Xvı. Asırda Anadolu’da Alevîlik

(1)

1

Gazi Üniversitesi, Gazi E¤itim Fakültesi, Türkçe Ö¤retmenli¤i Bölümü, 2. S›n›f Ö¤rencisi.

S

Saaffaa S

SE

EÇ

ÇE

ER

R

11

Ö ÖZZEETT

Bu çal›ﬂmada, 2002 y›l›nda Vadi Yay›nlar›’n›n ç›kard›¤›, Saim Savaﬂ taraf›ndan yaz›lan “XVI. As›rda Anadolu’da Alevîlik” adl› kitap tan›t›lmaktad›r.

A

Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: XVI. as›r, Anadolu, Alevîlik (K›z›lbaﬂl›k), Osmanl› Devleti, Safevî Devleti. A

ABBSSTTRRAACCTT

In this study, The book “XVI. As›rda Anadolu’da Alevîlik (Alevism in Anatolia in 16th century),” which was written by Saim Savaﬂ and published by Vadi Publications in 2002 has been introduced.

K

Keeyy WWoorrddss::16th century, Anatolia, Alevism, Ottoman Empire, Safavid Empire.

Saim Savafl taraf›ndan kaleme al›nan “XVI. As›rda Anadolu’da Alevîlik” adl› eser Türk toplumunun bugün yaflad›¤› kültürel ve dinî meselelerin özünü kavramak, serinkanl› bir biçimde de¤erlendirmek için bu meselelerin tarihsel seyirde tuttuklar› yeri araflt›rmak gereklili¤inden do¤mufltur. Eser girifl bölümüyle birlikte dört bölümden oluflmaktad›r. Girifl bölümünde genel hatlar›yla Osmanl›-Safevî iliflkileri ele al›nm›flt›r. Kitab›n birinci bölümünde Anadolu’da K›z›lbafll›k; ikinci bölümünde Anadolu’da K›z›lbafl takibi; üçüncü bölümünde Anadolu’da Safevî propagandas›n›n tesirleri; dördüncü bölümünde ise K›z›lbafllara karfl› Osmanl› politikalar› Mühimme kay›tlar›ndan da yararlan›larak anlat›lm›flt›r.

(2)

Yazar, eserin girifl bölümünde Safevîlerin fiiîli¤e yönelmesini flöyle aç›kl›yor:

“Osmanl› Devleti’nin, bilhassa ‹stanbul’un fethinden itibaren bir imparatorluk hâline gelip ‹slâm dünyas›n›n Sünnî karakterli en büyük gücü ve temsilcisi durumuna yük-selmesinden sonra, Safevîlerin dayanacaklar› temel güç, ‹slam co¤rafyas›nda yaflayan gayri Sünnî kesimler olmufltur. Safevîlerin, önceleri Sünnî bir karaktere sahip iken bil-hassa siyasi amaçlar› ön plana ç›kt›ktan sonra fiiî e¤ilimleri benimsemeleri, belki de bu yüzdendi” (Savafl 2002: 18). Yazar, ‹ran’da basit yerel bir tarikat›n nas›l ‹slam dünyas›n› tam ortadan ikiye böldü¤ünü, gayri Sünnî unsurlar›n temsili meselesine ba¤l›yor. fieyh Safiyüddin ile beraber Safevî propagandas›n›n ‹ran s›n›rlar›n› afl›p yay›ld›¤›n› belirtiyor.

“fieyh Safiyüddin’in, Safevîlerin yükselifline olan katk›s›, mahallî çaptaki bir tarikat›, tesirleri ‹ran s›n›rlar›n› afl›p Suriye ve Do¤u Anadolu’da da hissedilen dinî bir harekete çevirmifl olmas›d›r. Bu bölgelerde yaflayan Ustacalu, Rûmlu, fiamlu, Dulkad›r, Musullu, Bayburdlu, Çapanlu, Karamanlu, Varsak, Tekelü, Afflar, Kaçar ve Karacada¤ sûfilerinin Safevîler’e meyletmesine ve bu afliretlerin, tarikattan devlete geçiflte önemli rol oyna-malar›na sebep olmufltur.” (Savafl 2002: 19).

“Safevîlerin Osmanl›lara karfl› Venedik’le ittifak aray›fl›na giriflerek onlardan topçu kuvveti istemesi, üstelik 1502’de ve 1507’de iki kez Osmanl› topraklar›n› çi¤neyerek aç›kça meydan okumas› ve daha da önemlisi gönderdi¤i halife ve casuslar›yla Anadolu’da büyük bir propaganda faaliyetine giriflmesi, 1511’de meydana gelen fiah Kulu ayaklan-mas›, özellikle Kütahya’n›n ele geçirilerek beylerbeyinin katledilmesi ve Bursa’n›n tehdit edilmesi, Safevî tesir ve tehdidinin ulaflt›¤› boyutu göstermesi bak›m›ndan anlaml›yd›.” (Savafl 2002: 20).

Yazar girifl bölümünde Safevî-Osmanl› iliflkilerine bakarken iki devletin de psikolojik tahlillerini yapm›flt›r. Bu psikolojik tahliller dönemin daha iyi anlafl›lmas›nda ve kavran-mas›nda oldukça yararl› gözükmektedir.

Kitab›n birinci bölümünde “Anadolu’da K›z›lbafll›k” 11 bafll›kta toplanm›flt›r. Bu bafll›klar: Anadolu’da itikadî buhran: Mehdîlik iddias›, Anadolu’da K›z›lbafl ço¤unlu¤u olan yerler, Safevî sempatizan› afliretler, gizli K›z›lbafllar, K›z›lbafl o¤lu K›z›lbafllar, K›z›lbafl taraftarl›¤› ile itham edilenler, K›z›lbafl Osmanl› askerleri, K›z›lbafl halifeleri, K›z›lbafll›k (Rafz) âdet ve alâmetleri, K›z›lbafllar›n genel psikolojisi ve K›z›lbafllara yönelik ithamlar ve isnat edilen suçlard›r.

K›z›lbaﬂ tâbirini yazar, M. Fahrettin K›rz›o¤lu’nun “Osmanl›lar’›n Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590)” adl› eserinden yararlanarak ﬂöyle aç›kl›yor:

(3)

“‹stanbul’daki Venedik elçilerinin II. Bayezit döneminde ‹stanbul’a gelen Özbek elçisi dolay›s›yla kaleme ald›klar› raporlar›ndan anlafl›ld›¤›na göre, o devirde baz› toplumlar, bafllar›na giydikleri giysilerin renklerine göre isimlendiriliyordu. Buna göre, Özbekler Yeflilbafl, Safevîler K›z›lbafl, Osmanl›lar Akbafl, Gürcüler ise Karabafl olarak an›l›yorlard›.” (Savafl 2002: 23). Bu tâbir zamanla Anadolu’daki Alevî topluluklar› için kullan›lan bir terim hâline gelmifltir. A. Yaflar Ocak’›n ifadesiyle, “Râf›zîlik veya K›z›lbafll›k, ‹slâmî ve mistik bir cila al›nda eski inançlar›n› koyu bir tutuculukla koruyan konar göçer ve yar› göçebe halk kesimi içinde kendisini vergiye ba¤lay›p yerleflik hayata geçirmeye zorlayan Osmanl› yönetimine karfl› yaflad›¤› sosyo-ekonomik bunal›m› kullanmak suretiyle tahrik eden fiiî propagandan›n etkisiyle oluflan yeni bir siyasî-dinî ve sosyo-kültürel yap›lan›flt›r.” Anadolu’da yaflanan siyasi, sosyal ve ekonomik bunal›m dönemlerinde mehdî bekleme inan›fl› vard›r. Baz› K›z›lbafl flairlerin fliirlerinde de bu inan›fla ait izler bulunur. Pîr Sultan ve Pîr Ali isimli flairler buna örnektir. Mehdî bekleme inan›fl› dolay›s›yla baz› K›z›lbafllar siyaset edilmifl ve çeflitli cezalara çarpt›r›lm›fllard›r.

XVI. as›rda Eyâlet-i Rûm diye tan›mlanan sancaklar›n ço¤unlu¤u K›z›lbaﬂ olarak belir-tiliyor. Bu sancaklar Sivas, Amasya, Bozok, Canik, Çorum, Divri¤i, Arapkir, Bayburt, Darende, Karahisar-› ﬁarkî, Kemah, Keskin, Koçhisar, Malatya, Merzifon, Trabzon ve Yeniil’dir.

Anadolu’daki K›z›lbafllara yönelik ithamlar yap›lm›fl ve onlara isnat edilen suçlar olmufltur. “Merkezî otoriteye herhangi bir sebeple farkl› düflen marjinal gruplar›n, toplum nazar›nda kötü ya da haks›z gösterilmelerinin yegâne yolu, onlar›n genel ahlâka ayk›r› birtak›m ithamlarla suçlanmalar›d›r. Marjinal gruplar›n büyüme isteklerinin karfl›s›ndaki en büyük handikap da, zaten toplum d›fl› kalmakt›r.” (Savafl, 2002: 48). Bu suçlamalar›n bafl›nda ahlâks›zl›k ve zina gelmektedir. “Bu tür ithamlar, düflman olarak takdim edilen kesimi, suçlu ve haks›z pozisyona düflürerek toplum d›fl›na itmek ve bu flekilde o kesimin toplumun genelinde etkili olmas›n› engellemek düflüncesiyle gerçek-lefltirilmifl bilinçli bir propagandan›n sonucunda ya da baz› özel sebeplerle at›lm›fl iftiralar ya da bilgisizli¤in sonucu ortaya ç›km›fl isnat ve ithamlardan baflka bir fley olmamal›d›r.” (Savafl 2002: 49). ‹snat edilen di¤er suçlar ise h›rs›zl›k ve h›rs›zl›k yatakl›¤›, namaz› terk, namaz ve oruç bilmemek, gece-gündüz saz ve sözle meflgul olmak, Ebubekir-Ömer-Osman düflmanl›¤›, Sünnet-i Rasûlü hafife almak, peygambere, Hulefâ-i Râflidîne ve Sahâbeye küfür ve bu¤z etmek, Hulefâ-i Râflidîne ve Müslümanlara ihanet ve düflmanl›k, Müslümanlara “Yezit” demek, flarap içmek, Safevîlere yard›m ve sadaka toplamak, Safevîler lehine casusluk ve sahta para basmakt›r.

(4)

Kitab›n ikinci bölümünde Anadolu’da K›z›lbafl takibi anlat›lm›flt›r. “Osmanl› hüküm-darlar›n›n Erdebil Tekkesi’ne her y›l ‘çera¤ akçesi’ gönderdiklerinin söylenmesi ve II. Bayezit’in, isyan öncesi dönemde fiah Kulu’na her y›l alt›-yedi bin akçe sadaka vermesine bakarak 1492’de meczup bir derviflin II. Bayezit’e karfl› giriflti¤i suikast teflebbüsüne kadar, Osmanl›lar›n Erdebil merkezli Safevî Tarikat› mensuplar›na ve onlar›n Anadolu’daki temsilcilerine karfl› genellikle sempatiyle bakt›klar› ve hatta di¤er tarikat-lara oldu¤u gibi ontarikat-lara da birtak›m malî desteklerde bulunduklar› söylenebilir. Ancak, söz konusu suikast teflebbüsü ve Safevîlerin siyasî amaçlar›n›n ard›ndan Osmanl›lar›n Safevîlere ve onlar›n Anadolu’daki müritlerine bak›fl tarzlar› de¤iflmifl ve bölgedeki K›z›lbafl halk genifl bir tâkibâta al›nm›flt›r.” (Savafl 2002: 68). K›z›lbafl takibinin teflviki sa¤lanm›fl, K›z›lbafl takibinde baflbu¤ tayin edilmifltir. Ayr›ca takipten kaçanlar›n vak›f, mülk, serbest t›marlar ve hass-› hümâyûna ilticâs› yap›lm›flt›r. K›z›lbafllar› teftifl yöntem-leri ise flunlard›r: Hak üzere, dikkat ve ihtimam ile, hukuka uygun olarak, gizlice ve aç›kça, gizlice, A’yân-› Vilâyet ile yetkili, tarafs›z, Sünnî ve güvenilir kimselere sorma, yüzlefltirme ve bizzat kendilerinin ya da sicil sûretlerinin ‹stanbul’a gönderilmesidir. K›z›lbafllar›n cezaland›rma yöntemleri; baflka töhmet ile hakk›ndan gelme, sicil ettirdik-ten sonra siyaset, tedricen haklar›ndan gelme: küllî telef-i nefs olma korkusu, aslâ mecâl vermeden baflka bahâne ile hakk›ndan gelme, K›z›l›rmak’a at›p bo¤ma, suç mahallinde hakk›ndan gelme, ibret olmas› için hakk›ndan gelme, baflka töhmet ile hapsetme, hukuk neyi gerektiriyorsa yerine getirme ve zaman afl›m›na u¤ramayan haklar›n al›nmas›ndan sonra cezaland›rmad›r. K›z›lbafllara verilen cezalar›n bafl›nda sürgün gelmektedir. Ayr›ca hapis, kürek mahkûmiyeti, siyaset/hakk›ndan gelme ve recm cezalar› uygulanm›flt›r.

Yazar bu tâkibât›n Düzmece fiah ‹smail olay› ile birlikte yo¤unlaflm›fl olabilece¤ini söylemifltir. Pîr Sultan’›n sahte fiah ‹smail ile iliflkisini ortaya koymufltur. Bunlar›n d›fl›nda Pîr Sultan’›n fieyh Haydar olabilece¤ini belirtmifltir. “1585 y›l› içinde yakalan›p Çorum Kalesi’nde hapsedilen fieyh Haydar’›n, ölüm cezas›n›n uygulan›p uygulanmad›¤›n› ya da infâz›n nerede gerçeklefltirilmifl oldu¤unu bilemiyoruz. Çorum Kalesi’nde hapsedilen Pîr Sultan’›n (fieyh Haydar’›n), eyalet merkezi olan Sivas’a getirilip Toprakkale’de hapsedilmesi ve daha sonra idam edilmesi pekâlâ mümkündür. Sahte fiah ‹smail olay› ile ilgili belgeler ve as›l ad› Haydar olan Pîr Sultan’›n ya da onunla ilgili yaz›lm›fl fliirler, sözünü etti¤imiz, bölge çap›nda etkili büyük K›z›lbafl halifesi fieyh Haydar’la alâkal› ver-iler birlikte de¤erlendirildi¤inde, kesin olmamakla birlikte, böyle bir sonuca var›yoruz. Bu tarihlerde idam edilen Pîr Sultan’la ilgili haberlerin Mühimme defterlerine yans›mamas› düflünülemez. Ancak, Pîr Sultan’›n bir mahlas ve as›l ismin fieyh Haydar oldu¤u dikkate al›nmal›d›r. Bu bak›mdan olayda ad› geçen kiflinin, Pîr Sultan olarak de¤il fieyh Haydar

(5)

ad›yla kayda geçmifl olmas› gerekir. Bu yüzden biz, sözü geçen fieyh Haydar’›n Pîr Sultan olabilece¤ini düflünüyoruz. E¤er bu tahminimiz, baflka verilerle desteklenebilirse; flimdiye kadar sadece fliirlerine dayan›larak hakk›nda bilgi verilmeye çal›fl›lan Pîr Sultan’›n biyo-grafisi, büyük oranda ayd›nl›¤a kavuflmufl olacakt›r.” (Savafl 2002: 85).

Kitab›n üçüncü bölümünde Anadolu’da Safevî propagandas›n›n tesirleri anlat›lm›ﬂt›r. Bu tesirler mezhebî tesirler, sosyal tesirler ve kültürel propaganda: Râf›zî kitaplar› olarak üçe ayr›lm›ﬂt›r.

Kitab›n dördüncü bölümünde ise K›z›lbafllara karfl› Osmanl› politikalar› ele al›nm›flt›r. Bu politikalar sekiz bafll›k alt›nda toplanm›flt›r. Bu bafll›klar; Osmanl›lar›n K›z›lbafl halife ve müritlerine bak›fl›, Osmanl› istimâlet politikas›, Osmanl›lar›n Sünnîlik politikas› (dinî ve sosyal müesseselerin desteklenmesi, Halvetîli¤in desteklenmesi, Bektaflîli¤in desteklen-mesi, emirle mescit yapt›r›lmas›), Anadolu’da Osmanl› casuslar›, tekkelerin kontrolü, siyasî politikalar (‹ran’a göçü engelleme çabalar›, Safevî topraklar›nda karfl› casusluk, Safevî elçilerinin kontrolü, ‹ranl› hac›lar›n kontrolü), ekonomik politikalar (k›ymetli madenler ile harp aletleri ve bunlar›n îmâlinde kullan›lan madenlerin ‹ran’a geçiflinin engellenmesi, K›z›lbafl katledenlere dirlik verilmesi, Rûm yi¤itlerine dirlik verilmesi, K›z›lbafllara dirlik verilmemesi, göçebe Türklerin at ve silahtan ar›nd›r›lmas›) ve askerî politikalar (Osmanl› do¤u s›n›r›nda Safevî korkusu, Arap-‹ran-Gürcü s›n›rlar›n›n kontrolü, Safevî topraklar›na ak›nlar düzenlemek)d›r.

Yazar kitab›n sonuç bölümünde K›z›lbafll›¤›n XVI. as›rda bir sorun olarak ortaya ç›k›fl›nda, üç temel sebep olarak flunlar› tespit etmifltir:

1- Safevîlerin, ‹ran’da bir mezhep devleti olarak ortaya ç›kmalar› ve bölgedeki taraftarlar›n› kullanarak Anadolu yönünde yay›lma çabalar›.

2- Osmanl›lar›n, merkeziyetçi devlet anlay›ﬂlar›n›, Anadolu’dan güney ve do¤u istikâmetlerindeki yay›lma dönemlerinde sanc›l› bir ﬂekilde uygulama çabalar›.

3- Her iki devletin de yay›lma alanlar›n› teflkil eden bölgelerde yaflanan toplumsal yap›. Söz konusu yap›, dinî özellikleri sebebiyle Safevî propagandas›na uygun, buna karfl›l›k göçebe afliret hayat› sebebiyle de Osmanl› merkeziyetçi politikalar›na ayk›r› bir durum arz ediyordu.

K

KAAYYNNAAKKLLAARR

(6)

D

DOOSSTT NNAAZZAARRII Ettiler dost nazar›nda Esir, göze kafla beni Sorgusuz can pazar›nda Yazd›lar en bafla beni Efkâr›m zor gelir dile Sözüm sohbetim mert ile Nice bulunmaz dert ile Koydular bafl bafla beni Bafl›m yüce arfla de¤in Gücünüz yeterse e¤in Meyil vermifl bellemeyin Ac› piflmifl afla beni Atefl vursa çam dal›na Demir döner at nal›na K›zg›n kömür mangal›na Yapmay›n›z mafla beni Fevzi Hal›c›