik te lik ten doğ muş tur. Agav ni dört beş ya şın day ken ba ba sı, on iki ya şı na gel di ğin de de an ne si ölür. Ko la ri yo’nun va si ye ti doğ rul tu sun da İtal yan Kon so los lu ğu nun gö ze ti min de iyi bir eği tim alır. Yir mi bir ya şı na gel di ğin de, ba ba sı nın va si yet na me si hük mün ce kon so los lu ğun gö ze ti mi so na erer ve böy le ce Agav ni ken di ha ya tı na ve ser ve -ti ne ta sar ruf et me öz gür lü ğü nü ka za nır. Be yoğ lu’nda bir ev tu tup yer le şen genç kı zın, ya tı lı ola rak kal dı ğı okul dan ay rıl dık tan son ra İtal yan pa sa por tu nu ve nü fus cüz da nı nı yırt ma sı ve “Ben Mar yam’ın kı zı Agav ni’yim” di ye rek Er me ni kim li ği ni öne çı kar ma sı, ya zar an la tı cı nın teb cil ede rek ak tar dı ğı dav ra nış la rın dan dır. Öz gür lü ğü ne ka vuş -tuk tan son ra bir müd det Be yoğ lu’nun zevk ve eğ len ce âlem le rin de ya za rın da tas vip et me di ği bir ha yat ya şa mış ol sa da Agav ni so nun da dur muş otur muş ve ol gun bir ka dın ola rak Er me ni kim li ği ni ve bu kim li ğe ait yer li de ğer le ri tem sil eden bi ri dir. Öl dü -ğün de açı lan va si yet na me sin de bü tün var lı ğı nı “Er me ni Ka to lik le ri nin ba ba la rı bel li ol ma yan bi kes kız la rı nı ter bi ye ye vakf ve bahş” et ti ği nin an la şıl ma sı, onun bu yer li ta ra fı nı gös te ren bir di ğer dav ra nı şı dır. Ge rek Agav ni ve ge rek se Si ra nuş ve onun yan la -rın da kal dı ğı Er me ni ai le üze rin den Er me ni li ğe ait yer li de ğer ler ıs rar la vur gu lan mış ve teb cil edil miş tir. Bu na kar şı lık yi ne Er me ni Ka to lik mil le ti ne men sup olan Kir kor ve Kar nik, tıp kı Fe la tun Bey, Zekâi Bey ve ya Se nai gi bi ken di de ğer le ri ne ya ban cı laş -mış alaf ran ga ki şi ler ola rak olum suz bir tarz da ki şi leş ti ril miş ler dir.
Bun lar dan Kir kor, otuz yaş la rın da zen gin bir Er me ni’dir. Kar nik’in Si ra nuş’la ta nış tır dı ğı ve onun la gö nül eğ len dir mek is te yen, hat ta çe şit li mah fil ler de onun ken di si nin met re si ol du ğu nu söy le yen, bu yüz den genç kı zın adı nın de di ko du mal ze me si ol ma sı na yol açan ah lak sız bir adam dır. O, ken di yer li kim li ği ne ve mil li ye ti ne iha
net eden bi ri dir. Ya zar onu tas vir eder ken özel lik le dış gö rü nü şü nü öne çı ka rır. “Na pol yon sa kal lı, ge re ği gi bi gös te riş li, epey ce gü zel bi ri”dir. “Göz de göz lük, el de el -di ven ve bas ton, ye lek ilik le riy le cep le ri ara sın da al tın kor don, bo yun ba ğı üze rin de no hut ka dar in ci li iğ ne ve son mo da el bi se fi lan la pek de süs lü bir adam”dır. (s. 40) Dış gö rü nü şüy le tam bir Av ru pa lı gi bi dir, ama bu sa de ce gö rü nüş te dir. Ko nuş tu ğun -da bir Av ru pa lı ol ma dı ğı, Av ru pa lı lı ğı tak lit eden bir Er me ni ol du ğu or ta ya çı kar. Böy le ce an la şı lır ki “kav mi ye ti kı ya fe tiy le mü te na sip de ğil dir, bir Av ru pa lı ol ma yıp ona he veskâr bu lu nan bir Şark lı Er me ni’dir.” (s. 42) Bu ha liy le ya zar onu gü lünç du -ru ma dü şü rür. Ro ma nın va pur da ce re yan eden ilk sah ne sin de, he nüz adı nın Si ra nuş ol du ğu nu bil me di ği miz genç kız, bü tün yol cu la rın önün de Kir kor’u dö ver. Dış gö rü -nü şün de ki cid di yet ile “pek gu bat bir Er me ni şi ve siy le” ko nuş ma sı (s. 42) ve bü tün yol cu la rın önün de da yak ye me si ara sın da ki te zat onu çok gü lünç bir du ru ma so kar. Onun bu du ru mu, Fe la tun Be yin kı lık kı ya fe tin de ki özen ile ko nuş ma ve dav ra nış la -rın da ki ba sit lik ara sın da ki te za dı ha tır la tır. Si ra nuş’un, iler le yen gün ler de Ah met Mit hat Efen di ile ta nış tık tan son ra on dan söz eder ken söy le dik le ri de onu tam bir alaf ran ga ola rak ser gi ler:
“Hal ve şa nı na na za ran bir İn gi liz, bir cen til men ad do lu na bi le cek Kir kor na mın da bir Er me ni be ni öy le ha ra reti dem den kı zar mış bir hal de gö rün ce ade ta âşık ol muş. Ama is -mi ni Kir kor di ye ha ber ve ri şim yan lış düş tü. Ma lum ya böy le Frenk le şen Kir kor’lar ‘Gre gu ar’ ve Ohan nes’ler ‘Jan ve Vi çen’ler ‘Ven san’ fi lan olur lar.” (s. 252)
Bu ra da Si ra nuş’un göz le mi ola rak ak ta rı lan bu isim de ğiş tir me, Fe la tun Bey’in ki tap la rı nın ba şı na “Pla ton”un kı salt ma sı ola rak P har fi ni yaz dır ma sı nı ve Bah ti yar lık ro ma nın da Se nai’nin kart vi zi ti ne “Sen yör de Ber rak pı nar” yaz dır ma sı nı ha tır lat mak ta dır. So nuç ola rak Se nai ve Fe la tun Be yin alaf ran ga lı ğı ile Kir kor’un alaf ran ga -lı ğı ara sın da bir fark yok tur.
Mü şa he dat’ta ki bir di ğer alaf ran ga Er me ni ise Kar nik’tir. Agav ni’nin üvey an ne si nin, baş ka de yiş le Agav ni’nin ba ba sı An tu an Ko la ri yo’nun resmî ka rı sı No -vart’ın gay ri meş ru ço cu ğu olan Kar nik, ya kı şık lı ve kur naz bi ri dir. Si ra nuş, Agav ni va sı ta sıy la bir ba lo da onun la ta nı şır. Ar ka daş lık la rı iler ler, aş ka dö nü şür ve ev len me ye ka rar ve rir ler. Fa kat bu iliş ki de aşk tek ta raf lı dır; as lın da Kar nik bir ser vet av cı sı dır, ev li lik ön ce sin de Si ra nuş’un ser ve ti ni ken di üze ri ne ge çi rir ve nikâhtan bi raz ön ce ül ke yi terk eder. Bu ara da baş ka bir ta kım kim se le ri de do lan dır mış ve yaş lı bir ka dın la an la şa rak onun mü cev her le ri ni ve ko ca sı nın pa ra la rı nı da al mak su re tiy le onun -la bir lik te kaç mış tır.
Kar nik’in di ni ne ve mil li ye ti ne iha ne ti ni gös te ren bir dav ra nı şı, ro man da ki Si ra nuş’un ha mi si olan zen gin tüc car Sey yit Nu man’la iliş ki sin de gö rü lür. Kar nik, zen gin li ği do la yı sıy la Sey yit Nu man’ın çir kin kı zı Fe ri de ile ev len mek is te di ği için ada mın gö zü ne gir mek ama cıy la Müs lü man ol ma ya ka rar ver di ği ni bil di rir. Fa kat gün gör müş ve akıl lı bir adam olan Sey yit Nu man, Kar nik’in ni ye ti ni an la dı ğı için, di ni -ni de ğiş tir se bi le kı zıy la ev le ne me ye ce ği -ni söy ler, şa yet Si ra nuş’la ev len mek is ter se
dü ğün mas raf la rı nı kar şı la ya ca ğı nı va at eder. Kar nik bu fır sa tı da ka çır maz; tek li fi ka bul et miş gö rü ne rek Sey yit Nu man’ın pa ra sı nı da alır.
Gö rül dü ğü gi bi Kar nik ti pik bir do lan dı rı cı dır. Bah ti yar lık ro ma nın da ki Se nai’nin, ka yın pe de ri ni ve onun adı nı kul la na rak et ra fı nı do lan dı rıp ül ke dı şı na kaç -ma sı gi bi Kar nik de Si ra nuş’u ve da ha baş ka la rı nı do lan dı ra rak ka çar. Şah si çı ka rı için di ni ni de ğiş tir me yi bi le gö ze alır. Se nai’nin her şe ye rağ men se vim li bir ta ra fı var dır, Kar nik ise ta ma men ken di yer li kim li ği ne ya ban cı laş mış ah lak sız bi ri dir.
Ah met Mit hat Efen di’nin He nüz 17 Ya şın da7ro ma nı da gay ri müs lim Os man lı va tan daş la rı nın alaf ran ga lı ğı ile il gi li mal ze me ve rir. Bu ro man da alaf ran ga ta vır la -rıy la öne çı kan bir ro man ki şi si bu lun ma mak la bir lik te, ge nel ola rak gay ri müs lim ler ve özel lik le de Rum lar ara sın da Av ru paî ha ya tın yay gın laş ma sı nın bu hal kın yer li de -ğer le rin den uzak laş ma sı na yol aç tı ğı şek lin de bir de -ğer len dir me ile kar şı la şı rız.
Fuh şun Os man lı top lu mun da özel lik le de Rum lar ve Er me ni ler ara sın da yay gın -lık ka zan ma sı nın bu un sur la rın Ba tı lı din daş la rıy la iliş ki le ri nin art ma sı ile bağ lan tı lı ol du ğu te zi ni iş le yen bu ro man da, ro man ki şi le rin den Ah met ve Hu lu si Efen di le rin ara la rın da ge çen bir ko nuş ma da bu bağ lam da bes le me lik ko nu su ele alı nır. İs tan bul’da alaf ran ga bir ha yat ya şa ma ya baş la yan ba zı Rum ai le le rin özel lik le Ege ada la -rı nın halk la -rın dan yok sul kız ço cuk la -rı nı ko nak la -rı na bes le me ola rak al dık la -rı ve bu kız la rın bu ai le le rin genç le ri ta ra fın dan iğ fal edil dik le ri, son ra da ev le ne me dik le ri için or ta da kal dık la rı ve bu nun fuh şu bes le yen bir kay na ğa dö nüş tü ğü fik ri Hu lu si Efen di ta ra fın dan di le ge ti ri lir. Ah met Efen di de bu fik ri ka bul eder ve bu nun yer li gay ri müs -lim aha li ara sın da ye ni or ta ya çı kan bir du rum ol du ğu nu ile ri sü rer. Ona gö re İs tan bul Rum la rı ara sın da da ha ön ce böy le bir âdet yok tur, bu, Ba tı lı laş ma nın bir so nu cu dur. Yi ne Hu lu si Efen di ye gö re Ba tı’da yay gın olan dra ho ma âde ti de yer li gay ri müs lim -le rin Ba tı i-le iliş ki -le ri nin art ma sı so nu cu on lar ta ra fın dan da be nim sen miş ve kız la rın ev len me si ni güç leş ti ren bu âdet de fuh şun yay gın laş ma sı na ze min ha zır la mış tır:
“Hı ris ti yan lar da ise fuh şun mey dan al ma sı na asıl se bep kız la rın ko ca ya ve ril me si hu su -sun da muh taç gö rül dük le ri dra ho ma mad de si dir. Bir kız ko ca sı nı âde ta sa tın al ma lı dır. Pa ra sı yok ise ko ca bu la maz. Ba ya ğı hâli vak ti yo lun da olan bir Hı ris ti yan’ın üç kı zı ol -du mu he rif bat tı git ti! Nâsda fu ka ra her za man ag ni ya dan da ha çok tur. İş te dra ho ma sı ol ma yan kız lar bi’l-mec bu ri ye gayr-i meş ru yol lar da ta har ri-i hu zu za ta mec bur olur lar. Eğer pat rik ler şu dra ho ma âde ti ni fesh ede cek ol sa lar ha ki ka ten bu ke ra he ti azalt ma ya bü yük bir hiz met et miş olur lar idi.” (s. 122)
Ah met Efen di de bu söz le ri tas dik ve bu nun da gay ri müs lim aha li nin Av ru pa ile iliş ki le ri nin art ma sıy la il gi li ol du ğu nu ila ve eder. Çün kü esa sın da yer li aha li ara sın -da es ki den bu dra ho ma âde ti yok tur:
7 He nüz 17 Ya şın da, (Haz. Nu ri Sağ lam), TDK Ya yın la rı, An ka ra, 2000. (Alın tı la rın say fa nu ma ra sı bu
“Pek doğ ru söy lü yor sun, la kin bu söz ler be ni red det mi yor lar, bi la kis be nim da va mı is -pat edi yor lar. Ben de dim ki bi zim yer li Hı ris ti yan lar da da hi bu âdet-i ha bi se yok iken şap ka lar tü re di ği za man dan be ri bu da tü re miş tir. Dra ho ma âde ti za ten Hı ris ti yan lık ta var mı dır? El yevm baş la rı na yer li ser puş la rı gi yen ak vamı Hı ris ti ya ni ye de çe yiz de ni -len şey ay niy le bi zim Müs lü man lar da ol du ğu su ret te dir. Fa kat yer li Hı ris ti yan la rı mız dan bir ço ğu baş la rı na şap ka giy dik le ri za man dan bed’ ile Av ru pa âdet le ri ni da hi ala rak dra ho ma yı nikâhın üs sü’lesa sı ad det miş ler dir. Er me ni ka rı la rı nın dün kü gü ne ka dar yaş -mak lı ol duk la rı nı unut tuk mu? Hâlâ Ana do lu ve Ara bis tan’da Hı ris ti yan ka rı la rı nın İslâm ka dar mes tur ol duk la rı nı gör mü yor mu yuz? Ak vam-ı şar ki ye yi ak vam-ı gar bi ye boz muş tur.” (s. 123)
Gö rül dü ğü gi bi Ah met Mit hat Efen di nin bu ro ma nın da da alaf ran ga lık ve ya yan lış Ba tı lı laş ma, yer li gay ri müs lim le rin ken di de ğer le ri ne ya ban cı laş ma la rı ola rak de ğer len di ril mek te dir.8
So nuç ola rak, Ah met Mit hat Efen di, Türk ro ma nı nın baş lan gıç dö ne min de Fe -la tun Bey ile Ra kım Efen di ro ma nıy -la baş -lat tı ğı ve son ra baş ka eser le rin de de de vam et tir di ği Müs lü man/Türk top lu mu nun yan lış Ba tı lı laş ma sı na yö ne lik eleş ti ri yi, ba zı eser le rin de gay ri müs lim Os man lı top lu mu nun yoz laş ma sı ola rak da ele al mış tır. Bu onun “Os man lı cı lık” ide olo ji si ne bağ lı bir ya zar ol ma sın dan ile ri gel mek te dir. Da ha son ra ya şa na cak ta ri hin de bir ba kı ma zor la ma sıy la ya zar la rı mı zın eser le rin de “öte -ki” ola rak yer ve ri le cek olan gay ri müs lim aha li ye men sup ki şi ler, Ah met Mit hat Efen di’nin ro man la rın da ya ban cı laş ma la rın dan en di şe du yu lan “yer li” ki şi ler dir.
8 Gay ri müs lim aha li ara sın da ki yan lış ve ya aşı rı Ba tı lı laş ma ko nu su, Er me ni mil le ti ne men sup bir ya
-za rın, Var tan Pa şa’nın ro ma nın da (Aka bi Hikyaye si, Haz. A. Ti et ze, Eren Ya yın cı lık, İs tan bul, 1991) Ah met Mit hat Efen di’den çok da ha er ken bir ta rih te gö rül mek te dir. Aka bi Hik ya ye si’nde ki Ru pe nig ti pi ile Fe la tun Bey ara sın da ki ben zer lik çok dik kat çe ki ci dir. Var tan Pa şa’nın ese ri, Mi sa ili dis’in Te -ma şa-yı Dün ya ad lı ro -ma nıy la bir lik te yer li gay ri müs lim aha li nin Ba tı lı laş -ma sı ko nu su ba kı mın dan ay rı ca ele alın ma lı dır. Prof. Dr. İn ci En gi nün’ün ki ta bın da Er me ni ve Grek harf le riy le ya zıl mış Türk -çe me tin ler hak kın da ge nel bir de ğer len dir me bu lun mak ta dır. Bkz. Ye ni Türk Ede bi ya tı – Tan zi mat’tan Cum hu ri yet’e (1839-1923), Dergâh ya yın la rı, İs tan bul, 2006, ss. 170-177. Ya zı yı ha zır la dı ğım sı ra da bu eser le re dik ka ti mi çek ti ği için Prof. Dr. İn ci En gi nün’e te şek kür ede rim.
