IRAK TÜRKLERİ ve EDEBİYATLARI
" Ne k a d a r g e n i ş bir c o ğ r a f y a y a y a y ı l mı ş o l u r s a o l s u n , ne ka-
d a r b i r b i r i n d e n ı rak d ü ş e r s e d ü ş s ü n d ü n y a T ü r k l ü ğ ü di l i ile,
e d e b i y a t ı
i l e ,
f o l k l o r u
ile
bi r
b ü t ü n d ü r .
T ü r k i y e ,
R u m e l i ,
I r a k , A z e r b a y c a n , Kı r ı m , î d i l - l i r a l ve T ü r k i s t a n T ü r k l ü ğ ü hep
bu b ü t ü n ü n par ç a l a r ı dı r . "
Prof. Dr. A h m e t B. E R C l L A S U N *
B u g ü n T ü rk d ili n i n k u l a n ı l d ı ğ ı a la n M oğolistan ve Ç in iç lerin d en b aşlay ıp Y ugoslavya içlerine k a d a r uzanır. B u, d oğudan b atıya kuş uçuşu 6-7 bin k ilo m etrelik b ir m esafed ir. K uzeyde ise S i b ir y a 'd a n v e M o s k o v a y a k ın la r ın d a n b a ş la y a n T ü rk lü k alanı gü n ey d e Irak v e Suriye içlerin e kadar uzan m ak tad ır. Bu da k u zey d en g ü n ey e 3 bin k ilo m e tre lik b ir alan ı kaplar. T arih te ise T ürk dilinin k u lla n ıld ığ ı alan d ah a d a g en işti. A tlas O kyuna- s u ’n a k a d a r b ü tü n K u z e y A f rik a 'd a O sm a n lı d ö n e m in d e T ü rk ç e e s e rle r v e rilm iş ve şiirle r y a z ılm ış tır . G ö k tü r k le r v e U y g u r la r ç a ğ ın d a T ü rk ç e n in k u la n ıld ığ ı alan bütün M o ğ o lista n 'ı ve K u z e y Ç in 'i k a p lıy o rd u . B a b ü rlü le r z a m a n ın d a , b u g ü n k ü P a k ista n v e H in d ista n to p ra k la rın d a da T ü rk çe eserler v erilm iştir. Bu k ad ar geniş b ir alana y a y ılm ış bir d ili ve o n u n e d e b iy a tın ı tak ip etm e n in güçlüğü ortadadır. B iz b ir avuç T ürk dili ve e d e b iy a tı araştırıc ısı bu m uazzam denizin h e r tarafın a y ay ılm ış in c ile rd e n ancak b ir k ısm ın ı to p a rla y a b il dik. Ö n ü m ü zd ek i engin d eniz, bütün serveti ve h â z in esiy le hala b ak ir o larak k arşım ızd a duruyor. Ku- z e y -d o ğ u d a A z e rile ri iç in e alarak K afkas d ağ ları e te k le r in e v e H a z a r d e n iz in e , d o ğ u d a T a h ra n y a k ın la rın a , g ü n e y d e B a ğ d ad 'a v e H a le b 'e b atıd a Y u g o sla v y a iç le rin e v e R o m a n y a sın ırın a k a d a r uzanan şu O ğ u z T ü rk lü ğ ü n ü n e d e b iy a tın ı b ile hak- k iy le b ilm ek ten hala ço k uzak b u lunuyoruz. Bunun b ir se b e b i bu sa h ad a çalışan a ra ştırıc ıla rın a zlığ ı ise b ir sebebi de m illî k ü ltü r işlerin e karşı c em iy e tim iz d e m e v c u t b u lu n a n k a y ıtsız lık tır, iş te Irak T ü r k le r i’n in d ili v e e d e b iy a tı da b u y ü zd en g ö z le rd e n ır a k tır . B irç o k k im s e iç in I r a k t a b ıra k ın ız b ir T ü rk ed eb iy atın ın m ev cu d iy etin i, bir T ü rk to p lu lu ğ u n u n v a rlığ ı bile m eçh u ld ü r. Bence güney sın ırlarım ızın e m n iy e ti dem ek olan b ir m il yonluk b ir k itle d e n ve bu k itlenin dil ve e d e b iy a tın d a n h a b e rsiz olm ak an c a k "m illi bir ayıp" şe k lin d e n ite le n d irile b ilir.K im d ir Irak T ürkleri? S anki asırlard ır bizden ayrı yaşayan b ir topluluk... B irinci D ünya H arbini v e i s t i k l a l S a v a ş ın ı d a h a b u a s rın b a ş ın d a y a ş a m a d ık m ı? V e b iliy o r m u su n u z k i B irin c i D ü n y a H a rb in in c e re y a n e ttiğ i 1914 - 1918
y ılla rın d a Irak T ü rk le ri ile b iz T ü rk iy e T ü rk le ri aynı d e v le tin , k e n d i d e v le tim iz in s ın ır la n iç in d e b e ra b e r y a şıy o rd u k . Y an i b e n d e n ö n c e k i n e s lin b a b a la rın ın ve b en im n e slim ile b e n d e n so n rak i n e slin d ed elerin in zam an ın d a b e ra b e r y aşıy o rd u k . B iraz daha açayım . N asd şim di E rzurum lu M ehm et, U rfalı M ehm et, E dirneli M ehm et d iyelim ki 2. o r dunun b ir tab u ru n d a b u lu n u y o r ve b e rab er askerlik y a p ıy o rsa 70 y ıl ö n ce K erküklü M ehm et, E rb illi M ehm et de aynı taburda b u lu n u y o r ve asker a rk a daşı o lu y o rd u . B ak ın ız K erk ü k lü b ir M e h m et ne diyor?
Ö l ü r s e m g ö r m e d e n g ö n l ü m d e t a s v i r e t t i ğ i m a s r ı B u d ü n y a d a b a n a c a y - ı e s e f t e n b i r m e z a r o l s u n .
A ynı K erküklü M ehm et b ir y erd e d e şöyle diyor:
B i r z a m a n a ğ l a r i d i m h a l i m e b e n , ş i m d i is e O g e ç e n a ğ l a d ı ğ ı m g ü n l e r i ç i n a ğ l ı y o r u m .
Bu beyitlerin şairi K erk ü k lü M ehm et'in adı M e h m e t S a d ık tır 1 8 9 1 'd e K e rk iit'te d o ğ m u ş , 1967'de K erkük'te v efat etm iştir. V e bu K erkük ly M e h m et S a d ık , T ıp k ı E rz u ru m lu M e h m et g ibi, T ıp k ı E d irn e li M e h m e t g ib i K azım K a ra b c k ir Paşa nın m aiy etin d e birço k sa v aşa k atılm ıştır.
Y ukarıdaki b eyitler iki hususu gösteriyor: 1) Ira k T ü rk le r i'n in y a z ı d ili T ü rk iy e T ürkçesi yazı dilidir. Y ani T ürk yazarları, şairleri nasıl bir dille yazıyorlarsa, Türk gazete ve dergileri nasıl bir dille çıkıyorsa İrak Türkleri şair ve y a zar larının, gazete ve dergilerinin dili de aynıdır. Arada sa d e c e jlf.ıb e fa rk ı v a rd ır. O n la r h a la b iz im 1 9 2 8 'd e n « n c c k u lla n d ığ ım ız a lf a b e y i k u l la n ıy o rla r.
2) Y ukarıdaki b eyitler gazel ta rz ın d a n d ır ve * G .Ü . B a s ın Y a y ın Y ü k s e k O k u l u M ü d ü r ü .
a ru z la y a z ılm ış tır. Y an i İra k T ü rk a y d ın la n a ra sın d a d iv an şiiri h a la devam etm ek ted ir. Son y ılla rd a a z a lm a k la b e ra b e r d iv an g e le n e ğ i Irak T ü rk le ri a ra sın d a y a k ın y ılla ra k a d a r y o ğ u n bir şe k ild e y aşam ıştır.
Irak T ü rk e d e b iy a tın ın çok zen g in b i r
geçm işi vardır. K lasik e d e b iy a t tarzın d a b ütün O s
m a n lI v e A zerî divan şairleri m u h iti için d e b u lu n a n
Irak T ü rk leri'n in kendi a ralan n d a d a çok m ühim d i van şa irleri ç ık m ıştır. D ivan şiirim izin y ıld ız ı F u zu lî de Irak T ürleri'ndendir. B a ğ d a d lı R û h î N evrcs-i K a d îm , GarîH? İra k T ü rk le ri iç in d e n y e tiş m iş m e şh u r divan ' j rlerim izdir. 20. yüzyı! şairlerinden de b a ş lıc a la n şunlardır: H icri D ede, M ehm et S adık, E s'ad N aib, O sm an M azlum , Izzeddin B ayatlı, M eh m e t İzzet H attat, Salah N evres.
Irak T ü rk le rin in , a y d ın e d e b iy a tı y a n ın d a ço k z e n g in b ir h a lk e d e b iy a tı v a rd ır. H alk şa irle rin d e n b ilh a ssa M u sta fa G ö k k a y a 'y ı z ik re t m ek la z ım d ır. 1911 - 1983 y ı l l a n a ra sın d a K e rk ü k 'te y a ş a y a n M u s ta fa G ö k k a y a 'n ın halk arasında K erkük M arşı olarak b ilin en şu şiiri, Irak TSrk H alk şiiri h ak k ın d a b ir fik ir verebilir:
Kerkiiklüyüğ K erküklü Irakta K erkük şehri
D ostlar şad düşm an yüklü K ara neft ahar nehri
Fidayığ bu vatana Daş altun toprağ güm üş
Hem g en çler hem de lüklü Sür-safa çekm e k ah n S e v e riz b iz vatanı
Hem ana hem Ata'ııı Ö lürseğ terk etm eriğ Bu to rp ağ d a yatanı
K erkük Irak çırağı F itilsiz y an ar yağı Kıssa görüşlü deği D a y ım g ö z le r ır a ğ ı G eçeriğ yüzbin ili
T erk etm eriğ bu dili Irak T ürkü T ürkm anığ D ü n y a d a h e rk e s b i l i 1
A n ad o lu lu 'd a an latılan m asalla r; K erem ile A slı, A rzu ile K am ber K öroğlu gibi halk hikayeleri ve d e sta n la r Irak T ürkleri arasında y aygındır. De y im ler, a ta sö z le ri, b ilm eceler, n in n iler de A nado- lu 'dakilcrin aynıdır. T ürkiye'de de "bir eli yağda bir eli balda" d eriz; K erkiikte'de. A nadolu'da "eğri o tu ru p d o ğ ru k o n u şm a k " , Ira k 'ta "eğ ri o tu ru p d ü z konuşm ak" deriz.2
Irak T ü rk le ri d ey in ce akla ilk gelen ho y rat d e d iğ im iz H alk şiiri tü rü d ü r. H o y rat y edi h eceli m ısra la rd a n m ey d an a g e lir, ilk m ısra e k s ik tir ve k a fiy e sözünü ihtiva eder. Ç o ğ u n lu k la d ö rt m ısralı o lm a k la b e ra b e r, b azan m ısra sa y ısı d ah a fazla o lab ilir. H oyratın en önem li ö zellik lerin d en b iri de k afiy en in çok d efa c in a slı o lm asıd ır. T iirkçenin eş
se sli fakat man'-:.» r ■ ^ h k e lim e le rin d e n fa y d a
la n ıla r a k y a p ıla n c in a s , d in le y e n le r i ş a ş ırta n ö zelliği ile hem en dikkati çeker.
K endine has m ü ziğ i ile sö y le n en h o y ra tla r son d e re c e e tk ile y ic id ir. A şk, g u rb e t ve k a h ra m anlıktan tutunuz, günlük o la y la ra kad ar h e r çeşit k o nunun işle n e b ild iğ i h o y ra tla r, Ira k 'ta h âlâ çok c a n lı b ir ş e k ild e y a ş a m a k ta d ır.3 A şa ğ ıd a v e receğ im iz b irk aç h o y rat örn eğ i bü tü rü n can lılığ ım çok açık b ir şekilde gösterecektir.
R u slar B o ğ a zlan istediği zam an Irak Türkleri şu h o y ratı söylem işlerdir:
B oğazlar
K asap koyun b o ğazlar, Tanrı y er dağıdaııda Türke düştü Boğazlar. Ş u h o y r a t, d ü ş k ü n le ş e n y i ğ i t l e r iç in sö y le n m iş tir. O y ar gözün Kim görüp o y ar gözün A slan gücünden düşse K an n ca oyar, gözün.
G eçen asırd a boy n u k ılıç la v u ru larak idam e d ile n K e rk ü k lü m e ş h u r h o y r a tç ı M u c ıla 'n ın aşağ ıd ak i h o y rajı ç ağ ırarak can v e rm e si, y ü z yılı aşkın b ir zam andır Irak T ü rk ü 'n ü n h afızasın d an si lin m e m iştir4 :
- K alasız
K erkük olm az kalasız, Odu m en koydum gettim S iz sağlıktan k alasız.
Irak T ü rk le ri'n d e çok y ay g ın v e can lı olan h o y ra tla n n U rfa , H arp u t v e K ars y ö re le rin d e de söylenm esi, bu türde de k ü ltü r b irliğ im iz i gösteren delillerd e n d ir. H oyrat yan ın d a m â n ile r ve tü rk ü le r de h em A n a d o lu 'd a , hem de Ira k T ü rk le ri'in d e m üşterektir.
N e k a d a r geniş b ir coğrafyaya y ayılm ış o lu r sa olsun, ne k ad ar b irb irin d en ırak düşerse düşsün dünya T ürk lü ğ ü d ili ile, ed eb iy atı ile, fo lk lo ru ile b ir bütündür. T ü rk iy e , R u m eli, Irak , A zerb ay can , K ın m , Id il-U ra l v e T ü rk is ta n T ü rk lü ğ ü h ep bu bü tü n ü n p a rç a la n d ır. Ş a irle r, a y n la n p a rç a la r için a ğ ıtla r y ak m ağ a, ızdırap çeken u z u v la r için acılı şiirler söylem eye devam edeceklerdir.
1) Z l y a t A k k o y u n l u , M u s t a f a G ö k k a y a Ö l d ü , T ö r e D e r g is i, S a y ı 1 5 6 , ( M a y ıs 1 9 8 6 ) s. 4 7 . 2 ) I h s a n S . V a s f i , I r a k T ü r k l e r i n d e D e y im l e r ve A t a s ö z le r i , I s a l n b u l , 1 9 3 5 s. 6 4 3) H o y r a t İç in b a k : A tS T e r z i b a ş ı , K e r k ü k H o y r a t l a r ı v e M â n i l e r i , t s a l a n b u l , 1 9 7 5 ; M e h m e t Ö z b e k , F o l k l o r v e T ü r k ü l e r i m i z , İ s t a n b u l , 1 9 5 7 ; C a n a n A k k o y u n l u , K e r k ü k T ü r k l e r i n d e H o r y a t G e le n e ğ i , G a z i Ü n i v e r s it e s i S o s y a l B il i m l e r E n s t i t ü s ü , T ü r k D ili v e e d e b i y a t ı E ğ i t i m i B ö lü m ü ( B a s 'l m a m ı ş y ü k s e k lis a n s te z i, A n k a r a , 1 9 8 6 ) 4 ) A tâ T e r z i b a ş ı , a .e ., s. 2 1 2 -2 1 6
