A. (J. Veteriner Fakültesi Farmakoloji ve Toksikoloji Kürsüsü Proj: Dr. M. Şahin Akman
MAHİYETİBELLİ OLMAYAN TABLET, KAPSÜL, KAŞE VE
HAPLARıN ANALİzİ
A. Nazıın Özkazanç*
Giriş
Ali Rıza Deniz
* *
Kimya ve ilaç endüstrisinin hızlı gelişmesi ve çeşitli kimyasal maddelerin endüstride, ziraatte ve hekimliğimizde büyük çapta kul-lanılması ve bu maddelerin nakilleri toksikolojik yönden büyük bir önem taşımaktadır.
Kimya alanındaki gelişme, toksikolojinin artan önemini ortaya koymuştur. Bilimin bu alanında yapılan ilmi çalışmalar gün geçtik-çe artmaktadır (2). Önemli çalışmaların birisi, yeni kimyasal madde-lerin pratikte geniş bir şekilde kullanılmalarından önce, bu madde-lerin zehirlilik durumları ile ilgili bilgilerin elde edilmesidir (2).
Toksikolojik yönden yapılacak analizlerde, analize edilecek nu-mune materyalının cinsi pek önemlidir. Muayeneye esas olmak üze-re ilkin yem ve içme suyu, mide ve barsağın muhtevisi, kan, bundan başka karaciğer, böbrekler ve dalak, sidik, kasIar, tükürük keza mer-kezi sinir cümlesi, kusulmuş kütleler, mezardan çıkarılmış laşe par-çaları ([,4,6), kimyasal preparatlar, ilaçlar analiz materyalı olarak kullanılır (6). Bu şüpheli analiz materyalı mümkün olduğu kadar taze olmalıdır (ı). Kan, karaciğer, beyin, böbrekler ve idrar, çok defa akciğer, dalak, barsaklar ve diğer organlar zehirlerin dolaşıma ulaş-mış oldukları anda analiz materyalını teşkil ederler (4) . Emilmenin şekillenmediği hallerde mide ve muhteviyatı değer arzeder (I ,4,6). Saç, kıl ve tırnaklar arsenikle şekill~nen kronik zehirlenmelerin tanısı (teşhisi) bakımından önemlidir (4).
Kadavrada husule gelen dekompozisyon, ekseri zehirlerin izo~ lasyonu ve tanınması için gerekli olan güvenilir metotlarla
yapıla-• A. Ü. Veteriner Fakültesi Farmakoloji ve Toksikoloji Kürsüsü Doçenti, Ankara, Türkiye .
Mahiyeti BeIli Olmayan Tablet, Kapsül, Kaşe ve Haplann Analizi 151
cak analizleri güçleştirmez, halbuki koruyucu maddeler birkaç. önemli zehirin tanınmasını güçleştirir (I ,4,6).
%
95 lik alkol veya%
4 lük formaldehit en güzel prezervatif maddelerdir, fakat etil alkol veya metil alkol, karbon monoksit, siyanür, veya fenolle zehirlen-menin bahse konu olduğu hallerde kullanılması doğru değildir (4,6). Adli Tıp bakımından toksikolojik analiz sonuçları daima büyük bir önem taşımaktadır. Adli Tıpça ilaçlarla zehirlenmeler, hayvan sahiplerinin tazminat davaları bakımından önemlidir (ı). Adli Vak'alarda "zehirin aranması fenni" kimyasal toksikolojinin özel ve tatbiki bir koludur (ı). Adli Tıp Müessesesi zehirlenerek ölmüş olan hayvanların organlarını muayene ederek zehiri çıkarmakla meşgul olmaz. Bund~n dolayı veterinerlerin adli olaylarda zehirin aranması fennini bilmesi gerekir (ı).Toksikolojik analizlere konu teşkil eden maddelerin pek çeşitli olması, değişik analiz metotları ile aranmalarını gerekli kılar. Zehir-lerin aranması için, kesin ve mümkün olduğ~ kadar doğru bir netice verecek olanına baş vurulur (6).
.AKMAN (I), zehirlenmelerinbirçoğunda klinik semptomların ve otopside görülenlerin geniş ölçüde yararlı olmasına rağmen, zehirlerin ilmi kat'iyetle ancak uygun - özel metotlarla yapılacak analizlerle ortaya konacağını bildirmektedir.
Zehirlerin, başka maddelerle husule getirmiş oldukları karışım-lardan ari (saf) halde olarak yahut karakteristikgruplar halinde tec-rideri (ayırt edilmeleri) toksikolojik analiz yönünden çok önemlidir. Ancak bu ameliyeden sonra, bilinmiyen zehirlerin kesin bir şekilde tanınması (identifika~yonu) güç ve uygun analiz metotlarının kul-lanılması (I) ve değişik tanıma reaksiyonları (5) ile yapılabilir.
ahalde toksikolojik analizlerde özel metotların bilinmesi yapış-lacak analiz bakımından önemlidir. i85i yılında Belçikalı kimyager,
ST AS, nikotin ile zehirlenme vak'asında alkaloiterin aranması için ilk defa sistematik bir metot ortaya koymuştur. Bu metot zamanla bazı c!-eğişikliğeuğramıştır. Bugün genel olarak kullanılan aTTa tarafından geliştirilen ST AS usulüdür (ı). Bu usul ile tedaviye soku-lan yeni sentetik maddelerinde toksikolojik analizleri yapılabilmek-tedir.
Materyal ve Metot
Bu çalışmamızda mahiyeti bilinmeyen ve ayrı ayrı terkiplerde olan ıo tablet (3
+
2+
3+
2), 3 kapsül,. 2 draje ve keza 6 ka şe152 A. Nazım Özkazanç. Ali Rıza Deniz
.(2
+
2+
2) analiz materyalı olarak kullanılmıştır. 6 kaşe muhte-viyatı tartıldıktan sonra elde olunan toplam ağırlık - 3.010 Gram -, 6 kaşe adedine bölünerek herbir kaşenin ortalama ağırlığı 0.5016 Gram olarak bulundu. Tabletler, drajeler toz haline getirildikten ve kapsül içindeki tozun ilavesinden sonra tartılarak toplam ağırlık 7.81 gram olarak tespit edildi.Yukarıda bildirilen şekilde hazırlanmış analiz numuneleri SMİTH ve CARSON (3) tarafından bildirilen analiz metodu ile muayeneye tabi tutuldu. Metodun esası, muayene için hazırlanan toz materyalın klorüform ile yapılacak ekstraksiyona dayanmaktadır.
Analize tabi tutulan-yukarıda hazırlanış şekli bildirilen- tozun ayırma hunisi içinde kloroform ile yapılan ekstraksiyon işleminin,--maddelerin erime durumuna göre- seperasyon basamakları şemada yazıldığı gibidir.
Havan içinde ezilerek mütecanis bir toz haline getirildikten sonra toplam ağırlığı 7.8i gram olarak tespit edilen -( io tablet, 3 kapsül
ve 2 draje muhteviyatı)- toz, bir çalkalama (ayırma) hunisi içerisine kondu. Üzerine 75 cc. Iniktarında kloroform ilave edildi ve birkaç defa kuvvetlice çalkalandı. İki ortam tamamile birbirinden aynl-dıktan sonra, kloroform tabakası kloroforrnla ıslatılmış süzgeç kağı-dını havi cam huni yardımı ile cam kapaklı bir şişe içerisine sözüldü. Klorofornla yapılan ekstraksiyon işlemi sonunda iki kısım elde edildi.
i - Süzgeç kağıdı üzerinde kalan eriIniyen kalıntı.
2 - Cam kapaklı şişede biriktirilen erıyen maddeleri havi kloroform ekstraktı.
Eriyen Kısun. -K1orofol'lll Ekstraktında Bulunan Maddeler
Analize tabi tutulan maddelerin alkaloit ihtiva edip, etmedik-lerinin tesbiti bakımından, kloroformun tamaIniyle uçurulmasın-dan sonra porselen kapsüller içindeki rezidüler muayeneye tabi tu-tuldu. Porselen kapsüllerden birisi alındı ve içindeki rezidü 5 cc. miktarındaki dilüe HCL. ile eritildi .. Asit sulu eriyik iki tüp içine eşit miktarda bölündü. MA YER ve WAGNER reaktifleri ile presi-pitasyon verip vermedikleri kontrol edildi. Aynca şüpheli asit sulu sıvının genel alkaloit miyarları ile (başlıca
%
5 sodyum karbonat, potasyum permanganat, sodyum bikarbonat, potasyum bikromat, sodyum molibdat, sodyum benzoat, potasyum ferri siyanür, tannik asit, kromik asit, cıva-iki klorür mahlülleri ve Dragendorff, MarmeMahiyeti Belli Olmayan Tablet, Kapsül, Kaşe ve Haplann Analizi 153 - Aapirin - Aaetotenı tidln - Asetanilid - llarbl tllrat1arf+tf* ( D )
*lh ea!hada kriaıal rezldllnlln dilüe HCLde erlme"i dan'T1 Tapılır.Ş~et.krlotaller dillle HCLde erln"~ &aU eulu ariTlk lId Itıaıııa blllilmlllD1r.
Bir blllllm Uzerlne M~er'" aealttltl,dlter blllllm Uz"rlne W~er'. Realttitl Ilave edl1ir.
ırer ilt1 tüpteki preeipl tUTon '~'maddenllı' ALKALOİTolduğuna işarettir.
, Wagner'. Reaktit1 ile pre.lpi tuyon husula ~ellp,Ma¥e~'. Heaktltl lle preslpita.,yon
hueu-h £"lMezse,aıaddenln muhteMelen ltefein olduğu anlaşılır.
.AGNim~."a IıLlYER'S
Reaktltl ile pre.ip1- Heaktitl ile pre"ipi-t&Syon verenl"r taayon "ermiyenler
A ve C Grubu aait içarisind. erit11ir v. alkali. ila geriye titre edilir, B ve D Gurubu aksi ınuame)e,yetabi tutulur. M+fŞ~.t bu gurupta Kafein mevcut8a a.ıt
içerisinde er1mi,yecektir.
~~Ş~et herhangi blr barbitürat mevcut iee maddenin dilüe sulu aıahlülü WİLLON'SHeaktifi il" £slatinöz bir pr8sipitasTon verir 170
Reaktif1n fazlasında erir.
C t'O'L L
mmoroRl( tLE ~'I'Rmtroır
~ 2- mlTml USD!
Or£anlk .olvent (IQ~t01'lll")';;~ v. ~reklr.e rezidl! tartılır. ~
aranır. A ) ICloraforMuçurulur ve Rezidlld. - Kokaln - Kodein - L:orfin - Kinln - Strlknin +-1- Ell1mıEIl KISnı
- Sod;yumlu8arb! turat tuzları - Sall.11atl&r
- Alkaloit tuzları
ve
- lkelpiTen ~~eı.rl ihtlva eder mtlKtıEli l'OZSUDAERİTİLİR
". F1L~'RIedilir
.a1ı.ı!yE!; KISDıI ~EN KISa
---r-
-,--I!ltıılp1¥WI 8rı,yen ınaL lhtıva .den .ulu .olu~Ton &81t realtS1,yonlu.Y~
pılır v.KLOROFORU lle ~ırMa hunialnd.
BESTRAKTIn1LİR ~
ERIWIENnSm mdygnSDıl
.&alt aoluaTon NaoH Dorotonı U9Uı-u-: 11e alkali ,rapılır lur "e Roaidll4. :
"e KLOROFOIlIıI.ne -SaliaUik aai t : - Aıııinopirin EICS'l'RAlCTBEDİLİR -llarbi ıllraUar"
w..J -
Apomortln~ .•..••.••• kodein
-ICat81n** aranır.
-. ( B1 - Atropln
- htein
BR1JdIENır. KılİnıB IC. - I:okain
- Etedrin - Ifort1n - ICinin • - Striknin • - kokain li.idroklorat' ( C 1
Sulu".ıvı 41- (Lorotol'lll uçurulur v. lUe HCLile ae,ldl!de
A.ıı ;yapıldılt- Btedrin tan .onra Ha OB - Atropin ile kal.vı ¥apı- - Kinin lır ve KlorotorM - ICode1naranır il. EKSTRAKTıedilir (A)
0"",,,,"'''"
--r-'
Atılır154 A. Nazım Özkazanç - Ali Riza Deniz .
ve Wasicky reasktifleri ile) presipitasyon verme durumları kapillar cam boru kullanılarak muayene edildi ..
MA YER ve W AGNER reaktifleri ile presipitasyon elde edilin-ce şemada gösterilen maddeler. bakımından tanıma reaksiyonları ya-pıldı.
Erinıiyen Kısım. -Süzgeç Kağıdı Üzerinde 'Kalan Erinıiyen Kalıntı
Süzgeç kağıdı üzerinde toplanan erimemiş kalıntı, süzgeç kağı-dı ile birlikte geniş bir porselen kapsül içine kondu. 5° cc. damıtık su ile iyice yıkandı ve gerekli analiz için süzülerek cam kapaklı bir erlenmayer balonü içine alındı. Filtrasyondan sonra süzgeç kağıdı üzerinde kalan kalıntı, farmasötik ilaç şekillerinin hazırlanmasında kullanılan eksipiyen maddeler olduğundan atıldı.
Süzülen sulu eriyik
%
5 lik şarap asidi mahlülü ile asit reaksiyonlu bir sıvı haline getirildi. Buasit sulu sıvı bir çalkalama hunisi içine kondu ve her seferinde 3° cc. kloroform ile 3 defa iyice çalkalandı. Her iki ortam tamamile birbirinden ayrıldıktan' sonra; kloroform tabakası huninin musluklu kısmından süzülerek camkapaklı bir şişe içine alındı. İhtiva ettiği eseri miktardaki suyun giderilmesi için, şişe içi-ne 2 gram kurutulmuş sodyum sülfat kondu, çalkalandı ve tekrarsüzülerek temiz bir şişe içine aktarıldı. Eşit miktarlar halinde porse-len kapsüller içine kondu ve su hamamında kloroform tamamile uçu-ruldu. Tanıma reaksiyonları ile şüpheli maddeler arandı. Şemadaki seperasyon basamaklarına görediğer kloroformlu ekstraktlar hazır-landı. Kloroform uçurulduktan sonra porselen kapsüldeki rezidüler . şemada gösterilen maddeler 'yönünden tanıma reaktifleri yardımı ile muayene edildi.
İçinde bulunan müessir maddeleri bilinmiyen 6 kaşe muhtcvi-yatıda yukarıda bildiril~n şekilde muayeneye tabi tutuldu.
Sonuçlar
Metot kısmında bildirilen teknik ile yapılan muayenedı:; ıo tab-let, 3 kapsül ve 2 drajenin; Aşağıda tanıma reaksiyonları ile birlikte bildirilen müessir maddeleri ihtiva ettikleri tesbit edildi.
Salisilik asidin tanınması:
Mahiyeti Belli Olmayan Tablet, Kapsül, Kaşe ve Hapların Analizi 155
Porselen kapsül içindeki kalıntı 5 cc. damıtık suda eritiidi (Eri-yiğin yarısı aşağıdaki ikinci test için ayrı bir kapsül içine kondu). 2,5 cc.lik eriyik bir dakika benmaride ısıtıldı. Soğutulduktan sonra üzerine demir perklorür mahlülünden bir -iki damla damlatıldı. Karekteristik menekşe kırmızısı renk husule geldi. Üzerine i cc. HCL damlatıldığında rengin sarıya çevrildiği görüldü.
b - Millon Reaktifi testi.
Kapsül içerisinde bulunan 2.5 cc sulu eriyik üzeri!le 2 damla Millon reaktifinden damlatıldı. Sıcak benmaride kuruyuncaya ka-dar ısıtıldı. Karekteristik kırmızı renk tcşekkül etti.
Barbitüratların tanınması.: a - Mandel'in Reaktifi testi.
Kapsüldeki rezidü üzerine 2 damla Mandel reaktifi
damlatıla-rak gezdirildi. Barbitünitlara aityeşil renk elde edildi. b - Millon Reaktifi testi.
Kapsüldeki kalıntı birkaç damla damıtık suda eritilerek bir cam tüp içine alındı. Üzerine 2 damla Millon reaktifi damlatıldı.
Beyaz jelatinöz bir presipitasyon verdiği görüldü. Presipitasyon reaktifin fazlasında eridi. .
.K afeyinin tanınması:
a - Müreksit Reaksiyonu testi.
Porselen kapsül içindeki rezidü 3 cc. HCL de eritildi: Kayna-ma~ta olan ben mari üzerinde ısıtılırken üzerine bir miktar potas-yum klorat ilave edildi. Kuruyuncaya kadar çeker ocak ~çinde ısıtıl-dı. Kapsül ters çevrilerek amonyak bulunan bir şişe üzerinde amon-yak buharına tutuldu. Kapsül cidarında Violct -Kırmızısı renk te-şekkül etti.
b - İodine testi.
Kapsüldeki kalıntı 5 cc. damıtık su ile iyice eritildi. Üzerine 5 damla (o. ı N) iodine reaktifinden ve 3 damlada
%
LO luk HCLsolüsyonundan damlatıldı. Kırmızı --Kahverengi husule geldi.
%
ıo luk Na0tı
eriyiği ilavesinde teşekkül eden rengin eriyerek kayboldu-ğu görüldü.Efedrinin tanınması.
a - Mandel'in Reaktifi testi:
Kapsül içindeki rezidü üzerine 2 damla Mande! reaktifinden
156 A. Nazım. Özkaznnç. Ali Rıza Deniz
b - Marquis Reaktifi testi.
Rezidü üzerine i cc. kadar reaktiften ilave edildi. Sırasiyle, por-takal, koyu kahverengi, şarap kırmızısı renklerin teşekkül ettiği gö-rüldü.
Atropinin tanınması:
a - Nitrik Asit testi.
Porselen kapsül içinde bulunan rezidü 3 - 4 damla tüten nitrik asitle eritildi. Benmaride sarımsı renkte bir kalıntı kalıncaya kadar uçuruldu. Kalıntı üzerine goO lik alkolle hazırlanan potas kostik eriyiğinden birkaç damla damlatıldı. Atmpinin tanınmasına yarı-yan Kırmızı - Mor renk teşekkül etti. .
b - Wasicky Realktifi testi.
Porselen kapsül içindeki kalıntı üzerin~ 2 - 3 damla reaktiften damlatıldı. 5 dakika bekletildi. Isıtılınca kiraz kırmızısından violet renk arasında bir renk teşekkül etti.
Kininin tanınması:
a - Wasicky Reaktifi testi.
Kapsüldeki rezidü 2 CC. Wasicky reaktifi ile eritildi, 5 dakika benmaride ısıtıldı. Kırmızı - Kahverengi'nin teşekkül ettiği görüldü.
b - Mandel'in Reaktifi testi.
Kanlıntı üzerine. i - 2 damla reaktiften damlatıldı. Sırasiyle portakal sarısı, mavi - kırmızı kahverenkleri teşekkül etti. •
İçinde bulunan müessir maddeleri bilinmeyen 6 kaşe muhtevi-yatının tespiti yönünden şemadaki basamaklara göre yapılan mua-yenede: Kaşeler içerisinde salisilikasit, kafeyin ve kinin bulunduğu tespit olundu. Bu maddelere ait tanıma reaksiyonları yukarıda bildiril-miş olduğundan tekrar yazılmasından sakınılmıştır.
Netice olarak: Yapmış olduğumuz bu çalışma ile, mahiyeti. bilinmeyen tablet, kapsül, kaşe, draje.ve hapların ihtiva ettikleri müessir maddelerinin tayininde denenen analiz metodunun elverişli bir metot olduğu kanısına varmış bulunmaktayız.
Tartışnıa
Kimya ve ilaç endüstrisindeki hızlı' gelişme, toksikolojik bilgi-lerin artan önemini aşikar bir tarzda ortaya koymuştur. Bu bakım-dan toksikolojik yönden yapılacak analizlerde kullanılacak analiz
Mahiyeti Belli Olmayan Tablet, Kapsiil, Kaşe ve Haplann Analizi 157
metotları ile analize edilecek nümuneler arasında sıkı bir ili~ki mev-cuttur.
Toksikolojik analiilerde analiz materyalı olarak çqitli organlar (I, 4,6), kimyasal preparatlar ve ilaçlar da (I) kullanılmaktadır.
Zehirlerin, ba~ka maddelerle getirmi~ oldukları karı~ımlardan tek veya guruplar halinde izalasyonları ve değişik metotlarla iden-tifikasyonlan (i,5) toksikolojik analizler bakımından önemli
pro-çesleri teşkil ederler.
Zehirlerin aranmasında kesin ve mümkün olduğu kadar doğru bir netice verecek usullere (6) baş vurulmasının gerekli olmasından ötürü, zehirlenme olaylarında ele geçecek mahiyeti bilinmeyen far-masötik preparatların analizleri için SMİTH ve CARSON (3) tarafın-dan bildirilen analiz metodunun laboratuvar şartlarımız bakıımntarafın-dan pratik olup olmadığını belirtmek için yaptığımız çalışmalarımız sonunda; bu muayene metodunun kısa bir zamanda sonuca varmak için elverişli bir tayin metodu olduğunu gördük.
Toksikolojik analizler için, bugün genel olarak kullanılan OTTO tarafından geliştirilen ST AS usulüdür (ı). Bu usul uzun zaman is-tiyen bir metottur ve zamanın icaplarına göre modifikasyonlara uğ-ramıştır. Her birisindeki temel esası, ST AS - OTTO usulündeki temel prensipler teşkil etmektedir.
Metinde bahsedildiği gibi, süzülen sulu sıvının asitlendirilmesi için biz denemelerimizde
%
5 lik şarap asitini kullandık.Özet
Mahiyeti bilinmiyen ve ayrı ayrı terkiplerde olan Lo tablet, 3 .~apsül, 2 draje ve 6 kaşeden ibaret farmasötik preparatların ihtiva
ettikleri müessir maddeleri SMİTH ve CARSON (3) tarafindan bildirilen muayene metodu ile tayin ettik.
Yaptığıımz çalışmalarla bu usulün, bahse konu olan farmasötik ilaçların müessir maddelerinin tayininde yeterli bir metot olduğunu teyit etmiş bulunuyoruz.
Sunıuiary
The investigation on the isolation and identifieation ~ unknown tablets, eapsules and pills.
The various unknown pharmaceutical preparations such as tablets, capsules, pills and drajes were analized by SM1TH and CARSON'S (3) method.
156 A. Nazım Özkazanç - Ali Riza Denİz
Before extraction of the powderedmaterial with chloroform, the weight of thc contents of the capsules, tablets, and pills were re-corded.
The extraction of the powdered material with chloroform was accomplished in various steps. This extraction will remove the active ingredient of. tablets, capsules and pilkdepending on the solubulity of the active principles in chloroform. Separatian of the insoluble ma-terial from the soluble part is accomplişhed by fihration, İn our experiment the aqueous solution is acidified with 5.per cent tartaric acid ..
The results reported in this pa per indicate that the analytical proeedure which we used in our experiments is a valuable tecnique for isolation and identification of pharmaceutical preparations such as tablets, capsules and. pills.
İn medico - legal practice it is well to have two or more types of tests. Therefore, the identification of the active principles of the above mentioned preparations were made specific color and preci-pitation reactions.,
The chemical tests done our experiments are those have been found to give the best reaetions for identification.
Literatür
i - Aknıan, M.
ş.
(1967): Genel ToksikoloJi. Ank. üniv. Veteriner Fakültesi Yayınları: 2i7, Ders Kitabı: i19, Ankara üniversitesiBasımevi, Ankara. S. 1-159.
2 - Medved, L., and Kagan, Ju. S. (I 966): Toxicology. p~ 293-308. İn "Annual Review of Pharmacology ". Vol. 6, 1966,
Annual Reviews, ine, p. i - 496. '. '
3' - Snıith, S. S., and Carson, G. B. (1957): A LaboratoT} Manual of Ana/ytical Toxicology. Department of physiological chemistry and pharmaeology. The Ohio State University. Columbus, Ohio, p. i - 74.
4 - Thienes, C. H., and Haley, T.
J.
(1964): Clinical Toxicology. 4 th. Edition. Lea and Febiger, Philadclphia, p. i - 661. 5 - Von Oettingen, W. F .. (1958): Poisin ing. A Guüfe to ClinicalDiagonosis and Treatment. Second Edition. W.
13.
Saund'crs Com-pany. Philadelphia and London, p. i -'627- ' • 6 - Yeğül, F. F. (1945): ToksikoloJi. ikinci Bas!. Ders Kitabı: 28;Tarım Bakaı;ıJığı Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü, Ank. Yük Z.iiaat Enstitüsü Basımevi, S. i - i60.
razı "Dergi razı Kuruluna" 15. 5. 1968 ı:ünü gelmiştir.
