T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
YAKINÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI
TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E MODERNLEŞME
SÜRECİNDE ÖĞRETMEN YETİŞTİREN KURUMLARDA
EĞİTİM YÖNETİMİ VE DENETİMİ
SEYİT TAŞER
DOKTORA TEZİ
DANIŞMAN
PROF. DR. DURMUŞ YILMAZ
Bu çalışma Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü tarafından 09103007 nolu Doktora tez projesi olarak desteklenmiştir.
İÇİNDEKİLER
Bilimsel Etik Sayfası... vi
Doktora Tezi Kabul Formu...vii
ÖNSÖZ ...viii
ÖZET ... x
SUMMARY ... xii
KISALTMALAR... xiv
TABLO LİSTESİ ... xvi
GİRİŞ... 1
BİRİNCİ BÖLÜM DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARIN KURULUŞU 1.1. DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLARA DUYULAN İHTİYAÇ ... 21
1.2. DARÜLMUALLİMİN-İ RÜŞDİYE’NİN KURULUŞU (1848) ... 26
1.2.1.Darülmuallimin-i İbtidaiye (Sıbyan) Kuruluşu ... 34
1.2.2. Darülmuallimin-i İdadiye ... 39
1.2.3. Darülmuallimin-i Âliye... 40
1.2.4.Terbiye-i Bedeniye Mektebi ... 42
1.2.5.Yatılı Darülmuallimin ... 44
1.2.6. Tatbikat Mektebi ... 46
1.3. DARULMUALLİMAT’IN KURULUŞU (1870) ... 48
1.3.1. Yatılı Darülmuallimat ... 52
1.3.2. Ana Muallim Mektebi... 55
1.4. ÖĞRETMEN YETİŞTİREN DİĞER KURUMLAR... 60
1.4.1. Menşe-i Muallimin... 60
1.4.2. Darülmuallimin-i Musiki... 61
1.5. TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİNİN KURULUŞU... 62
İKİNCİ BÖLÜM İSTANBUL DARÜLMUALLİMİNİ ve DARÜLMUALLİMATINDA EĞİTİM YÖNETİMİ 2.1.YÖNETİM ... 79
2.1.1.Eğitim Yönetimi ve Tarihçesi ... 79
2.1.2.Okul Yönetimi... 81
2.1.3.Sınıf Yönetimi ... 83
2.2.OSMANLI DEVLETİ’NDE EĞİTİM YÖNETİMİ ... 83
2.2.1. Taşrada Eğitim Yönetimi ... 89
2.2.1.1. Maârif Müdürleri ... 89
2.2.1.1.1. Maârif Müdürlerinin Maârif Meclisi’ndeki Görevleri... 91
2.2.1.1.2. Maârif Müdürlerinin Okul Yönetimi İle İlgili Görevleri ... 92
2.3. İSTANBUL DARÜLMUALLİMİNİ VE DARÜLMUALLİMATI’NDA EĞİTİM YÖNETİMİ İLE İLGİLİ UNSURLAR... 93
2.3.1. Dersler ... 94
2.3.1.1. Darülmualliminde Okutulan Dersler... 94
2.3.2. Eğitim Öğretim Materyalleri ... 128
2.3.3. Darülmuallimin ve Darülmuallimat’ta Mali Yönetim ... 136
2.3.3.1. Maârif Bütçesi... 136
2.3.3.2. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Bütçesi... 137
2.3.4. Sınavlar ... 143
2.3.4.1. Darülmualliminde Sınavlar ... 143
2.3.4.2. Mümeyyizler ... 146
2.3.4.3. Sınav Çizelgeleri... 150
2.3.4.4. Darülmuallimat Sınavları... 153
2.3.5. Eğitim Öğretim Kadrosu... 155
2.3.5.1. Darülmuallimin Muallimleri ... 155
2.3.5.2. Öğretmenlerin İzin Durumları... 164
2.3.5.3. Darülmuallimat Muallimleri ... 165
2.3.6. Öğrenciler ... 174
2.3.6.1. Darülmuallimin Öğrencileri ... 174
2.3.6.1.1. Öğrencilerin Yatay Hareketliliği ... 178
2.3.6.2. Darülmuallimat Öğrencileri ... 181
2.3.6.3. Öğrenci Kabulü... 184
2.3.6.3.1. Darülmuallimin’e Öğrenci Kabulü ... 184
2.3.6.3.2. Darülmuallimat’a Öğrenci Kabulü ... 188
2.3.7. Mezunlar ... 188
2.3.7.1. Darülmuallimin Mezunları... 189
2.3.7.2. Öğretmenliğe Geçiş... 207
2.3.7.3. Hususi Mektepler ve Darülmuallimin Mezunları... 212
2.3.7.4. Mülkiye ve Hukuk Mezunları ve Muallimlik ... 214
2.3.7.5. Darülmuallimin Mezunları ve Askerlik ... 215
2.3.7.6. Darülmuallimat Mezunları... 217
2.3.8. Sosyal ve Kültürel Faaliyetler ... 227
2.3.8.1. Konferanslar ... 228
2.3.8.2. Kitap ve Dergiler... 229
2.3.8.3. Gazete ... 232
2.3.9. Ders-Tatil Dönemi ile Devamsızlıklar... 232
2.3.9.1. Darülmualliminde Ders-Tatil Dönemi ile Devamsızlıklar... 232
2.3.9.2. Darülmuallimatta Devamsızlıklar... 236
2.3.10. Darülmuallimin’de İdareci ve Muallimlerin Nöbeti... 239
2.3.11. Daülmuallimin ve Muallimatlara (Yabancı ve Azınlık Mektepleriyle Birlikte) Ait İstatistikî Veriler... 240
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİ İLE DARÜLMUALLİMATLARI ve EĞİTİM YÖNETİMİ 3.1.TAŞRA DARÜLMUALLİMİNLERİ VE EĞİTİM YÖNETİMİ... 244
3.1.1.Taşra Darülmualliminlerinde Muallimler... 245
3.1.1.1 Anadolu Darülmualliminlerinde Muallimler, İdareciler ve Diğer Görevliler ... 246
3.1.1.2. Ortadoğu Darülmualliminleri Muallim, İdareci ve Çalışanları... 256
3.1.1.3. Rumeli Darülmualliminleri Muallimleri ve Diğer Çalışanları... 263
3.1.2.1. Öğrenci Sayıları ... 266
3.1.2.2. Öğrencilere Verilen Aylıklar ... 275
3.1.3. Taşra Darülmualliminlerde Devamsızlıklar... 278
3.1.4. Dersler ve Programlar... 283
3.1.5. Taşra Darülmualliminleri’nde Sınavlar ... 287
3.1.6. Taşra Darülmualliminleri Mezunları ... 305
3.1.7.Taşra Darülmualliminlerinde Mâli Yönetim... 311
3.1.8. Öğretmen Yetiştiren Kurumlar ile Buradan Mezun Olanların Dille İlgili Problemleri ... 326
3.1.8.1. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Dil Sorunu ... 327
3.1.8.2. Rumeli Darülmualliminlerinde Dil Sorunu ... 330
3.2. Osmanlı Devleti’nde Eğitim Veren Diğer Darülmualliminlerde Eğitim Yönetimi... 330
3.2.1. Bingazi Darülmuallimini ... 330
3.2.2. Trablusgarp Darülmuallimini... 331
3.2.3. Rodos ve Girit Darülmuallimini... 331
3.3. TAŞRA DARÜLMUALLİMATLARI VE EĞİTİM YÖNETİMİ... 331
3.3.1.Taşra Darülmuallimatlarının Kuruluşu ... 332
3.3.2. Muallimler ... 333
3.3.3. Bütçe ve Okul Binası... 337
3.3.4. Öğrenci ve Mezunlar ... 340
3.4. Cumhuriyet’in İlanı Sonrasında Darülmuallimler ... 341
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLARDA TEFTİŞ VE DENETİM 4.1.DENETİM, TEFTİŞ VE DİSİPLİN... 345
4.1.1.Osmanlı Eğitim Sisteminde Teftişin Tarihi ... 349
4.1.2.Teftişle İlgili Nizamnâme ve Talimatnameler... 352
4.1.2.1.Rumeli Vilayeti Maârif Müfettişlerinin Görevleri ... 353
4.1.2.2. Vilayet Maârif Müdürlerinin Teftişle İlgili Görevleri... 354
4.1.2.3. Tahsil-i İbtidaiye Dairesi ve Teftiş İle Muvazzaf Olan Memurinin Vezaifi Hakkında Nizamnâme ... 355
4.1.2.4. Maârif-i Umûmiye Teşkilatı ve Nizamnâmesi’nde Teftişle İlgili Hususlar ... 357
4.1.2.5. Vilayet Maârif Müfettişlerinin Görevlerine İlişkin Talimatname ... 358
4.1.2.6. Teftiş Layihaları Hakkında Talimat ... 362
4.1.2.7.İlk Tedrisat Müfettişlerinin Vezaifine Dair Talimatname ... 363
4.1.2.8.Maârif Müfettişleri Talimatnamesi... 364
4.2. DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARDA YÜRÜTÜLEN TEFTİŞ UYGULAMALARI... 366
4.2.1. İstanbul Darülmuallimini’nde Uygulanan Teftişler... 366
4.2.2. İstanbul Darülmuallimatı’nda Teftiş Uygulamaları ... 376
4.3. Vilayet Darülmualliminlerinde Teftiş Uygulamaları ... 382
4.3.1. İzmir Darülmuallimini’nde İdareci ve Muallimler Hakkında Yürütülen Teftiş... 382
4.3.2. Konya Darülmuallimini’nde Teftiş ve Denetim... 399
4.3.4. Mamuretülaziz Dârülmuallimini ve Teftiş ... 404
4.3.5.Bursa Darülmuallimin ve Darülmuallimatı’nda Teftiş ve Denetim ... 405
4.3.6. Trabzon Darülmuallimini’nde Teftiş Uygulamaları ... 406
4.3.7. Medine Darülmuallimini’nde Yapılan Teftiş... 409
4.3.8. Adana Darülmuallimini’nde Yapılan Teftiş ve Denetim... 410
4.4. Darülmualliminlerle İlgili Diğer Konularda Yürütülmüş Olan Teftiş Uygulamaları ... 411
4.4.1. Darülmuallimin’de Ermeni Öğrencilerin Denetimi ... 411
4.4.2. Tatbikat Mektebi’nde Yürütülen Uygulamalar İçin Öneriler ve Denetim ... 414
4.4.3. Devamsızlıkların Teftişi... 417
4.5. ÖDÜL, CEZA, NİŞAN VE TALTİFLER... 418
4.5.1. Ödül ve Nişan... 419
4.5.2.Cezalar ... 423
BEŞİNCİ BÖLÜM DARÜLMUALLİMİN ve DARÜLMUALLİMATLARLA İLGİLİ NİZAMNAME VE TALİMATNAMELER 5.1. Darülmuallimin İle İlgili Nizamnâme ve Talimatnameler... 428
5.1.1. Darülmuallimin Nizamnâmesi (1851) ... 428
5.1.2. Darülmuallimin Neharinin Leyliye Tâhvili ve Teferruatı Hakkında Nizamnâme Layihası (1879) ... 431
5.1.3.Darülmuallimin Nizamnâmesi (19 Eylül 1886)... 434
5.1.4. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnâmesi (1915) ... 438
5.1.4.1. 1915 Tarihli Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnâmesini Tadili (1916)... 444
5.1.4.2. Darülmuallimin ve Askerlik Konusunda Bir Kararname (1919) ... 447
5.1.4.3. Bazı Vilayatlerde İrade-i Seniye ile Açılmış Olan Darülmuallimin-i Sıbyan Şubelerine Dair Talimat... 448
5.2. DARÜLMUALLİMATLARLA İLGİLİ TALİMATNAMELER ... 449
5.2.1.Darülmuallimat İhtiyat Kısmı İle İlgili Talimatname (1895)... 449
5.2.2. Darülmuallimat Talimatnamesi (1912)... 454
5.3. DİĞER NİZAMNAME VE TALİMATNAMELERDE DARÜLMUALLİMİN VE DARÜLMUALLİMATLAR... 473
5.3.1. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi (1869)... 473
5.3.2. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesini Tadilen Kaleleme Alınan Nizamnâme (1900)... 475
5.3.3. Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanun-ı Muvakkati (1913) ... 477
5.3.4. Maârif-i Umûmiye Teşkilatı ve Nizamnâmesi (1914) ... 479
5.3.5. Maârif Müdürlüğü Görevinin Verilmesi Hususu İle İlgili Talimatname (1921)... 481
SONUÇ ... 482
BİBLİYOGRAFYA... 498
Bilimsel Etik Sayfası
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
BİLİMSEL ETİK SAYFASI
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
Seyit Taşer
Doktora Tezi Kabul Formu
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
DOKTORA TEZİ KABUL FORMU
Seyit Taşer tarafından hazırlanan “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi ve Denetimi”başlıklı bu çalışma 15/09/2010 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından doktora tezi olarak kabul edilmiştir.
Ünvanı, Adı Soyadı Başkan İmza
Ünvanı, Adı Soyadı Üye İmza
Ünvanı, Adı Soyadı Üye İmza
Ünvanı, Adı Soyadı Üye İmza
ÖNSÖZ
Bu çalışmada, Osmanlı Devleti’nin son yüzyılı içinde, modernleşme sürecinde, eğitim hizmetlerini yaygınlaştırabilmek maksadıyla açılmış olan öğretmen yetiştiren kurumların (Darülmuallimin ve Darülmuallimat) eğitim yönetimi ve denetimi ele alınmıştır. Türk ve Müslüman halkın çok düşük olan genel okuryazarlık seviyesini ve bilgi düzeyini yükseltmek, çevreyi, toplumu, olayları ve dünyayı daha iyi anlamasını ve algılamasını kolaylaştırmak, ülkedeki gelişmelerden haberdar olmasını sağlamak maksadına yönelik olarak okullaşma oranının artırılmasına çalışılmıştır. Bunu gerçekleştirebilmek için de her şeyden önce öğretmene ihtiyaç vardır. Öncelikle eğitim imkânlarından çok az yararlanabilen taşra halkına eğitim hizmeti verebilmek için öğretmen yetiştirecek kurumlara ihtiyaç duyulmuştur.
Öğretmen yetiştiren kurumların, Osmanlı Devleti’ndeki yapısı ve işleyişi hakkında az sayıda çalışma yapılmıştır. Ancak, öğretmen yetiştirme konusu oldukça kapsamlı olup, çalışmamızda bu kurumların taşradaki durumu, yönetim ve denetimleri derinlemesine incelenerek eğitim tarihimizin aydınlatılması ve konunun günümüz eğitim ve öğretmen yetiştirme sistemi ile karşılaştırmalı olarak ele alınması amaçlanmıştır.
Bu tez çalışmasında, Osmanlı ülkesinin hemen her tarafında açılmış olan öğretmen okullarının eğitim yönetimi ve denetimi yani ders ve müfredat programları, öğretmen ve öğrenci sayıları, sınıf geçme ve disiplin durumları, okulların fiziki yapıları, ders araç gereçleri, okulların mali yönetimleri, okul yöneticilerinin mahalli ve genel yönetimle ilişkileri ele alınarak incelenmiş, teftişle ilgili uygulamalara ve bu konuda dikkat edilen noktalara değinilmiştir.
Tanzimat döneminde ilk defa olarak İstanbul’da açılan erkek öğretmen okulundan sonra (Darülmuallimin-1848) takip eden yıllarda, İstanbul dışındaki şehirlerde de darülmuallimin açılmaya başlamış ve Osmanlı Devleti’nin Anadolu, Balkanlar, Ortadoğu bölgelerindeki şehirlere yayılmıştır. Kız öğrencileri okutmak için de darülmuallimat adıyla kız öğretmen okulları kurulmuştur.
Sayıları zaman içerisinde değişmekle beraber, Osmanlı Devleti’nin farklı bölgelerinde kırk civarında merkezde darülmuallimin açılmıştı. Cumhuriyetin ilk yıllarında ise, belli merkezlerde toplanan darülmuallimin ve darülmuallimatlar ile eğitim hizmetleri yürütülmüştü.
Çalışmada temel kaynağımız arşiv belgeleridir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde (BOA) yapılan araştırmada, öğretmen okullarının kuruluşu ve diğer hususlarla ilgili nizamnameler ve talimatnameler yanında, okul idaresi ile maarif idaresi arasında yürütülen her çeşit yazışma, ders, sınav ve sınıf geçme ile ilgili belgeler, mali konularla ilgili ödeme emirleri, ders araç gereçlerinin temini ile ilgili yazışmalar, teftiş ve denetimle ilgili soruşturma evrakı vb. belgelere ulaşılmış ve bunlardan yararlanılmıştır. Bunun yanında, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde (BCA) çalışmalar yürütülmüştür.
Araştırmamızda vilayet salnameleri, maarif salnamesi ve takvim-i vekayi gibi kaynaklardan da yararlanılmıştır. Ayrıca, konuyla ilgili akademik çalışmalar taranmış, yapılan yüksek lisans ve doktora tezleri incelenmiştir. Öğretmen okullarının kuruluş ve işleyişi ile ilgili çeşitli araştırmacılar tarafından yazılan tetkik ve telif eserlere bakılmıştır.
Çalışmamızda imlâ bakımından, kelimeler günümüzdeki şekliyle yer verilmiştir. Tırnak içerisinde gösterilen alıntılarda da, kelimelerin günümüzdeki kullanımı tercih edilmiştir. Darülmuallimin ve muallimatların İstanbul dışındaki merkezlerde açılanları ile ilgili olarak belgelerde genellikle taşra ifadesi kullanıldığı için, taşra darülmuallimin ve darülmuallimatları tabiri kullanılmıştır.
Doktora tez konusu seçiminde ve çalışmanın her aşamasında yardımlarını gördüğüm danışman hocam Prof. Dr. Durmuş Yılmaz’a teşekkür etmek istiyorum. Ayrıca tez çalışmam süresince tavsiye ve yönlendirmelerinden çok yararlandığım değerli hocalarım ve tez izleme komitesi üyeleri Prof. Dr. Cezmi Eraslan ve Prof. Dr. Bayram Ürekli’ye katkılarından dolayı teşekkürü bir borç bilirim. Gerekli belgelerin temininde yardımlarını gördüğüm Başbakanlık Osmanlı Arşivi çalışanlarına; tez çalışmama maddi destek sağlayan Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü’ne (BAP) de teşekkür ediyorum. Bu çalışmanın, Osmanlı Devleti’nin son yüzyılı ile ilgilenenlere ve eğitim tarihi alanında çalışanlara yararlı olacağını ümit ediyorum.
Türkçe Özet Formu
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Adı Soyadı SEYİT TAŞER Numarası 064102041003 Ana Bilim /
Bilim Dalı TARİH/YAKINÇAĞ TARİHİ Tez Danışmanı Prof.Dr.Durmuş YILMAZ Ö ğ re n c in in Tezin Adı
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Öğretmen Yetiştiren Kurumlarda Eğitim Yönetimi Ve Denetimi”
ÖZET
Osmanlı Devleti’nin eğitim fakülteleri olan darülmuallimlerin temeli, İstanbul merkezde 1848 senesinde atılmıştır. Bu tarihten yirmi sene sonra darülmualliminin ibtidâi şubesi kurulmuş olup, 1870 senesinde ise, bayan öğretmenler yetiştiren darülmuallimatın İstanbul’da, darülmualliminlerin ise İstanbul dışında açılması söz konusudur. İstanbul Darülmuallimini yatılı hale getirilmiş ve burada beden öğretmenleri yetiştiren bir şube ile uygulama mektebi açılmıştır. Aynı şekilde yatılı olan darülmuallimatta ana muallimleri yetiştiren bir şube ile uygulama mektebi kurulmuştur.
Eğitim yönetimi konusunda, öncelikle okulların mali durumlarına baktığımızda, hükümetin bütçeden belli oranlarda bu kurumlara ödenek aktardığı ve bu ödeneklerin seneler itibariyle farklı olduğu görülmektedir. Darülmuallimlerde okul binası, öğrencilere ve öğretmenlere verilecek aylıklar ve ders araç gereçlerinin temini gibi çeşitli giderler için hükümet bu okulları desteklemiştir. Taşra darülmuallimlerinde eğitime devam edilebilmesi için imkânlar çoğu zaman zorlanmış ve ödeneğin mahallinden temin edilmesi için çeşitli kalemler değerlendirilmişti. Eğitim yönetimi konusunda okulun eğitim öğretim kadrosuna bakıldığında, ilk zamanlarda
öğretmenlerin medreselerden, rüşdiye ve idadiye mekteplerinden ve daha sonra darülmuallimlerden temin edildiği anlaşılır. Bu okulların ders araç ve gereçlerinin sağlanmasına önem verilmiştir.
Öğretmen yetiştirmiş olması bakımından eğitim tarihimizin önemli bir kurumu olan darülmuallimin ve muallimatta senede iki defa yürütülen teftiş uygulamaları, bu kurumlardaki işleyişi ve yaşanan sorunları bizlere yansıtmaktadır. Aynı zamanda denetim sırasında, müfettişin tuttuğu raporlar, okulun eğitim-öğretim konusunda geldiği noktayı da göstermektedir. Çeşitli disiplin cezaları öğretmen ve öğrencilerin farklı suçları için düzenlenmiştir.
Darülmuallimler hakkında hazırlanan dört çeşit nizamnameden söz edebiliriz. Bunlardan biri darülmuallimine, diğeri darülmuallimata ait nizamname ve tâimâtnamelerdir. Üçüncü olarak, hem darülmuallimin, hem darülmuallimatı kapsayıcı bir şekilde hazırlanan nizamnamelerden bahsedebiliriz. Son olarak, eğitimle ilgili genel nitelikteki nizânâmeler vardır ve bu nizamnamelerde eğitimle ilgili diğer konular yanında darülmuallimin veya muallimatı ilgilendiren hükümler yer almaktadır.
İngilizce Özet Formu
SUMMARY
EDUCATIONAL ADMINISTRATION AND SUPERVISION IN TEACHER TRAINING INSTITUTIONS IN THE MODERNIZATION PROCESS
FROM THE TANZIMAT TO THE REPUBLIC
Faculties of education (darülmuallim) of the Ottoman State founded in 1848 in İstanbul. Twenty years after primary branch of darülmuallimin was established. Women’s teacher training institution (Darülmuallimat) was opened in the year 1870. The dispersion of darülmuallimin outside of İstanbul at the same time. Darülmuallimin and muallimat of İstanbul were converted to boarding school. Gymnastics teachers training branch and practice school was opened in İstanbul Darülmuallimini. Preschool teachers training branch and practice school was also opened in İstanbul Darülmuallimatı.
When we look to financial management of darülmuallimin and darülmuallimat related with educational administration, we saw that a certain amount of budget is allocated to this schools. Government financially supported these school for expenses like, the needs of the school building, course materials and salaries and scholarships of teachers and students. Related with educational administration, in the first years of these school teachers were mostly chosen among the madrasa graduates and schools of rüşdiye and idadiye and later among teacher training institution (their own graduates). İt was given very importance to provided course materials.
İnspections were carried out by inspectors twice a year in darülmuallimin and muallimat. These inspections were reflect the institution’s functioning and the problems to us. İnspections reports show the status of education. According to these reports it is difficult to find general expression. But various disciplinary penalties were given for various offenses.
We can talk about the four types of regulation, prepared on teacher training institutions. One of them belong to male tacher training institutions, the other one to female teacher training institutions. Some regulations belong both to the
darülmuallimin and darülmuallimat. Finally, regulations are generally related to education. This regulations contains provisionson the darülmuallimin and darülmuallimat.
KISALTMALAR
A.AMD. : Sadaret Amedi Kalemi a.g.b. : Adı Geçen Belge a.g.e. : Adı Geçen Eser a.g.m. : Adı Geçen Makale a.g.t. : Adı Geçen Tez
A.MKT.MHM. : Babıali Evrak Odası Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi B.C.A : Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
B.O.A. : Başbakanlık Osmanlı Arşivi bk. : Bakınız
C. : Cilt Çev. : Çeviren
DH.EUM.KLH.: Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Kalem-i Hususi
DH.EUM.SSM.:Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Seyr-ü Sefer Müdüriyeti DH.İD. : Dahiliye Nezareti İdare Kalemi
DH.MKT. :Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi DİA. : Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi DT. : Darülmuallimat Talimatnamesi
DH.UMVM. :Dahiliye Nezareti Umur-ı Mahalliye ve Vilayat DUİT. : Dosya Usulü İradeler Tasnifi
Haz. : Hazırlayan
HR.İM : Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı İ.DH. : İrade-i Dâhiliye
İ.HUS. : İrade-i Hususiye
İ.MSM. : İrade-i Mesail-i Mühimme İ.MVL. : İrade-i Meclis-i Vala İ.ŞD. : İrade-i Şura-yı Devlet İ.TAL. : İrade-i Taltifat Kısmı KND. : Kâvanin ve Nizâmat Defteri MEB. : Milli Eğitim Bakanlığı
MF.HTF. : Maarif Nezareti Heyet-i Teftişiye MF.İST. : Maarif Nezareti İstatistik Kalemi MF.MKT. : Maarif Nezareti Mektubi Kalemi M.S. : Maarif Salnamesi
MUN. : Maarif-i Umumiye Nezareti MV. : Meclis-i Vükela
OTAM : Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi s. : Sayfa
S. : Sayı
ŞD. : Şura-yı Devlet
TFR.I.KV : Teftişat-ı Rumeli Kosova Evrakı TTK : Türk Tarih Kurumu
VDT. : Vilayetlerde Açılan Darülmualliminler Hakkında Talimatname Y. :Yıl
Y.A.RES. : Yıldız Sadaret Resmi Marûzat Evrâkı Y.MTV. :Yıldız Mütenevvi Maruzat
Y.PRK.AZJ : Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller Yay. : Yayınlayan
YKY. : Yapı Kredi Yayınları
TABLO LİSTESİ
Tablo 1. İstanbul Darülmuallimat’ı Öğrencilerinin Her Birine Verilecek Giyecek Tablo 2. Ana Muallim Mektebi Ders Programı
Tablo 3. Ana Muallim Mektebi Eğitim Öğretim Heyeti
Tablo 4. Vilayetlerde Bulunan Darülmualliminler (1910 Senesi)
Tablo 5. Vilayet Darülmualliminleriyle İlgili 1911-1912 Eğitim Öğretim Senesi Tablo 6. Taşra Darülmualliminlerinin Açılış Tarihleri
Tablo 7. Maarifi Umumiye Nezaretinin Genel Yapısı
Tablo 8. Darülmuallimlerde Uygulanan Bir Günlük Vakit Çizelgesi Tablo 9. Darülmuallimin-i İbtidaiye Ders Programı (1878)
Tablo 10. Darülmuallimin-i İbtidaiye Şubesi Programı (1900)
Tablo 11. Darülmuallimin-i İbtidaiye Ders Saatlerini Gösteren Cetvel Tablo 12. Darülmualliminde Rüşdiye Şubesinde Okutulan Dersler Tablo 13. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesi Programı (1900) Tablo 14. Darülmuallimin-i Rüşdiye Ders Programı (1903) Tablo 15. Darülmuallimin-i İdadiye Şubesinde Okutulan Dersler Tablo 16. Darülmuallimin-i Sultaniye Şubesi Dersleri
Tablo 17. Darülmuallimin-i Âliye Şubesi Programı (1900) Tablo 18. Darülmuallimin-i Âliye Şubesi Ders Programı (1903) Tablo 19. Darülmuallimin-i Âliye Fen Şubesi Programı
Tablo 20. Darülmuallimin-i Âliye Fen ve Edebiyat Şubeleri Ders Programı (1903) Tablo 21. Darülmuallimin Dersleri (1915 Nizamnamesine Göre)
Tablo 22. Darülmuallimin-i Âliye Hazırlık Kısmında Okutulan Dersler Tablo 23. Darülmuallimin-i Âliye’nin İhtiyat Sınıfında Okutulan Dersler
Tablo 24. Maarif-i Umumiye Nizamnamesine Göre Darülmuallimat-ı Sıbyan Şubesinde Okutulan Dersler
Tablo 25. Maarif-i Umumiye Nizamnamesine Göre Darülmuallimat-ı Rüşdiye Şubesi’nde Okutulan Dersler
Tablo 26. Darülmuallimat Dersleri (1878) Tablo 27. Darülmuallimat Dersleri (1900) Tablo 28. Darülmuallimat Ders Programı (1909)
Tablo 29. Darülmuallimat-ı İbtidaiye’nin 1922-1923 Senesine Ait Haftalık Ders Cetveli
Tablo 30. Darülmuallimat Dersleri ve İçerikleri Tablo 31. Ana Muallim Mektebi Dersleri
Tablo 32. Darülmualliminde Mevcud Bulunan Haritalar
Tablo 33. Darülmuallimin-i Âliye’de Düzenlenen Genel Sınavlarda Görevli Mümeyyizler
Tablo 34. Darülmuallimin-i Rüşdiye’de Düzenlenen Sınavlarda Görevli Mümeyyizler Tablo 35. Darülmuallimin-i İbtidaiye’de Düzenlenen Sınavlarda Görevli Mümeyyizler Tablo 36. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Şubesi Birinci Sınıf Öğrencilerinin 1893 Senesine Ait Genel Sınav Çizelgesi
Tablo 37. Darülmuallimin 1905-1906 Eğitim Öğretim Senesi Genel Sınav Programı Tablo 38. Darülmuallimin ve Darülmuallimat Muallimlerinin Maaşları
Tablo 39. Darülmuallimin-i İdadiye Şubesi
Tablo 40. İstanbul Darülmuallimini’nde görevli idareci ve öğretmenler (1902) Tablo 41. Darülmuallimin’de Görevli Bir Müdürün Çalışma Hayatı Örneği Tablo 42. Darülmuallimat Müdire ve Muallimlerinin Maaşları
Tablo 43. Darülmuallimat’ın Çalışanları, Öğretmen ve Öğrencileri Tablo 44. Darülmuallimat’ın 1902 senesindeki İdareci ve Öğretmenleri
Tablo 45. Darülmuallimat-ı Âliye’nin 1918-1919 Eğitim Öğretim Yılında Görev Yapan İdare ve Öğretim Heyeti
Tablo 46. Darülmuallimin Sınıflarındaki Öğrenci Sayıları (1909)
Tablo 47. Darülmuallimat’ta Öğrenciler Tarafından Yapılan ve Sergilenen El Emeği Ürünler
Tablo 48. Darülmuallimin-i Âliye’den 1893-1908 Tarihleri Arasında Mezun Olanların Sayıları
Tablo 49. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Kısmından Şehadetname Alanlar
Tablo 50. Darülmuallimin-i Âliye Şubesi Fen Kısmından Şehadetname Alanlar Tablo 51. Darülmuallimin-i Âliye Şubesinden Şehadetname İle Mezun Olanlar(1900)
Tablo 52. Darülmuallimin-i Âliye Edebiyat Şubesi’nden 1913 Senesinde Mezun OlanlarTablo 53. Darülmuallimin-i Âliye Tabiiyat Şubesi’nden 1913 Senesinde Mezun Olanlar
Tablo 54. Darülmuallimin-i Âliye Riyaziyat Şubesinden 1913 Senesinde Mezun Olanlar
Tablo 55. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesinden 1888 Senesinden İtibaren Şehadetname Alarak Mezun Olan Öğrencilerin İsimleri
Tablo 56. Darülmuallimin-i Rüşdiye Şubesinden Şehadetname Alarak Mezun Olanlar (1900)
Tablo 57. Darülmuallimat’tan, Açıldığı Tarihten İtibaren Şehadetname Alarak Mezun Olan Öğrenciler
Tablo 58. Darülmuallimttan 1883-1897 Yılları Arasında Mezun Olanlar
Tablo 59. Darülmuallimattan Şehadetname İle Mezun Olan Talebelerin İsimleri Ve Atandıkları Yerler (1900 Senesi)
Tablo 60. Darülmuallimat’tan 1901 senesinde mezun olanlar Tablo 61. Darülmuallimat’tan 1902 Senesinde Mezun Olanlar Tablo 62. Darülmuallimat Şubeleri Bir Derse Ait İmza Cetveli
Tablo 63. Taşra Darülmualliminleri’nde Mevcut Memurlar, Muallimler ve Müstahdemler (1913-1914 Ders Yılı)
Tablo 64. Anadolu’daki Darülmualliminlerde Muallimlerinin Mezuniyetleri
Tablo 65. Darülmuallimin ve Darülmuallimat’ın Muallim ve Muallimelerine Dercelerine Göre Ödenecek Aylıklar
Tablo 66. Anadolu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimlerin Yaşları ve Maaşları (1913-1914 Ders Yılı)
Tablo 67. Ortadoğu’daki Bazı Darülmualliminlerde 1900 Senesinde Öğretmen Sayısı Tablo 68. Ortadoğu’daki Darülmualliminlerde Muallimlerinin Mezuniyetleri
Tablo 69. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimler ve Müstahdemler (1913-1914 Ders Yılı)
Tablo 70. Ortadoğu Darülmualliminlerinde Mevcut Muallimlerin Yaşları ve Maaşları (1913-1914 Ders Yılı)
Tablo 71. Selanik ve Üsküp Darülmualliminlerinin 1900 Senesindeki Öğretmen Sayıları
Tablo 72.Taşra Darülmualliminlerinde Muallim ve Memur Sayıları (1923-1924) Tablo 73. Taşra Darülmualliminleri Öğrenci Sayıları
Tablo 74. Vilayet Darülmualliminlerinin Her Birindeki Öğrenci Sayıları (1910 Senesinde)
Tablo 75. Vilayet Darülmualliminlerinde Öğrencilere Ait Bilgiler (1913-1914) Tablo 76. Taşra Darülmualliminleri Öğrenci Sayıları (1923-1924)
Tablo 77. Manastır Darülmuallimini’nde Üç Aylık Devam Çizelgesi
Tablo 78. San’a Darülmuallimini Öğretim Heyetinin 1328 (1912) Senesinde Devamsızlıklarını Gösteren Cetvel
Tablo 79. San’a Darülmuallimini 1328 (1912) senesinde Öğretim Heyetinin Okula Devamsızlıklarını Gösteren Üç Aylık Vukuat Cetveli
Tablo 80. Vilayet Darülmualliminleri’nde Okutulacak Dersler ve İçerikleri Tablo 81. Prizren Darülmuallimini Muallimleri
Tablo 82. Aydın Vilayeti Darülmuallimin-i İbtidaiye’nin 1900 Senesinde Yapılan Genel Sınavlarına İlişkin Çizelge
Tablo 83. Edirne Darülmuallimini 1896 Senesinde Yapılan Sınav Çizelgesi
Tablo 84. Manastır Darülmuallimininin 1904 Senesinde Yapılan Genel Sınav Çizelgesi Tablo 85. Bağdat Darülmuallimin-i İbtidaiye Şubesi Öğrencilerinin 1904 Senesinde Yapılan Genel Sınav Çizelgesi
Tablo 86. Ankara Vilayeti Darülmuallimin Şubesi Talebe-i Mevcudasının 1902-1903 Senesinde Yapılan Genel İmtihanlara İlişkin Cetvel
Tablo 87. Medine Darülmuallimin-i İbtidaiyesi Birinci Sınıf Öğrencilerine (1911-1912) Eğitim Öğretim Yılında Yapılan Üç Sınav ve Bu Sınavlarda Alınan Notlara İlişkin Cetvel
Tablo 88. 1894-1895 Eğitim Öğretim Yılına Kadar Taşra Öğretmen Okullarından Mezunlar
Tablo 89. Darülmualliminlerden 1327-1328 (1911-1912) Eğitim Öğretim Senesi Sonunda Mezun Olanların Sayısını İçeren Cetvel
Tablo 90. Vilayet Darülmualliminlerinden (1912-1913 senesinde) Şehadetname Alanlar
Tablo 91. Sivas Darülmuallimininden Mezun Olanların Uğraşları
Tablo 92. Vilayet Darülmualliminlerine Ayrılan Bütçe (1913-1914 Ders Yılında) Tablo 93. Vilayet Darülmualliminlerine Ait Binalar (1913-1914)
Tablo 95. Taşra Darülmuallimatları Öğrenci Sayıları (1923-1924) Tablo 96. Muallim Teftiş Raporu
Tablo 97. Muallim Teftiş Raporu Tablo 98. Muallim Teftiş Raporu
Tablo 99. Bir Sene Süresince Darülmuallimat Öğrencilerine Veriilecek Elbise ve Eşyanın Çeşidi İle Miktarı
GİRİŞ
“…Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin, uygulamaya konulmasının önünde iki engel
vardır. Bunlardan biri maarife ayrılan tahsisâtın yetersiz olması, diğeri de yeni usul ve kaidelere uyulsa bile, o yolda hizmet edecek muallim bulunamamasıdır…”1. Yukarıda, bir cümlesine yer verdiğimiz, 1882 tarihli “Darülmuallimin’in Leyli’ye Tahvili ve Mekâtib-i Umumiye’nin Islâhı” konusunda, kaleme alınan
nizamname lâyihasından, Osmanlı Devleti’nde, Tanzimat döneminde, eğitim alanında yapılan yenilikler çerçevesinde, 1869 senesinde hazırlanan maarif-i umumiye nizamnamesi ile bir sistem oluşturulmak istendiği anlaşılmaktadır. Fakat teorinin uygulamaya konulmasında çeşitli sıkıntılarla karşılaşılmıştı. Eğitim tarihimizde gerçekleştirilmek istenen yeniliklerin hayata geçirilmesinde karşılaşılan bu engeller, mâli yetersizlikler, öğretmen yetiştirilmesi, yetersizliği ve temini meselesi olarak sıralanabilir. Bunların yanında, eğitim tarihimizde karşılaşılan farklı sorunlar da vardı. Fakat bunları da, ekonomik yetersizlikler ve öğretmen yetiştirme meselesi ile ilişkilendirebiliriz. Zira, ders araç gereçleri, okul binası, okulların yatılı hale getirilmesi gibi konular mâli imkânlara; usul-ı cedidedinin okullarda yaygınlaştırılması, eğitim programları ve öğretim yöntemleri gibi çeşitli konular ise, yeterli nitelik ve nicelikte öğretmenlerin yetiştirilmesine bağlı idi. Bu konuda yapılan çalışmalar ise modernleşme dönemi ile başlamıştı.
Osmanlı Devleti’nde modernleşme döneminden farklı olarak, kuruluş ve gelişme dönemine etki eden etmenler vardı. Bunların ayrı ayrı açıklanması, konumuz dâhilinde değildir. Ancak, belirtmek istediğimiz husus, Osmanlı Devleti’nin yapı ve kurumlarının oluşması ile kuruluş sürecinde, tarihi ve kültürel mirasın katkılarının büyük oranda etkili olması ile ilgilidir ve bu etkinin hemen her alanda hissedildiğini ifade etmek mümkündür.
1
Osmanlı Devleti, kurumlarını başta Selçuklular olmak üzere büyük oranda Türk-İslâm devletlerinden örnek almak suretiyle inşa etmiş olduğundan2 idarî, askerî ve adlî teşkilatı Anadolu Selçuklularının bir devamı niteliğinde idi3. Eğitim alanında ise, medreselerin Selçuklular dönemi ve öncesinde görüldüğü bilinmektedir4.
Dolayısıyla modernleşme sürecine kadar geleneklere bağlı bir devlet yapısı görmekteyiz. Fakat, Osmanlı Devleti’nin temel kurumları zamanla, Avrupa’nın askeri, ekonomik, politik, diplomatik ve kültürel gelişimi karşısında zayıflamış ve geri kalmıştır5. Bu durumda, Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren devam ettirdiği çizgide bir takım değişiklikler yapmak mecburiyetinde kalmış, değişimi algılamış, kabul etmiş ve uygulamak üzere harekete geçmişti.
Her dönemin getirdiği siyasi, sosyal ve ekonomik şartların, eğitime yansımaları olmuştur ve bu nedenle eğitim tarihimize ilişkin olumlu veya olumsuz yönde genel bir ifade kullanmak güçtür. Eğitim tarihimize baktığımızda sıbyan mektepleri ve medrese ile yapılan eğitimin yanında, enderun mektebi ve askeri mektepleri görmekteyiz. Bu kurumların sayısı, buralarda okutulan dersler ile müfredatlar ve okullaşma oranı gibi bilgiler eğitim tarihimizde, eğitime verilen önem hakkında genel bir kanaat elde etmemizi sağlayacaktır. Genel itibariyle, Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde medreselerin açılmaya ve yaygınlaşmaya başladığı, Fatih Sultan Mehmet ve Kânuni Sultan Süleyman zamanında medreselerin gelişme gösterdiği, XVI. yüzyıl ortalarından itibaren suhte isyanları ile medrese öğrencilerinin celâli isyanlarında yer aldığı ve sonrasında medreselerin gerileme sürecine girdiği, modernleşme sürecinde Tanzimat döneminde medreselerle ilgili önemli bir düzenlemenin olmadığı, ikinci meşrutiyet sonrasında ise medreselerde bir takım
2
Çeşitli alandaki kurumlar ve sistemler bu temel üzerine inşa edilirken, kurumların ismi değişebilmekteydi. Örneğin Selçuklu’daki ikta sistemi, Osmanlı Devleti’nde tımar sistemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Hatta, bu kurum Selçuklular öncesinde de görülmekte idi. Fakat Osmanlı Devleti’ndeki tımar sistemi, Selçuklulardaki şekliyle mevcuttu. Osmanlı Devleti’nde tımar ve vergi sisteminin, memuriyetlerin, ordu teşkilatı gibi çeşitli müesseselerin menşei hakkında bk. Fuat Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1981, s.94-131.
3
Fuat Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Türk Tarih Kurumu (TTK), Ankara, 1999, s.110.
4
Medrese: “Okumak, anlamak, bir metni öğrenmek ve ezberlemek için tekrarlamak anlamına gelen ders kökünden bir mekân ismi” olup, medreselerin tanımı ve kaynağı hakkında bk. Nebi Bozkurt “Medrese” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi(DİA), C.28, Ankara, 2003, s.323-327
5
Halil İnalcık, The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600, The Trinity Press, London, 1973, s.52.
yenilikler yapıldığı ve bu bağlamda Medâris-i İlmiyye Nizamnamesi’nin (1910) hazırlandığı ve medreselerde ıslah çalışmalarının yapıldığı bilinmektedir. Dolayısıyla medreseler zaman içerisinde farklı süreçlerden geçmişti. Bunların ayrıntısına geçmeden önce sıbyan mekteplerinden söz edebiliriz. Sıbyan mektepleri okul çağına gelmiş çocukların ilk eğitim aldıkları yerdi ve temel bilgiler burada öğretiliyordu.
Sıbyan mekteplerinde muallimlik yapanlara baktığımızda, bunların da medrese mezunu olduğu görülür. Bu kişiler, medreselerin ilk basamaklarında temel dini bilgiler almışlardı6. XV. yüzyılda Fatih Sultan Mehmet zamanında, Eyüp ve Ayasofya medreselerinde sıbyan mektebi muallimi olacaklar için, genel medreselerden farklı bir program uygulanmıştı. Programdaki dersler arasında, Arapça, edebiyat, mantık, hesap, hendese, coğrafya’nın yanında, usul-ı tedris dersi de bulunmakta idi7. Diğer dersler, muhasebe adâbı, kelâm ve heyet şeklinde idi8. Medreselerde okutulan dersler ve müfredat zaman içerisinde ve medreselerin derecesine göre değişebilmekteydi.
Fatih, vakfiyesinde öğretmen vasıflarına da yer verilmiştir. Buna göre, öğretmen, çok iyi bir mizaca ve karaktere sahip olacak, Allah’ın rızasını kazanmaya çalışacak, görevini sevecek, öğrencilere bilmediklerini sabırla, güzellikle ve yumuşaklıkla anlatacaktır9. Klâsik dönemde muallimin görev ve sorumlulukları II. Bayezid Külliyesi Vakfiyesinde de hatırlatılmıştır. Vakfiyede hoca derse mazeretsiz olarak girmediği takdirde hizmetsiz ücret alacağından bu paranın haram olacağı belirtilmiştir10. Dolayısıyla muallim vicdanı ile karşı karşıyadır. Bunun yanında eğitim hizmetlerinin vakıf yoluyla sağlanmasından dolayı, vakıf mütevellisinin kontrolü de söz konudur. Fakat, burada, bireyde sorumluluk bilincinin oluşturulması ve bu bilincin özellikle öğretmenlik mesleğini icra edeceklerde bulunmasına verilen önem görülmektedir. Sıbyan mektebinden sonra ise, öğrenciler medreselere devam etmekteydiler.
6
Faik Reşit Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Milli Eğitim Bakanlığı (MEB), Ankara, 1964.
7
Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1997, s.76.
8
Nafi Atuf, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul, 1930,s.9.
9
Akyüz, age., s.76, 77.
10
Gerek kuruluş, gerek yükselme döneminde Osmanlı padişahları ilmi hayata doğrudan katkı sağlamaya çalışmışlardı. İznik’te açılan ilk medrese Orhan Bey döneminde 1331 senesinde kurulmuştu.
Osmanlı Devleti’nde medreseler bu tarihten itibaren açılmaya devam etmiş ve I. Murat zamanında sekiz; I. Bayezid döneminde yirmi; I. Mehmet devrinde yedi; II. Murat zamanında otuz yedi medrese ihdas edilmişti. Aynı şekilde Sultan II. Mehmet zamanında Sahn-ı Semân ve Tetimme medreseleri açılmıştı11.
Osmanlı Devleti’nde kuruluştan itibaren eğitimin nasıl yürütüldüğüne ve özellikle medreselerde müderrislerin12 nasıl yetiştirildiğine bakmak, konunun tarihsel boyutunun anlaşılması bakımından fayda sağlayacaktır. Eğitim ve öğretmen yetiştirme meselesinin tarihteki yapısına yer vermek suretiyle, darülmuallimin ve muallimatların önemi de anlaşılacaktır. Zira modern anlamda öğretmen yetiştiren kurumların daha önceki tarihlerde kurulması söz konusu olsa idi, tarihte eğitimin gelişim çizgisi daha farklı olabilirdi.
Medreseler genel ve ihtisas medreseleri olmak üzere iki kısımdan oluşuyordu. Genel medreseler kadı, müderris ve müftü yetiştirmekte, ihtisas medreseleri ise, Darülhadis, Tıp Medrsesesi (Darüşşifa), Darülkurra şeklinde olup, sıbyan mektebinden sonra öğrenciler medreselere devam etmekte ve burada hocalardan ders alan öğrenci ilimde adım adım yükselmekte idi13.
Osmanlı Devleti’nde modernleşme öncesi dönemde müderris yetiştirme, medreselerin iç işleyişi ile ilgili bir durum olup, medreseler, burada görev yapacak müderrisleri yine kendi içinde yetiştiriyordu.
Medreselerde eğitim kadrosu müderris ve müderris yardımcısından oluşmakta14 , müderris olmak, medrese veya camideki dersleri okuyup, icazet almayı gerektirmekte ve müderris terfi edebilmekteydi. Bir müderris ilk rütbe ile son rütbe arasındaki on basamaklı yolu 25-30 senede alabilmekte idi. Medreselerde boş bir kadro olması durumunda buraya başvuru birden fazla olursa, aralarında sınav
11
İpşirli, “Medrese-Osmanlı Dönemi” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi(DİA), C.28, İstanbul, 1993, s.328
12
Müderris: Ders hocasına mudarris denilmekte olup, İslamiyet öncesinde de hocalara aynı isim verilirdi. Bk. Semavi Eyice, “Mescid” maddesi, İslam Ansiklopedisi, 8.cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1979, 1-118
13
Cahit Baltacı, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1976, s. 19-25.
14
düzenlenmişti. Bu sınavlar sözlü ve yazılı şekilde gerçekleştirilmekte idi15. Mahalle mekteplerinde de medrese eğitimi almış bir hoca bulunuyordu ve bu hoca çoğunlukla bir camiinin imamı veya müezziniydi16.
Medreseler derecelerine göre tasnif edilmişti. İlk basamaktan yani, Haşiye-i Tecrid’den başlayarak çeşitli hocalardan ders gören bir talebe hariç ve dâhil medreselerinde ders almak suretiyle, Sahn-ı Seman veya Süleymaniye medreselerine devam etmekteydi. Bu dereceye gelerek icazet alan talebeye, müderrislik yapabileceğine dair bir diploma verilmektedir. Müderrisliğe tayin için nevbet adı verilen bir dönemde sıra bekleyen talebe, “matlab” denilen deftere ismini kaydettirirdi17.
Sıbyan mektebinden sonra medreselere geçen öğrenciler burada çeşitli dersler görmekteydi. Müderris adayları, tefsir, hadis, hukuk ve fıkıh dersleri alırdı. Bunun için uzun ve güç bir eğitimden geçirilirdi18. Medreselerde dersler naklî ve aklî ilimler olarak iki başlıkta toplanmakta idi. Kelâm, Belagat, Mantık, Heyet, Arap Dili, aklî ilimler; Tefsir, Hadis, Fıkıh ve Akaid naklî ilimler arasında idi19. Medreselerde eğitimlerini tamamlayan öğrenciler belli eğitim derecelerini geçtikten sonra, müderris olarak medreselerde ders vermekteydi20.
Sahn-ı Seman medreseleri ilahiyat, İslâm hukuku ve Arap Edebiyatı Fakültesi olarak bilinmekteydi. Bu dönemde tıp ve matematik ilimlerinin öğretilmesine de ihtiyaç duyulmuş ve Tıp ve Riyaziye Fakülteleri de kurulmuştur Tetimme medreseleri de sahn-ı seman medreselerine öğrenci yetiştirmiştir21. Kanuni Sultan Süleyman zamanında kurulan, Süleymaniye medreseleri ise, zamanının en önemli ve üst seviyedeki ilimlerinin okutulduğu bir eğitim merkeziydi.
Devletin kuruluş sürecini tamamlayıp, gelişme dönemine girdiği yıllarda ilmin gelişmiş olduğu ve ilme verilen önemin arttığı bilinmektedir. Bu dönemde medreselerin yaygın olması, ilmi hayatın gelişmişliğini gösteren âmillerden biri 15 İzgi, C I, s.44,45. 16 Atuf, age., s.28. 17
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK., Ankara, 1988, s.46.
18
Engelhardt, Tanzimat, Çev. Ali Reşad, Kaknüs Yay., İstanbul, 1999, s.247.
19
Mustafa Bilge İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1984, s.40-64
20
İzgi, age.,C II, s. 25.
21
olarak değerlendirilebilir22. İlme verilen önemi bize yansıtan başka unsurların ele alınarak incelenmesi de gerekebilir. Bununla ilgili olarak, eğitimin gelişmesi ve yaygınlaşmasında eğitim yöneticilerinin aldığı kararların önemini vurgulamak mümkündür. Bu cümleden olmak üzere, devlete ait tüm işlerde son karar mercii olan padişahların değerlendirmesi yapılabilir.
Devleti idare edenlerin, eğitime bakış açısını, eğitimin gelişimini etkileyecek unsurlar arasında görmek mümkündür. Yöneticilerin eğitim ve kültürleri, davranış ve tutumları ve en önemlisi aldığı kararlar bu bakımdan önemlidir. İdari sistemler farklı olsa dâhi, idare edenin halk üzerinde şekillendirici bir rolünün varlığından söz edilebilir. Ayrıca, devletin çeşitli kurumlarının sorunsuz ve verimli bir şekilde işlemesinde yönetimin nasıl bir idare tarzı sergilediğine, tarihsel açıdan bakmak gerekecektir.
XV. yüzyılda ve XVI. yüzyılın ilk yarısında, ilmi hayatın oldukça gelişmiş olduğu dönemde, Osmanlı padişahlarına baktığımızda iyi yetişmiş, eğitimli ve kültürlü kişiler olduğu görülmektedir.
Bu dönemde, Fatih Sultan Mehmet ve II. Bayezid, kütüphanelerinin zenginliği ile tanınmaktadır23. Bunun bir yansıması olarak, İstanbul önemli bir medeniyet merkezi olup, kütüphanelerdeki kitapların sayısı oldukça fazlaydı24. Devlet adamlarının doğrudan ve dolaylı olarak eğitim alanındaki faaliyetleri yanında, sosyal, siyasi ve ekonomik gelişmelerin de eğitime etkisi bilinmektedir ve bu etki XVI. asrın ortalarından itibaren, iktisadi alanda yaşanan olumsuzlukların halka yansıması üzerine medreseleri de olumsuz yönde etkilemişti.
Köylerde geçimini zor temin eden aileler çocuklarını medreselere göndererek onların iaşelerini temin etmiş olmaktaydı ve bu şekilde medreselerde öğrenci sayısı
22
Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında 1331-1451 devresi arasında 84 medresenin yaptırıldığı tespit edilmiştir. bk. Mehmet İpşirli, “Medrese-Osmanlı Dönemi” DİA, s.327-333; XVI. asır sonlarında İstanbul Suru dâhilinde elliden fazla medrese olduğu, sur haricinde ve vilayetlerde birçok medrese bulunduğu bilinmektedir. Medreselerin sayısı konusunda bk. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK., Ankara, 1988, s.17; İstanbul’da çeşitli tarihlerdeki medrese sayısı hakkında bilgi veren Mübahat S.Kütükoğlu “XVII. Yüzyıl ortalarında İstanbul’da merkezde 122, Eyüp ve Kasımpaşa ile toplam 131 medrese olduğunu; 1675’de İstanbul’da 126 medresenin bulunduğunu; 1791’de ise medrese sayısının 181 olarak tespit edildiğini; 1869’da 166 medresenin eğitime devam ettiğini” eserinde belirtir. bk. Mübahat S.Kütükoğlu, XX.Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2000, s.4
23
Süheyl Ünver, “Osmanlı Hükümdarlarının Hususi Kütüphaneleri Hakkında”, IV. Türk Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu (TTK), Ankara, 1952.
24
XVI. yüzyılda bir hayli artmıştı. Kasaba ve şehirdeki medreselere giderek imaretlere yerleşen öğrenciler suhte oluyorlar ve bu sırada köyü terk eden işsiz gençlerin sayısı da çoğalıyordu. Ekonomik sebeplerin doğurduğu neticeler sonrasında, Celali İsyanları ortaya çıkmış ve bunun içinde suhte isyanları da yer almıştı. III. Murat döneminde alınan tedbirler de ilk zamanlarda isyanları durdurmak için yeterli olamamıştı. Celâlî isyanlarının artmaya başlaması üzerine suhte isyanı geri planda kalmış ve XVI. yüzyıl sonunda etkisini kaybetmişti 25. Medreseler III. Murat (1574-1595) devrinde uzun süren savaşların, mali yetersizliğin ve bazı devlet ileri gelenlerinin etkisiyle gerileme sürecine girmiş ve ilme olan rağbet azalmıştı. Aynı zamanda ilmiyeye ait talimatlara uyulmaması, gerilemede etkili olmuştu.26. Medreseler çeşitli nedenlerle ilmi karakterini koruyamayınca, Avrupa usulü okullar kurulması zorunluluk halini almıştı27. Bu nedenler arasında, liyakata bakılmaksızın müderrislerin seçilmesi, pozitif bilimlere verilen önemin azalması, maddi yetersizlikler, medreselere alınan öğrenci kalitesinin düşmesi sayılabilir.
Müderris yetiştirilmesinde izlenen yol, XVII. yüzyılda, medreselerden mezun olanların sayısının artması üzerine, müderrislik başvurusunda bulunanlar arasında bir sınav yapılması şeklinde düzenlenmiş idi. Bu sınav çoğunlukla Fatih Camii gibi büyük camilerde gerçekleştirilirdi. Medrese mezunlarından ihtiyaca göre başarılı olanlar seçilerek müderris yapılmıştı28. Bu dönemde medreselerde öğrenci sayısının artması, öğrencilerin iaşelerinin medreselerde temin edilebilmesi ile ilgili olup, genel olarak XVII. yüzyıl başlarından 1773 senesinde askeri yüksekokulların açılmasına kadar medrselerin ıslahı ile ilgili çalışmalar sürdürülmüştü. Koçi Bey ve Kâtip Çelebi medreselerin bozulma nedenleri ve ıslahı hakkında yazdıklakları raporlar ile XVII. yüzyılda medreselerin durumunu bizlere yansıtmışlardır29.
25
Suhte isyanları hakkında bk. Mustafa Akdağ, Celâlî İsyanları (1550-1603), Ankara Üniversitesi Yay., 1963, Ankara, s.44-108.
26
Baltacı, s.60-68.
27
Konrapa, agm., II, s.42,43.
28
Mehmet İpşirli, “Ottoman State Organization”, History of The Otoman State, Society and Civilisation, Editör: Ekmelettin İhsanoğlu, Vol.1, İstanbul, 2001, s.266.
29
Koçi Bey, bilginlerin önemine değindikten sonra işleyişin değiştiğinden, yürürlükteki kanunlara uyulmamasından, sebepsiz azl edilmelerden ve hatır gönül işlerinin artmasından dolayı ilmiye düzeninin bozulduğuna işaret etmiştir. XVI. yüzyıl sonlarındaki durumu naklettikten sonra, ilmiye teşkilatına bilgili ve işe lâyık kişiler seçilmesine önem verilmesi gerktiğine değinen Koçi Bey, şefaat veya rüşvet ile ilmiye görevi verilmesini uygun görmemekte ve imtihan yapılması gerektiğini savunmaktadır. bk.Koçi Bey Risalesi, Haz. Zuhuri Danışman, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1972,
Medrese eğitimine bir taraftan devam edilirken, mekteplerin açılmaya başlaması üzerine eğitim alanında bir değişim söz konusu olmuştu. Artık çeşitli seviyede mektepler açılıyor, bu okulların ihtiyaçları temin edilmeye çalışılıyor, öğrenciler bu mekteplere giderken, öğretmenlerin de medrese dışındaki bir eğitim kurumundan mezun olması için çalışılıyordu. Eğitim alanındaki tüm çabalar, modernleşme dönemi olarak adlandırılan süreçte gerçekleşiyordu.
Osmanlı yenileşme dönemini Lale Devri’ne (1703–1730) kadar götürmek mümkündür30. Devlet anlayışımızdaki modernleşmenin gerçek başlangıcını ise Tanzimat Fermanı (1839) oluşturur31. Aynı zamanda modern anlamda bir kanunlaştırma hareketi de Tanzimat’ın ilanı ile başlar32. Bu durumda, Lale Devri’nden Cumhuriyet’in İlanı’na (1923) kadar, Osmanlı Devleti için yaklaşık iki asırlık bir modernleşme sürecinden söz edilebilir. Dünya tarihi çok hızlı bir gelişim ve değişime sahne olmuştur. Fakat bu değişim modernleşme sürecinde daha yoğun bir şekilde gerçekleşir. Osmanlı Devleti de bu değişimden etkilenmiştir.
Osmanlı Devleti modernleşme dönemi, tarihçiler ve özellikle yabancı tarihçiler tarafından dikkatle incelenmiştir. Modernleşme süreci idari, iktisadi ve sosyal alanları bünyesine aldığı gibi, eğitimi de kapsamaktadır. Osmanlı Devleti’nin bu tarihi dönemine verilen önem ve araştırmacıların ilgisinin sonucunda, birçok çalışma ortaya konmuştur33.
İlme önem veren padişahların tahttaki yerini alması, eğitimde kaybedilen yılları yerine getirmek için verilen bir mücadelenin başlamasına da vesile olacaktır. Bu noktada III. Mustafa’yı (1768-1774), III. Selim’i (1789-1807) ve II. Mahmut’u (1808-1839) anmak gerekecektir. III. Mustafa ve III. Selim’in eğitim alanındaki yenilikleri askeri mekteplerin açılması ile ilgili olmuştur. II. Mahmut ise, eğitimin hemen tüm alanını ilgilendirecek yenilikleri uygulamıştır. Bunlardan biri de, ilk
s.24-31 ve127-130 ; Akli bilimlere önem verilmesi gerektiği konusunda bk. Kâtip Çelebi, Mizan’ül Hak fi İhtiyari’l Ehak, Matbaa-i Ebuzziya, İstanbul, 1306, s.4-13
30
Bu konuda bk. Enver Ziya Karal, “Tanzimat’tan Evvel Garplılaşma Hareketleri”, Tanzimat I, MEB, İstanbul, 1999, s. 16.
31
Halil İnalcık, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nda Batı’nın Etkisi”, Belleten, C: XXVIII, S: 112, Ekim 1964, s.605.
32
Hıfzı Veldet, “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat I, MEB, İstanbul, 1999, s.165.
33
Osmanlı Devleti’nde modernleşme konusunda birçok çalışma mevcuttur. Bunlardan birkaçını sıralayacak olursak bk. Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 2006; Stanford Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, çev.Mehmet Harmancı,İstanbul, 1983; Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1988.
rüşdiye mekteplerinin kurulmasıdır. Rüşdiyelerin kurulması öğretmen yetiştiren kurumlar açısından oldukça önemlidir. Çünkü ilk darülmuallimin34, açılan bu rüşdiye mekteplerine öğretmen yetiştirmek üzere inşa edilmiştir. Öğretmen okullarının ikinci olarak açılma tarihleri ise Sultan Abdülaziz dönemine tesadüf etmektedir. Fakat en önemlisi darülmualliminlerin taşraya yayılma sürecidir. Çünkü Tanzimat dönemi eğitim alanındaki yenileşme süreci özellikle İstanbul merkezinde etkili olmuştu. Oysaki taşrada da yeni okulların kurulması gerekmekteydi ve bu süreçte, Sultan II. Abdülhamit ve zamanının büyük bir önemi vardır.
Darülmualliminlerde Türkçe’ye byük önem verilmişti. maarif nezareti, darülmualliminin kuruluş amacını, medreselerden ayrı bir eğitim usulü yürütmek ve eğitimde Türkçeye daha fazla yer ayırmak olarak açıklamıştır. Maarif Nazırı Kemal Efendi Arapça ve Farsça’ya daha az olmak üzere, asıl Türkçe’ye gayret sarfedilmesi için çaba gösterilmesi gerektiğini ifade etmiştir35.
Eğitim tarihimizde medreseler dışında, mekteplerin de açılmaya başlaması üzerine, eğitimde ikililik meydana gelmiştir. Bu iklilik sonrasında özellikle rüşdiye mekteplerinin sayısında bir artış olmuştu.
Osmanlı Devleti’nin idaresinin sonlarına doğru (1878), Bosna’da 917 mektep, 43 medrese, 28 rüşdiye mektebi bulunduğu anlaşılmaktadır36. 1881’de Trabzon’da tüm sancaklarla birlikte 1811 mektep, 258 adet medrese ve 22 rüşdiye mektebi bulunmaktaydı37. Medreseler, modernleşme döneminde bir kenara bırakılmamış, ihtiyaç dâhilinde medreselerde düzenlemeler olmuştu.
Osmanlı Devleti eğitim sistemi hakkında kanun, tüzük ve yönetmeliklerde yer alan bilgiler, eğitimdeki işleyişi ve işleyişte daha çok hangi konulara dikkat edildiğini görmemiz açısından oldukça önemlidir. Eğitimle ilgili son dönemde yürürlüğe giren nizamnameler içerisinde, 1869 senesinde yayınlanan “Maarif-i
Umumiye Nizamnamesi” nin ayrı bir yeri vardır. Eğitim alanında temel nitelikteki bu
nizamnamenin hükümleri geniş bir alanı ihtiva etmektedir. Nizamname eğitimde derecelendirme yapmış ve bunun sonucunda, ilk, orta ve yüksek eğitim şeklinde
34
Darülmuallimin erkek muallim mektebi olarak tanımlanmaktadır. Bk. M.Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB, İstanbul, 1993, s.400.
35
Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C 1-2, s.574.
36
Branislav Djurdjev, “Bosna-Hersek” DİA, c.6,İstanbul, 1992,,s. 304
37
Hayrettin Arıcı, XIX. Yüzyılda Trabzon Vilayeti’nde Eğitim, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2006 s.29,45
kademeler oluşmuştur. Maarif-i umumiye nizamnamesi gibi, 1913 senesinde yayınlanan “Tedrisat-ı İbtidaiyye Kanun-ı Muvakkati” de eğitim tarihimiz açısından önemlidir. Bunun dışında, konumuzu teşkil eden darülmuallimin ve darülmuallimatlar38 hakkında nizamnameler vardır. Bu nizamnamelerden darülmuallimin ve darülmuallimat için ortak olarak hazırlananları olduğu gibi, yalnız darülmuallimin veya sadece darülmuallimatla ilgili tüzük ve yönetmelikler de çeşitli tarihlerde yürürlüğe girmiştir. Bu nizamnamelerde, Osmanlı Devleti’nde öğretmen yetiştiren kurumların eğitim yönetimi ve denetimi ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Ayrıca, maarif teşkilatı ve teftişle ilgili nizamnameler de mevcuttur.
XIX. yüzyıl sonlarında, eğitimde medreseler dışında bir gelişme söz konusudur. Fakat gelinen nokta yeterli düzeyde değildir. Bunu, Sultan II. Abdülhamit döneminde padişaha sunulan bir layihadan anlamak mümkündür.
Miralay Celalettin Bey konuyla ilgili olarak “Medreselerin Islâhı Layihası”nı kaleme almıştır. Layihada eğitimle ilgili görüşler ifade edilmiştir. Eğitim tarihi ile ilgili bir konuda, okuma yazma oranı önemli bir veri olarak bilinmektedir. Layihada bununla ilgili bilgiler yer almaktadır. Buna göre, İngiltere, Fransa ve Almanya’da halktan %18-20 kadarı okuma yazma bilmekte olduğu halde, Osmanlı Devleti’nde ise eline aldığı açık bir ibare veya kitabı okuyup anlayabilenlerin oranı %3’ten fazla değildir39. Tabi bu oranlar eğitimin genel durumunu yansıtması bakımından önemlidir. Fakat, bu dönemde eğitimin taşrada gelişmesi için öğretmen yetiştiren kurumların çeşitli merkezlerde açılmaya başlaması söz konusudur ve aynı zamanda eğitimin gelişmesi için gayret sarf edilmektedir. Layihada öğretmen yetiştirme meselesine de değinilmiştir.
Layihaya göre, eğitimsizik bir türlü yok edilememiştir. Küçük ve büyük mektep muallimliklerine adam yetiştirmek için öğrencilerden bir miktarı darülmuallimine alınmakta ise de oradan yetişen muallimler rüşdiye mektebine dâhi yeterli gelmemektedir.40. Osmanlı Devleti’nde bir ibtidâîye veya sıbyan mektebi mezunu sayısı gibi, okuyan sayısı da oldukça sınırlıdır. İdadiler ve sultaniler ise daha sonraki yıllarda açılmaya başlamıştır. Eğitimde çoğu uygulama veya yeniliğin
38
Darülmuallimat lügatta kız öğretmen okulu olarak geçmektedir. bk. İsmail Parlatır, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yay., Ankara, 2006, s.319.
39
BOA.,Y.PRK.AZJ, 25-71, 1310.
40
günümüze yakın bir geçmişte ortaya çıkmaya başladığı görülür. Öğretmen yetiştiren kurumları da bu kapsamda değerlendirmek mümkündür. Bu kurumların taşrada açılmaları ile eğitimin gelişmesi hedeflenmiştir.
İstanbul’un eğitim ve kültür merkezi olması, eğitim tarihimizde, öğretmen yetiştiren kurumlar içerisinde, bu şehirdeki darülmuallimin ve darülmuallimatın daha fazla tanınmasını sağlar. İstanbul Darülmuallimini, ibtidâîye, rüşdiye, idadiye mekteplerine öğretmen yetiştirmiştir. Farklı şubelerde eğitim veren darülmuallimin gibi darülmuallimat da ibtidâîye ve kız rüşdiyeleri için bayan öğretmen adayları mezun etmiştir. Ayrıca darülmualliminin beden eğitimi ve darülmuallimatın anaokulu öğretmeni yetiştiren kolları da II. Meşrutiyet sonrasında açılmıştır. Bunun dışında darülmuallimin ve muallimat’ın uygulama okulları eğitim vermekteydi. Darülmualliminler, 1870 senesinden itibaren, başta Rumeli ve Anadolu şehirlerinde olmak üzere, Ortadoğu ve Kuzey Afrika şehirlerinde de kurulmaya başlamıştır. Aynı şekilde darülmuallimatlar da, Osmanlı Devleti’nin farklı vilayetlerinde açılmıştır.
Osmanlı Devleti’nde Tanzimat döneminden itibaren, doğrudan ve resmi statüde öğretmen yetiştiren kurumlar darülmuallimin ve darülmuallimatlardır. Bunun dışında farklı mekteplerden mezun olanların veya hususi mektepler ile özel ders alanların öğretmen olarak vazife yaptıkları da görülür. Kaza ve karyelerdeki sıbyan mekteplerinde, her çeşit mektep mezunu öğretmenlik yapmıştır. Fakat öğretmen yetiştiren kurumların açılması ile bu durum değişmeye başlamış, dolayısıyla, yalnız darülmuallimin ve darülmuallimat mezunlarının öğretmenlik yapmaları Osmanlı Devleti’nde eğitimin bir hedefi olarak belirlenmiştir. Buradan, öğretmenliğin meslek olarak algılanmasının ve bu mesleği yalnız öğretmen yetiştiren kurumlardan mezun olanlar tarafından yürütülmesinin gerekliliğine önem verildiği anlaşılmaktadır. Bunun yanında, özellikle darülfünun ve mülkiye mektebi gibi yüksek okullardan mezun olan öğrencilerin de, öğretmenlik yapabildikleri bilinmektedir. Eğitimin amaç ve hedeflerine uygun düşmese de, rüşdiye, idadiye ve sultaniye mektepleri ile çok farklı alanlarda açılan onlarca mektep mezunlarından da öğretmenlik yapanlar vardır. Bu çalışmada doğrudan öğretmen yetiştiren resmi kurumlar incelenmiştir. Osmanlı Devleti geniş sınırlar içerisinde farklı millet ve dinden insanları barındırmaktaydı. Bunları bir ahenk içerisinde, bir düzen dâhilinde tutmak özellikle
son dönemde güç olmuştur. Öğretmen yetiştirmenin gayrimüslim boyutu da bulunmaktadır. Gayrimüslümlere ait okulların sayısı, Osmanlı Devleti’nin son döneminde hiç de azimsanacak oranda değildir. Bu okulların da öğretmen ihtiyacı bulunmaktadır. Gayrimüslim okullara öğretmen yetiştiren kurumlar da, yine gayrimüslimlere aittir. Bu okullar Osmanlı Devleti’nde “hususi mektepler” sınıfında yer almaktadır.
Osmanlı Devleti’nde, Tanzimat Fermanı’nın ilanını (1839) çeşitli alanlarda olduğu gibi eğitim tarihimiz açısından da değişim ve gelişimin bir miladı olarak değerlendirebiliriz. Çünkü gerek eğitim alanında, gerekse diğer alanlarda alınan önemli kararların bu tarihten sonra işleme konulduğu bilinmektedir. Her ne kadar Tanzimat Fermanı olarak bilinen Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nda doğrudan eğitimle ilgili bir düzenleme veya emir bulunmasa da, fermanın ilanını takip eden yıllarda eğitimle ilgili önemli düzenlemeler yapılmıştır.
Tanzimat’ın kelime köküne bakıldığı zaman “nizam” kelimesi ile karşılaşırız. Nizam, kelimesinden yola çıkarak, Osmanlı Devleti’nin XIX. yüzyılda düzeninin tam olarak işlemediği veya yıllardır süren düzensizliğe bir çare arama düşüncesine gidildiği anlaşılmaktadır.
Tanzimat Fermanı’nda vergi ve tımar sistemi gibi ekonomik veya mâli konular ele alınmasına rağmen, eğitim konusuna değinilmemiştir41. Bu nedenle tanzimatın doğrudan değil de, dolaylı olarak eğitimi etkilemesinden söz edilebilir.
Tanzimat sonrası eğitim alanında yapılan çalışmalardan ilki, rüşdiyelerin açılmış olmasıdır. Rüşdiyelerin açılması, öğretmen okulunun açılmasının da sebebini teşkil eder. Eğitimin merkez ve taşra teşkilatı da, yine Tanzimat sonrasında şekillenmiştir. geçici maarif meclisi kurulmuş ve maarif-i umumiye nazırlığı oluşturulmuştur. Osmanlı Devleti’nde Tanzimat sonrasında öğretmenlik yapabilmek için üç türlü belge düzenlenmiştir. Bunlardan ilki, darülmuallimin mezunlarına verilen şehadetname, ikincisi açılan sınavla öğretmenlik için yeterli vasıflara sahip olduğunu kanıtlayanlara verilen ehliyetnamedir. Üçüncü belge de ehliyetnamesi olup da,
41
öğretmenliğe seçilen ve tayin edilenlere, memuriyetine ilişkin verilen itimatnamedir42.
Çalışmamızda cevabını bulmaya çalıştığımız soruları, maddeler halinde şu şekilde ifade edebiliriz:
Osmanlı Devleti eğitim sistemi içerisinde, öğretmen yetiştiren kurumlar nasıl bir yer edinmişti?
Darülmuallimin ve darülmuallimatlar ne zaman kuruldu? Taşrada ne zaman açılmaya başladı?
Darülmuallimin ve darülmuallimatların eğitime katkısı hangi ölçülerde idi? Bu katkıları nitelik ve nicelik açısından nasıl tasnif edebiliriz?
Öğretmen yetiştiren kurumlar çerçevesinde eğitim tarihimize ilişkin çıkarımlar yapmak mümkün müdür?
Eğitim tarihimizde, siyasi gelişmelerin eğitime etkileri ne şekilde olmuştu? Eğitimi ve öğretmen yetiştirmeyi etkileyen diğer unsurlar nelerdi?
Cumhuriyet’in ilanına kadar öğretmen yetiştiren kurumlarda veya öğretmen yetiştirme sisteminde hedeflere erişme oranı nedir?
Öğretmen yetiştiren kurumları yatılı veya gündüzlü olması ile ibtidaiye veya rüşdiye şubesine muallim yetiştirmesi gibi özellikler bakımından nasıl tasnif edebiliriz?
Darülmuallimin, darülmuallimat ile maarifin merkez ve taşra yönetimi nasıldı?
Darülmuallimin ve darülmuallimat hakkında hangi nizamname ve talimatnameler hazırlanmıştı? Bu nizamnamelerde yer alan hükümler neler ihtiva etmekteydi?
Öğretmen yetiştirme konusunda karşılaşılan güçlükler nelerdi?
Darülmuallimin ve darülmuallimatlar öğrencilerini, öğretmenlerini, binalarını, ders araç gereçlerini yeterli düzeyde temin edebilmiş miydi? Bunları temin ederken nasıl bir yol izledi?
Öğretmen yetiştiren kurumlar yeterli mezun verebildi mi? Öğretmen tayininde nasıl bir yol izlenmekteydi?
42
Darülmuallimin ve muallimatlarda görev yapan öğretmenler hangi okullardan yetişmekteydi?
Öğretmen yetiştiren kurumlarda medrese etkisi görülüyor muydu? Darülmuallimin ve darülmuallimatlarda teftiş uygulamaları nasıldı?
Teftiş ve denetim konularında hazırlanmış nizâmnâme ve talimatnameler nelerdi? Bu nizâmnâme ve talimatnamelerde teftişle ilgili hükümler nelerdi? Öğretmen yetiştiren kurumlarda bu hükümlere ne ölçüde uyulmaktaydı?
Amaç
Öğretmen yetiştirme ile ilgili olarak yapılan çalışmalar içerisinde telif ve tetkik eserler yanı sıra, birçok tez çalışmasının olduğu da görülür. Yapılan çalışmaların bir çoğu cumhuriyet sonrası dönemi içine alırken, cumhuriyet öncesi dönemle ilgili olarak yapılan çalışmalar da mevcuttur. Ortaya konulan bu çalışmalarda özellikle İstanbul merkezinde açılan darülmuallimin ve darülmuallimat’a yer verilmektedir. Ayrıca öğretmen okullarının çeşitli vilayetlerle, sancak merkezlerinde açılarak sayılarının arttığına değinilmiştir. Fakat, öğretmen okullarının taşradaki durumu ve bu okullarda eğitim ve öğretimin işleyişine ve teftiş uygulamalarına ilişkin müstakil çalışmaların fazla olmadığı görülmektedir.
Öğretmen yetiştirme ve öğretmen yetiştiren kurumlar konusunun geniş bir içeriğe sahip olması nedeniyle, bu konunun kapsamlı bir şekilde incelenmesi gerekli görülmüştür. Bu kurumların, cumhuriyet öncesindeki durumu, İstanbul dışındaki merkezlerde eğitime katkıları ve eğitim tarihimizdeki yeri ile ilgili ayrıntılı bir araştırma ve inceleme yapılmak istenmiş, aynı zamanda bazı hususlar günümüz eğitim sistemi ile karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır.
Osmanlı Devleti’nin geniş coğrafyasının farklı bölgelerinde kurulan darülmuallimin ve darülmuallimat’ların toplam sayısının seneden seneye değiştiği tarihi kaynaklardan anlaşılmaktadır. Zira, bazı merkezlerde yeni öğretmen okulları açılırken, bazı merkezlerde mevcut olanlar kapatılmıştır. Çeşitli nedenlerle kapanan bu okullar, gerekli fiziksel ve alt yapı imkânları ile öğretim elemanı ve öğrencisi
