Ana Muallim Mektebi

Darülmuallimin ve muallimatta sıbyan, rüşdiye ve idadiye mekteplerine öğretmen yetiştirilmekte idi. II. Meşrutiyet döneminde okul öncesine de önem verilmiş ve ana mektepleri açılmaya başlamıştı. Bu dönemde, Ana mekteplerine öğretmen temin edilmesi amacıyla Ana Muallim Mektebi’nin kurulmasına karar verilmişti.

Anaokulu öğretmenlerinin yetiştirileceği Ana Muallim Mektebi Darülmuallimat bünyesinde kurulmuştu. Ana muallim mektebine geçmeden önce eğitim tarihimizdeki ilk ana mekteplerinin kuruluş amacı, işleyişi ve özelliklerine bakmak gerekecektir. Bununla ilgili olarak, 1915 tarihli bir nizamnameye yer verebiliriz. Ana mektebi ile ilgili olarak 2 Mart 1331 (15 Mart 1915) tarihinde hazırlanan Ana Mektebi Nizamnamesi 169 toplam on altı maddeden oluşmaktadır. Nizamnameye göre ana mektebi, ibtidâîye sınıfını içeren bir inas (kız) mektebine bağlı olarak veya müstakil bir şekilde açılabilmektedir. Ana mektebinin açılması için öncelikle binasının mektep olmaya elverişli ve sıhhi olması gerekmekteydi. Çocukların sayısına göre okulun müsait bir bahçesi bulunması ve gerekli her türlü eğitim araç gerecinin temin edilmiş olması lazımdı. Ana mektepleri ücretli veya ücretsiz olarak öğrenci okutabilmekteydi. Ücretli olarak açılan resmi ana mekteplerinde ücretsiz

167

BOA., MF.ALY., 53-112, 1332.M.23.

168

Öztürk, Türkiye’de Dünden Bugüne.., s. 217.

169

olarak çocuk kabul edilmemekteydi ve ana mekteplerine 4,5 ve 6 yaşındaki çocuklar alınmaktaydı. Erkek ve kız çocuklar bir arada yani karma eğitim yapılabilmekte olup, ana mekteplerine kayıt olacak öğrencilerin bulaşıcı hastalığının olup olmadığı ve aşılarının yapılıp yapılmadığı tabib tarafından muayene edilecekti. Çocuklar yaşlarına göre sınıflandırılmakta ve her dershaneye 30 öğrenciden fazla alınmayacaktı.

Nizamnamede ana mektebinde, ne tür uygulamalar yaptırıldığına da yer verilmektedir. Buna göre ana mektebinde sıhhi ve ahlâki oyunlar oynanmakta, mektep içerisinde yürüyüşler düzenlenmekte, bedeni hareketler yapılmakta dini, milli hikâye ve masallar okunmakta, resim levhalarının incelemesi ve mütalaası ile el işleri öğretilmektedir. Her ana mektebinde haftada en az bir kere tıbbi muayene yapılacak ve çocuklar tek tek muayene olunacaktı. Gerekli görülürse muayene sonucu öğrenciye bildirilecekti170.

Yeni ve yakın çağda, bulaşıcı hastalıkların sık görülmesi nedeniyle gerekli tedbirlerin alındığı anlaşılmaktadır. Ana mektebindeki öğrencilerin haftada bir kez tıbbi kontrolden geçirilmeleri, bulaşıcı hastalıklar riski göz önüne alınsa dahi dönemin şartları dâhilinde modern bir uygulamadır. Ayrıca, çocukların sıhhati ve temizliğine gereken dikkat ve özenin gösterildiği bu cümleden hareketle ifade edilebilir.

Ana mektebinde sınıfların sayısı kadar öğretmen ve öğretmen yardımcısı bulunmaktaydı ve idari işler muallim-i evvele verilmekteydi. Ana mektebinde muallime olmak için, aday ya darülmuallimatın ana muallime şubesinden mezun olmalı veya bir ana mektebini iyi bir şekilde idare ettiğine dair vesikasını göstermek zorundaydı. Bunun dışında ana mektebi muallimliğini yürütecek derecede olduğunu imtihan ile isbat edip, Türkçeyi iyi ifade edebilenler de ana mektebi muallimi olabilmekteydiler. Ana mektebi muallimleri Osmanlı tabiiyetinde olmaları gerekmekte ve herhangi bir özrü veya engeli bulunmadığını doktor raporu ile belgelemeli idi. Ana mektebi muallimlerinin terfi ve ilerlemeleri tedrisat- ibtidâîye kanunundaki bayan öğretmenlerle ilgili kısımdaki yazılı kayıt ve şartlara tâbi olup, Osmanlı’da modern anaokulları II. Meşrutiyet döneminde yaygın hale gelmiştir.

170

1913 tarihli Tedrisat-ı İbtidaiye Kanunu’nda ana mektepleri ve sıbyan sınıflarından bahsedilmekte ve 4-6 yaş arasındaki çocukların eğitimi konuları bu kanunda yer almaktadır171.

Okul öncesi eğitimi ile ilgili çalışmalar, II. Meşrutiyet sonrasında başlamış, maarif nezaretine bağlı ilk anaokulu 1914’te açılmıştı. Bu tarihten sonra resmi anaokullarının sayısı hızla artmıştır172.

1918’lere gelindiğinde anaokullarının kazalarda da yaygın olarak açılmakta olduğu görülür. Ana mektepleri vilayetler dışında birçok merkezde de kurulmuştu. 1918 senesinde Çorlu, Lüleburgaz, Hayrabolu, Malkara, Keşan, Uzunköprü, Kilis kazalarında ana mektebi açılmıştır. Edirne’ye ait bu yerleşim merkezlerinde açılan ana mektepleri için tahsisât ayrılmıştır173.

1923 senesine gelindiğinde her vilayette bir veya birden fazla ana mektebi olduğu görülür. Buna göre, Adana’da 1; Edirne’de 3; İstanbul’da 8; Eskişehir’de 4; Ordu, İçel, Ertuğrul, Burdur ve Bolu’da 1; Tekfurdağı’nda 4; Teke’de 2; Tokat’ta 2 ana mektebi olduğu anlaşılmaktadır174.

Darülmuallimat bünyesinde 1914 senesinde Ana Muallime Mektebi açılmıştı ve anaokulları için Avrupa’dan kitap getirtilmiş ve bu kitaplar Türkçe’ye çevriltilmiştir. Anaokullarının geliştirilmesi sırasında, İsviçre’den örnek alınmıştır175. Ana muallim mektebinde öğretmen olabilmek için Darülmuallimat ana şubesinden mezun olmak veya bir ana mektebini iyi bir şekilde idare ettiğini gösterir bir belge olması gerekmektedir. Bunun dışında ana mektebi muallimliği yapabileceğini sınavla ispat edenler de muallime olabilmektedirler. Bunlar Türkçeyi iyi konuşabilmesi ve açıkça yazabilmesi gerekmektedir176.

1915 tarihli darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinin otuzuncu maddesine göre, Ana muallim mektebi programı aşağıdaki gibidir:

171

Niyazi Altunya, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Deneyimi (1848-2008), İstanbul, 2008, s.19.

172

Ergün, age., s.192,193.

173

BOA., DH.UMVM., 14-55, 1336.Ş.26.

174

Betül Batır, İkinci Meşrutiyet’ten Tevhid-i Tedrisat’a Türkiye’de İlköğretim (1908-1924), İstanbul Üniversitesi A.İ.İ.T. Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2007, s.35.

175

Ergün, age., s.192, 193.

176

Tablo 2. Ana Muallim Mektebi Ders Programı177

İlm-i ahval-i ruh Fenn-i terbiye

El işlerinin nazari kısmı Hesap

Hendese

Gına (müzik) ve piyano Tarih-i Osmani

Türkçe (İmla ve kıraat ve kitabet, inşad (şiir okuma)) Ulum-ı tabiye Hıfzısıhha Coğrafya-ı Osmani Terbiye-i Bedeniye Tatbikat Resim

Tabloda görüldüğü üzere, ana muallim mektebinde resim, müzik, beden eğitimi gibi derslerin yanı sıra hesap ve coğrafya gibi dersler de okutulmuştur.

1915 tarihli darülmuallimin ve darülmuallimat nizamnamesinin dördüncü maddesinde “Ana muallim mektebi darülmuallimat-ı âliyyeye bağlıdır” ifadesi yer alır. Nizamnameye göre, ana muallim mektebinin öğrenim süresi bir sene olup, ana mekteplerine öğretmen yetiştirmeye mahsus ana muallim mektebine bağlı bir de ana mektebi vardır. Nizamnamenin on beşinci maddesine göre, “Ana muallim mektebine

darülmuallimat-ı ibtidâîyenin ikinci sınıfını tamamlayanlar sınavsız kabul edileceği gibi bu derecede bilgi sahibi olduğunu sınavla kanıtlayanlar da alınmaktadır”

denilmektedir. Nizamnameye göre, bu öğrencilerin yaşları 17’den aşağı ve 24’ten yukarı olamaz178. Ana muallim mektebininin de, dâr-ül-muallimin ve muallimat gibi tatbikat mektebinin olduğu anlaşılır. Ana muallim mektebine bağlı bu ana mektebinde öğrenciler uygulama yapabileceklerdir.

177

BOA., DUİT., 96-43, 1337.B.29.

178

26 Nisan 1332 (9 Mayıs 1916) tarihinde darülmuallimin ve muallimat nizamnamesinin bazı maddeleri düzenlenmiştir. Ana muallim mektebi ile ilgili olarak değişiklik yapılan maddeler şu şekildedir179:

Nizamnamenin dördüncü maddesinde bir düzenleme yapılmış olup, bu maddenin önceki hali “Terbiye-i bedeniye mektebi Darülmuallimin- Âliye’ye, Ana Muallim

Mektebi de Darülmuallimat-ı Aliyeye bağlıdır. Terbiye-i Bedeniye mektebinin tahsil süresi bir senedir. Burada eğitim ve öğretim teorik ve uygulamalı olarak yapılmaktadır. Ana Muallim mektebinin öğrenim süresi bir senedir. Ana mekteplerine öğretmen yetiştirmektedir. Ana muallim mektebine bağlı bir de ana mektebi bulunmaktadır” şeklinde idi. Bu maddede yapılan düzenleme ile değişen

yalnız bir kelimedir. Buna göre, “Ana Muallim Mektebi Darülmuallimat-ı İbtidaiyeye

bağlıdır” ifadesi kullanılmıştır. Darülmuallimin ve muallimat nizamnamesinin 4.

maddesinde ana muallim mektebi darülmuallimat-ı âliye’ye bağlı iken, o zamandan beri darülmuallimatların açılması dikkate alınarak ve ana mekteplerine olan ilgi süratle arttığı için bunlara öğretmen yetiştiren ana muallim mekteplerinin taşra darülmuallimatları dahilinde açılmasına ihtiyaç duyulmuştur. Bu nedenle ana muallim mektepleri darülmuallimat-ı ibtidaiyelere bağlıdır şeklinde nizamnamedeki madde düzenlenmiştir. Ana muallim mektebindeki öğretmenler ve aylıklarına ilişkin bilgi aşağıdaki tabloda yer almaktadır.

Tablo.3. Ana Muallim Mektebi Eğitim Öğretim Heyeti180

Görevi Maaşı (kuruş)

Gına ve Piyano Muallimliği 1.000 İlm-i Ahval-i Ruh ve Terbiye 400 İlm-i Ahval-i Ruh ve Terbiye 400

Hıfzısıhha 500

Malumat-ı Tabiye 300

Türkçe 500

Hesap ve Hendese 600

Tarih ve Coğrafya-i Osmani 600

Terbiye-i Bedeniye 500 179 BOA., ŞD., 232-8, 1335.N.10. 180 BOA., MF.ALY., 140-1, 1338.S.1.

Resim 400

Tabloda görüleceği üzere öğretmenlerin farklı miktarlarda maaş aldığı anlaşılır. Bu şekilde II. Meşrutiyet döneminde açılan ana muallim mektebi veya darülmuallimat ana sınıfı, 1919 senesinde kapatılmıştı181. 1914-1915 eğitim yılında beş yıllık eğitim neticesinde bu okulda toplam 370 kişiye şehadetname verilmiştir182.

1.4. ÖĞRETMEN YETİŞTİREN DİĞER KURUMLAR

Askeri mekteplere muallim yetiştiren Menşe-i Muallimin eğitim tarihimizde öğretmen yetiştiren başka bir kurum olarak karşımıza çıkar. Bu mektep ile müzik öğretmeni yetiştiren Darülmuallimin-i Musiki’ye aşağıda kısaca değinilmiştir.

1.4.1. Menşe-i Muallimin

Osmanlı Devleti’nde sınırlı sayıdaki askeri okulların öğretmen ihtiyaçlarının önemli bir kısmı yabancı uzmanlarla karşılanmıştı183. Bunun yanında, öğretmenin yerinden yetiştirilmesi amacıyla, eğitim tarihimizde askeri okullara öğretmen sağlayan Menşe-i Muallimin isminde bir kurum bulunuyor idi.

Menşe-i Muallimin 1875 senesinde askeri okulların meslek dışı derslerini okutmak üzere açılan bir eğitim kurumudur. Topoğrafya, tarih, coğrafya, matematik, edebiyat, resim vb. branşlarda uzman öğretmenlerin yetiştirilmesi düşünülerek Harbiye Mektebi içinde açılmıştı184. Mekâtib-i Askeriye ve Daruşşafaka ders nazırı Süleyman Hüsnü Paşa, askeri mekteplerin asker hocalarından sivil muallim yetiştirmek üzere Menşe-i Muallimin’in açıldığını ifade etmişti. Bu okul idadi ve âli derecede idi ve programı askeri idadilerin aynısıydı. Beş sınıf üzere kurulan okulda, dördüncü sınıfı bitirenler beşinciye geçerken edebiyat ve fen diye iki şubeye ayrılırlardı. Mektepten çıkanlar öncelikle muallim muavinliği yapmaktaydılar ve okula ilk olarak 50 öğrenci kabul edilmişti185.

181 BOA., MF.ALY., 140-74, 1338.S.11. 182 Ergin, age., s.679. 183

Tayyip Duman, Türkiye’de Ortaöğretime Öğretmen Yetiştirme, MEB, İstanbul, 1991, s.13.

184

Kına, age, s.88.

185