AY ŞE AK SU
*THE POSITION of TURKISH LANGUAGE in ANATOLIA in 19th CENTURY ACCORDING to the REPORTS of the MISSIONARIES
ABS TRACT
We may as sert that on the very ba sis of pe ace ful coe xis tan ce in Ana to li a em bra cing va rio us lan gua ges, re li gio us and ra ces rid den for cen tu ri es li es the exis tan -ce of Tur kish lan gua ge as a lan gua ge of com mu ni ca ti on adop ted by the pe op le of Ana to li a. This fact is shown up exp li citly as well in the re port of Ame ri can mis si ona ri es who we re in char ge in the ter ri tory of Ot to man Em pi re du ring the last cen tury. Ac cor dingly, Gre eks and Ar me ni ans li ving in Ana to li a we re spea king Tur kish as well as Mus lim po pu la ti on. Mo reo ver, along with the na ti ve lan -gua ges of wors hip, they used Tur kish lan -gua ge in the ir ser mons and pra yers. The sub ject dra wing the at ten ti on is that they used Tur kish lan gua ge not with the sen se of fo re ign but as na ti ve lan gua ge wit ho ut fee ling dis com fort. Yet, they had dif fe rent alp ha bets. Thus new Tur kish lan gua ge was for med, which was na med as Gre co-Tur kish and the Ar me no-Tur kish.
Key words: The po si ti on of Tur kish Lan gua ge in Ot to man Ana to li a, Ar me noTur kish, Gre conoTur kish, noTur kish Trans la ti ons of Ame ri can Mis si ona ri es, Ob ser -va ti ons and opi ni ons of mis si ona ri es abo ut Tur kish lan gua ge.
ÖZET
Çe şit li dil, din ve ır kı yüz yıl lar dır bağ rı na bas mış olan Ana do lu coğ raf ya sın da her han gi bir ka rı şık lı ğa ma hal ver me den bi ra ra da ya şa ma nın te me lin de, her ke -si min ile ti şim di li ola rak Türk di li ni be nim se me -si bu lun mak ta dır, di ye bi li riz. Bu ger çek, 19. yüz yıl bo yun ca Os man lı top rak la rın da fa ali yet le ri ni sür dü ren Ame -ri ka lı mis yo ner le -rin ra por la rın da da tüm açık lı ğıy la gün yü zü ne çık mak ta dır. * Dr.
1 Bu ko nu da ki ba zı ça lış ma lar sa de din de şun lar zik re di le bi lir: Ber nard Lory, “XIX. Yüz yıl da Os man lı Bal kan la rın da Türk çe Ko nuş mak”, Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda Ya şa mak, (der.) Fran ço is Ge or ge onPa ul Du mont, İle ti şim Ya yın la rı, İs tan bul 2000, s. 291306; Ha ya ti De ve li, Os man lı’nın Di li, İs tan -bul: 3F Ya yın la rı, 2006; En ver Zi ya Ka ral, “Os man lı Ta ri hin de Türk Di li So ru nu”, Bi lim Kül tür ve Öğ re tim Di li Ola rak Türk çe, An ka ra: Türk Ta rih Ku ru mu Ya yın la rı, 1978; İh san Faz lı oğ lu, “Os man -lı Dö ne min de ‘Bi lim’ Ala nın da ki Türk çe Te lif ve Ter cü me Eser le rin Türk çe Oluş Ne den le ri ve Bu Eser le rin Dil Bi lin ci nin Oluş ma sın da ki Ye ri ve Öne mi”, Ku tad gu bi lig, Mart 2003, S. 3, s. 151-184; Jo hann Stra uss, “Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda Kim ler, Ne le ri Okur du? (1920. yüz yıl lar)”, Kri tik Ede -bi yat Eleş ti ri si, Ekim 2009, S. 2, s. 205-265; Gy. Ha za i, “Os man lı Dö ne min de Bir İm pa ra tor luk Di li Ola rak Türk çe”, Os man lı Dün ya sın da Bi lim ve Eği tim (IR CI CA Mil let le ra ra sı Kon gre, İs tan bul 12-15 Ni san 1999), İs tan bul 2001, s. 213-219.
2 Bu ko nu da bkz. Ana hi de Ter Mi nas si an, Er me ni Kül tü rü ve Mo dern leş me, Aras Ya yın cı lık, İs tan bul 2006; Meh met Ku tal mış, “Ta rih te ve Gü nü müz de Kıp çak lar ve Kıp çak ça”, Dün den Bu gü ne TürkEr me ni İliş ki le ri, haz. İd ris Bal ve Mus ta fa Çu fa lı, An ka ra: No bel Ya yınDa ğı tım, 2003, s. 66 74; Evan
Bu na gö re Ana do lu’da ya şa yan Müs lü man nü fu sun ya nı sı ra Rum ve Er me ni le -rin ile ti şim dil le ri de Türk çe dir. Üs te lik kla sik iba det dil le ri nin ya nın da va az ve du ala rın da da Türk çe yi kul lan mak tay dı lar. Mis yo ner le rin sık ça vur gu la dık la rı üze re on lar bu di li ana dil le ri gi bi be nim se miş ler di. Dik ka ti çe ken hu sus, bu kit le le rin Türk çe yi her han gi bir ya ban cı dil his siy le de ğil, hiç bir ra hat sız lık duy -mak sı zın ken di dil le ri gi bi kul lan ma la rıy dı. An cak al fa be le ri fark lıy dı. Böy le ce, Rum ca harf li Türk çe ve Er me ni ce harf li Türk çe oluş tu.
Anah tar Ke li me ler: Türk çe nin Os man lı Ana do lu su’nda ki ko nu mu, Er me ni ce harf li Türk çe, Rum ca harf li Türk çe, Ame ri ka lı mis yo ner le rin Türk çe çe vi ri le ri, Mis yo ner le rin Türk çe il gi li göz lem le ri dü şün ce le ri.
...
Bir mil le tin va ro luş id di ası nı de lil len di ren un sur lar dan bi ri, hiç şüp he siz, ken di üret ti ği ve yüz yıl la ra ya yı lan bir sü reç te kul lan dı ğı ve kul lan ma ya da de vam et ti ği di -li dir. Bu gün kü an la mıy la mil -li kim -li ğin ta ri fi ve tas ni fin de, din ol gu su nun ye ri ne dil ve ırk un su ru nun ika me edil di ği 19. yüz yıl da im pa ra tor luk lar tas fi ye edi lir ken dil ko -nu su üze rin de çok du rul muş tur. Do la yı sıy la Os man lı Dev le ti’nde ko -nu şu lan dil ler ve özel lik le Türk çe nin ko nu mu, son za man lar da yo ğun il gi gös te ri len araş tır ma sa ha la -rın dan bi ri ha li ne gel mek te ve bu il gi nin gün den gü ne ço ğal dı ğı göz lem len mek te dir.1
Os man lı Dev le ti’nin ha ki mi ye ti al tın da asır lar ca birara da ya şa mış fark lı dil le re men -sup kit le le rin (Türk, Arap, Çer kez, Rum, Er me ni, Ar na vut, Sırp, Kürt, Laz, Sür ya ni, Bul gar) han gi or tak dil le ile ti şim kur duk la rı ko nu su zi ya de siy le önem ta şı mak ta dır. Dev le tin ana ya pı sı nın ka bul et ti ği ve kul lan dı ğı Türk çe/Os man lı ca ile, Os man lı ida re si ne tâ bi olan de ği şik halk kit le le ri nin ko nuş tu ğu dil le rin kay naş ma sı ya hut ça tış ma sı, özel lik le ri, coğ ra fi da ğı lım la rı ve ori ji nal olup ol ma dık la rı bu min val de ele alı -nan ko nu lar dan dır.
Ay nı is ti ka met te ki bir di ğer araş tır ma yö ne li şi, Er me ni ve Rum mil let le ri nin ana dil le ri ve ile ti şim dil le ri, bun la rın Türk çe kar şı sın da ki ko nu mu dur.2 Türk çe nin
han gi al fa be ler le ya zıl dı ğı, bu al fa be ler le ve ril miş eser ler ve bun la rın es ki ve ye ni Türk ede bi ya tı içe ri si ne dâhil edi lip edil me ye ce ği tar tış ma la rı da bir baş ka araş tır ma öbe ği ni oluş tur mak ta dır.3
Bu ma ka le de, Türk çe nin Ana do lu coğ raf ya sın da ki kul la nım yay gın lı ğı, ila ve ten Er me ni ce ve Rum ca ile mü na se bet le ri, son iki di lin al fa be le riy le ka le me alın mış Türk çe eser le rin ya zı lış ne den le ri, Ame ri can Bo ard’a4men sup mis yo ner le rin ha ber
ge li a Bal ta, “Tür ko fon Bir Halk Ola rak Ka ra man lı”, Os man lı An sik lo pe di si, Ye ni Tür ki ye Ya yın la rı, C. 4, s. 365-369; E. Bal ta, Ba yond [Be yond ol ma lı] The Lan gua ge Fron ti er, İs tan bul: Isis Ya yın la rı, 2010; Ga zan fer İbar, Ana do lu lu Hem şeh ri le ri miz: Ka ra man lı lar ve Yu nan Harf li Türk çe, İs tan bul: Tür ki ye İş Ban ka sı, 2009; Ca hit Kü lek çi, “Türk Kül tü rü ile Er me ni Kül tü rü nün Et ki le şim le ri”, Bir lik İçin de Çok luk Ser gi si Ka ta lo ğu (2009).
3 Alan da ya pı lan ça lış ma lar için bkz. Ta lat Te kin, Ta rih Bo yun ca Türk çe nin Ya zı mı, An ka ra: Si murg Ya yı ne vi, 1997; Ta lat Te kin, “Çe şit li Al fa be ler le Türk çe Ya zı lar: Er me ni Al fa be siy le Türk çe”, Ta rih Top -lum, Ni san 1984, s. 6-9; Feh mi Din çer, “Ka ra man lı ca Bib li yog raf ya”, feh mi din cer.blogs pot.com (Tem muz 2010); Tey fur Er doğ du, “Rum Harf le ri ile Türk çe (Ka ra man lı ca) Di ğer Bir Nev şe hir Sal nâ me si”, Ta rih ve Top lum, Ocak 1996, S. 145, s. 4756; Tey fur Er doğ du, “Er me ni Harf li Türk çe, Er me ni Harf li Fars ça Bir İka met Tez ke re si”, Ta rih ve Top lum, Ha zi ran 1997, S. 162, s. 915 (Ya zar ma ka le nin gi ri şin de Er me ni ce Harf li Türk çe eser ler le il gi li ça lış ma la rın gü zel bir öze ti ni sun mak ta dır.); Eb ru Göl pı nar, “Er me ni Harf li Türk çe Bir Dram (Maş ku ni Katl İde me yen Kız) Üze rin de Me tin İn ce le -me si”, Fa tih Üni ver si te si SBE, Y.L. Te zi, 2001 (Te zin gi riş kıs mın da Er -me ni ce harf li Türk çe ve bu alan da ve ril miş eser ler de ğer len di ril mek te, Er me ni le rin ni çin böy le bir ter cih te bu lun duk la rı sor gu lan mak ta dır.); Ra hi me De mir, “19. Yüz yıl Er me ni Harf li Türk çe Me tin ler de Çe kim li Şe kil ler”, Fa tih Üni ver si te si SBE, Y.L. Te zi, 2001; Hay rul lah Kah ya, “Grek Harf li Os man lı Türk çe si Bir Eser: İs patı Me si hi ye Üze rin de Dil İn ce le me si”, Fa tih Üni ver si te si SBE, Y.L. Te zi, 2003; Hüs rev Şi rin, “Grek Harf -li Türk çe Moy kem mel Ye ru sa -lim Ta ri hi Ad lı Eser de ki Türk çe Ke -li me ler”, Fa tih Üni ver si te si SBE, Y.L. Te zi, 2005; Mus ta fa Kı lı çars lan, “Grek Harf li Türk çe Moy kem mel Ye ru sa lim Ta ri hi Ad lı Eser de ki Arap çaFars ça Ke li me ler”, Fa tih Üni ver si te si SBE, Y.L. Te zi, 2005; Er kan Er gin ci, “Öte ki Me tin ler, Öte ki Ka dın lar: Er me ni Harf li Türk çe Ro man lar ve Ka dın İm ge si”, Bil kent Üni ver si te si Eko no mi ve SBE, Y L. Te zi, 2007; Meh met Ha zar ve Ab dul lah Öz men, “Mar din Sür ya ni le ri ne Ait Sür -ya ni Harf le riy le Ya zıl mış Bir kaç Türk çe Me tin Üze ri ne”, Ulus la ra ra sı Sos -yal Araş tır ma lar Der gi si (The Jo ur nal of In ter na tio nal So ci al Re se arch), C. 4, S. 16, Kış 2011, s. 172-177; Meh met Öl mez, “Sür ya ni Harf li Es ki Uy gur ca Bir Tıp Met ni”, 3. Ulus la ra ra sı Türk Dil Ku rul ta yı (1996), An ka ra: TDK, 1999, s. 815-820; Ro ber Kop taş, “Er me ni Harf le riy le Türk çe”, Er me ni Harf li Türk çe Me tin ler, Ke vork Pa muk ci yan, İs tan bul: Aras Ya yın cı lık, 2002, s. XIXXII I; İb ra him Arı kan, “Er me ni Harf le riy le Ya zıl mış Kıp çak ça Ze bur me tindi zin”, Ga zi an tep Üni ver si te si SBE, Y.L. Te zi, 2006; Bu ket Kö re mez li, “Ka ra man lı ca ya zıl mış ilk ro man Te ma şai Dün ya ve Ce fa kâr u Ce fa keş üze rin de dil in ce le -me si”, Er ci yes Üni ver si te si SBE, Y.L. Te zi, 2009.
4 Ame ri ka lı mis yo ner le rin bağ lı bu lun du ğu Ame ri can Bo ard Com mis sio ners for Fo re ign Mis si ons (kı sa ca A.B.C.F.M., Ame ri can Bo ard) 1810 yı lın da Ame ri ka’da ku rul muş tur. Te mel he de fi dün ya yı Pro tes tan laş tır mak olan bu teş ki lat ilk ça lış ma la rı na Hin dis tan’da baş la mış, ar dın dan sa ha sı nı ge niş le te -rek Os man lı coğ raf ya sı na yö nel miş tir (1820). Ame ri can Bo ard mis yo ner lik teş ki la tı nın ta rih çe si için bkz. E. Wil li am Strong, The Story of The Ame ri can Bo ard, Bos ton: Pil grim Press, 1910; Frank A. Sto -ne, Aca de mi es for Ana to li a: A Study of the Ra ti ona le (1830-1980), Lan ham-Mary land: Uni ver sity Press of Ame ri ca, 1984; I. R. Wor ces ter, “Ame ri can Bo ard of Com mis sio ners for Fo re ign Mis si ons”, Cyclo pe di a of Mis si ons, New York: Har vey New comb, 1854, s. 107112. Bu teş ki lat, bir ül ke de ki fa ali yet le ri ni üç ida ri böl ge ye ayı rı yor du: Mis yon, ön cü bir mis yo ne rin uzun yıl lar ça lış tı ğı, ile ri se vi -ye de okul la rın, -ye tim ha ne le rin, ki mi za man bir mat baa nın bu lun du ğu, bir kaç şe hir ya da ka sa ba yı
bül te ni olan The Mis sio nary He rald’ta yer alan ra por me tin ler çer çe ve sin de in ce le -ne cek tir. Ay rı ca mis yo -ner le rin ha tı ra ki tap la rı, Ame ri can Bo ard’ın yıl lık ra por la rı ve İn gi liz mis yo ner lik ce mi yet le ri nin bül te ni olan The Mis sio nary Re gis ter’da ki ha ber -ler de ma ka le de ya rar la nı lan kay nak lar ara sın da dır. Böy le ce gü nü müz de Türk çe ye dar bir kul la nım ve et kin lik ala nı ve ril me si, geç mi şi pek kuv vet li ol ma yan dil gö rün tü sü ka zan dı rıl ma ya ça lı şıl ma sı kar şı sın da Türk çe nin Ana do lu coğ raf ya sın da ya şa yan çe şit li ırk ve din men sup la rı nez din de ne ka dar önem li ve et kin bir ye ri ol du ğu -nun iza hı he def len mek te dir.
Os man lı Dev le ti sı nır la rı dâhilin de fa ali yet te bu lu nan Ame ri ka lı mis yo ner ler için el zem bir ça lış ma sa ha sı da, mu ha tap al dık la rı kit le le rin han gi di li ve ya dil le ri ko nuş tuk la rı nı araş tır mak tı. Bu nun te mel se bep le ri baş ta İn cil ol mak üze re di nî ki tap ve ri sa le le ri “ko nu şu lan di le” çe vi re rek “ka ran lık ta kal mış” ola rak ni te len dir dik le ri din daş la rı nı yer li ruh ban sı nı fı nın esa re tin den kur tar mak; ana dil de iba de ti yer leş tir mek; yer li Pro tes tan din adam la rı nı, va iz le ri, öğ ret men le ri ve di ğer gö rev li le ri ye tiş -tir mek ti. Pro tes tan mis yo ner li ği nin bu il ke le ri ni ha ya ta ge çir mek için ön ce lik le çok cid di an lam da yö re sel dil araş tır ma la rı ya pıl ma lıy dı. Ni te kim Ame ri ka lı mis yo ner ler bir as ra ya kın sü ren ge niş bir za man di li min de bu araş tır ma la rı yap tı lar ve ra por lar ha lin de Ame ri can Bo ard’a gön der di ler. Ti tiz lik le kay det tik le ri bu dil araş tır ma la rı on la rın ki tap ha zır la ma la rı nı ve yer li mis yo ner le ri ye tiş tir me le ri ni ko lay laş tı rır ken, bir an lam da gü nü müz araş tır ma cı la rı nın “Os man lı’da ko nu şu lan dil le ri” tes bit et me -ye yar dım cı ola bi le cek mal ze me le ri de te da rik et miş ol du lar.
Mis yo ner ler bu araş tır ma la rı nın so nu cun da Os man lı top rak la rı na mah sus bir prob lem le kar şı kar şı ya kal dı lar: Dil prob le mi. Bu ra ya ge lir ken zi hin le rin de ki ön bil -gi ler le, sa ha da ki araş tır ma la rı nın so nu cun da ki dil ha ri ta sı bir bi riy le çe li şi yor du. İş te pek çok ra por da cid di ola rak dil ler le il gi li ma lu mat la ra yer ver di ler. Mis yo ner ra por -la rı nı bu ba kış açı sıy -la de ğer len dir di ği miz tak dir de bu me tin ler, gü nü müz de, 19. yüz yıl Os man lı coğ raf ya sın da ko nu şu lan dil le rin or ta ya ko nul ma sın da, özel lik le Türk çe nin ko nu mu nun be lir len me sin de ya rar la nı la bi le cek me tin ler ola rak da de ğer -len di ri le bi lir.
kap sa yan fa ali yet ala nıy dı. İs tas yon, da ha çok böl ge ye ye ni gel miş Ame ri ka lı bir mis yo ne rin gö rev böl ge si olup, da ha ba sit tarz da ki okul la rın ve il gi li bi rim le rin yer al dı ğı mis yo ner lik sa ha sı ola rak ye ni ye ni ya pı lan dı rı lan, ço ğu za man bir tek şeh ri ya da ka sa ba yı mer kez alan bir böl gey di. Dış (Uç) is -tas yon, yer li mis yo ne rin ya da yer li öğ ret me nin –bir an lam da staj için– gö rev len di ril di ği ufak çap lı yer le şim ye riy di. O ne den le böl ge isim le ri nin ya nı na bu iba re le ri ge ti re rek ora da han gi se vi ye de bir ça lış ma yü rü tül dü ğü de şif re len miş olu yor du.
Ame ri ka lı Ön cü Mis yo ner le rin Mal ta İs tas yo nu’nda ki Dil Ça lış ma la rı
Os man lı coğ raf ya sın da fa ali yet te bu lun mak ama cıy la ge len Ame ri ka lı ilk mis yo ner ler Pliny Fisk (17921825) ve Le vi Par sons’ın (17921822) ilk du ra ğı, Mal ta Ada -sı’y dı. Al dık la rı ta li mat doğ rul tu sun da Rum ca öğ ren me ye baş la dı lar. Bu ara da Fisk ve Par sons, As ya’nın Ye di Ki li se le ri5adı ve ri len yö re ye yak la şık bir ay lık bir ke şif ge zi
si dü zen le ye rek öğ ren dik le ri Rum ca nın pra ti ği ni de rin leş tir di ler. An cak bu ge zi es na -sın da Ana do lu Rum la rı nın ve di ğer halk la rın bü yük kıs mı nın Türk çe ko nuş tuk la rı nı, mis yo ner le rin Rum ca ve Er me ni ce den ev vel mut la ka bu di li öğ ren me le ri ge rek ti ği ni fark et ti ler. Ör ne ğin, Efes ova la rın da çift çi lik ya pan bir kaç Rum köy lü sü ne rast la yın -ca on la ra Rum -ca so ru lar sor du lar; ama ne var ki Türk çe kar şı lık al dı lar. “Rum -ca yı çok az an la dık la rı”6bel liy di. Yi ne Me ne men’de bir grup Er me ni gen ciy le soh bet et tik le ri
es na da, o ci var da mo dern Er me ni ce ya zıl mış hiç bir İn cil ve ya okul ki ta bı bu lun ma dı -ğı nı öğ ren di ler. On la ra Türk çe ya zıl mış bir İn cil he di ye et ti ler.7Genç ler den bi ri bu nu
oku du ve on la ra pek mem nun kal dı ğı nı bil dir di.8Ak hi sar’a gel dik le rin de (9 Ka sım
1820) ora da ya şa yan Rum ve Er me ni le rin ta ma mı nın ana dil le ri ni çok az bil dik le ri ni, bu na mu ka bil bü tün halk züm re le ri nin yay gın di li nin Türk çe ol du ğu nu göz lem le di -ler.9 Ay nı du rum Ala şe hir için de ge çer liy di.10 Ora dan ay rıl ma dan ev vel bir pa paz,
hem Rum ca hem de Türk çe Ye ni Ahit’ler sa tın al dı. Üç pa pa zın be ra ber ce bun la rı oku duk la rı nı gö ren Fisk,11muh te me len ruh ban sı nı fı nın di li nin de Türk çe ol du ğu nu
dü şün mek ten ken di ni ala ma mış tır. Msy. Fisk, 1824 yı lı so nun da Ana do lu in sa nı nın ile ti şim dil le ri ne da ir son de ğer len dir me si ni şu şe kil de ra por et ti:
5 As ya’nın Ye di Ki li se le ri: Ri va ye te gö re bir gün Hz. İsa, ha va ri si Yu han na’ya gö rün müş ve ye di ki li -se ye ulaş tı rıl mak üze re ona me saj lar ver miş ti. İn cil’de be lir til di ği ne gö re bu ye di ki li -se şu yö re ler de bu lu nu yor du: Efes (Sel çuk), İz mir, Ber ga ma, Ak hi sar (Thya tei ra), Sa lih li (Sar des), Ala şe hir (Phi la -delp hi a) ve De niz li (Lao dik ci a). Bkz. Ki tab-ı Mu kad des, Va hiy Bö lü mü.
6 The Mis sio nary He rald [bun dan son ra MH], “Pa les ti ne Mis si on” [Ex tracts from a Let ter of the Rev. Pliny Fisk to the Rev. Se re no E. Dwight (4 Ma yıs 1821, İz mir)], Ekim 1821, C. 17, s. 319. 7 Ana do lu’ya yö ne lik mis yo ner lik fa ali yet le ri ne Ame ri ka lı lar dan ön ce baş la yan İn gil te re men şe li Ki li
se Mis yo ner lik Ce mi ye ti, Müs lü man lar için Türk çe İn cil ve di nî ki tap lar ha zır la mış ve bun la rı İz mir/Bu ca’da ki bir ki tap de po sun dan baş ta İs tan bul ol mak üze re çe şit li yö re ler de da ğıt mış lar dı. Ge of -frey Ro per, “1830’lar da Mal ta Mat baa sı’nda ki Türk çe Ba sım ve Ya yın”, Ku tad gu bi lig, Mart 2010, S. 17, s. 200-201. Ame ri ka lı lar da on la rı kul lan mış ol ma lı lar.
8 MH, “Jo ur nal of Mr. Par sons and Mr. Fisk, du ring the ir To ur in Asi a Mi nor (I)”, Tem muz 1821, C. 17, s. 203.
9 MH, “Jo ur nal of Mr. Par sons and Mr. Fisk, du ring the ir To ur in Asi a Mi nor (II)”, Ağus tos 1821, C. 17, s. 251.
10 MH, ay nı yer, s. 251. Hat ta 1838 yı lın da bu yö re ye ge len Msy. Ad ger şun la rı ya za cak tı: “Rum lar be nim Er me ni ce ye olan aşi na lı ğım dan da ha faz la Türk çe bi li yor lar. Rum ca yı ise hiç bil mi yor lar. Gö rü nür de iki fark lı mil let ten Hı ris ti yan bun lar. Kar şı lık lı ko nuş ma la rın da en uy gun dil ola rak Müs lü man la rın di li ni kul la nı yor lar.” MH, “Jo ur nal of Mr. Ad ger, on a To ur in Asi a Mi nor”, Ha zi ran 1839, C. 35, s. 211. 11 MH, ay nı yer, s. 251.
Er me ni ler Türk çe ko nu şu yor; Er me ni harf le ri ni kul la nı yor lar. On lar dan ço ğu, bil has sa Ana do lu’da ki ler, baş ka bir di le hat ta ve hat ta Er me ni ce ye aşi na de ğil ler dir. Ana do lu Rum la rı ge nel de Rum ca dan bî ha ber dir ler; Rum ca harf li Türk çe12 kul la nır lar. Ki li se ayin le ri hâ lâ baş tan aşa ğı kla sik Rum ca dır. Er me ni le rin ayin le ri ise ta ma mıy la kla sik Er -me ni ce dir. Ka to lik ler du ala rı nı La tin al fa be siy le Rum ca ha zır lar lar.13
Gö rül dü ğü üze re mis yo ner ler İm pa ra tor luk sat hın da ki çok dil li li ği ka os ola rak ni te len dir mek te, an cak bu nun Türk çe üze rin den çö zül dü ğü nü an la mış gö rün mek te dir -ler. Ni te kim gö re vi “Er me ni le ri Pro tes tan laş tır mak” ola rak be lir le nen Msy. Goo dell, Su ri ye böl ge sin den İs tan bul’a geç me den ev vel Er me ni ce harf li Türk çe öğ ren me ye baş la dı ve Türk çe öğ ren mek için de Er me ni pis ko po su Ya kup Ağa ile an laş tı. Bir baş ka Türk çe mu al li mi de yö re nin İtal ya/Na po li tem sil ci si Di ony si us ad lı bir Er me niy -di.14Goo dell, onun yar dı mıy la Dr. Gre en’in So ru lar ve Kon sil (Qu es ti ons and Co un
-sel) ad lı ese ri ni, Dr. Bor der’dan alın mış du a hak kın da ki bir vaa zı Türk çe ye ter cü me et ti.15Yi ne onun ne za re tin de Ki tab-ı Mu kad des’i Er me ni ce harf li Türk çe ye çe vir di ve
bu çe vi ri yi 1827 baş la rın da bi tir di.161829’da ise Ye ni Ahit’in Er me ni ce harf li Türk
-çe ye ter cü me si ni ta mam la dı.17Gö rev ye ri de ği şip İs tan bul’a ta yin edil di ğin de elin de
gö tür dü ğü Er me ni ce İn cil iş te bu çe vi ri ola cak tı. Msy. Goo dell bü tün bun la rı ya par -ken, ken di sin den son ra ge le cek ki şi le rin ya rar lan ma sı için Türk çe bir gra mer ki ta bı, bir Türk çe söz lük, bir de İtal yan caTürk çe/Türk çeİtal yan ca söz lük ha zır la ma ya baş -la dı.18Da ha son ra Kü çük Henry ve Ha mal ad lı hi kâ ye ki ta bı nı Türk çe ye çe vir di.19
12 Er me ni ce harf li Türk çe, Türk çe yi Er me ni al fa be siy le yaz mak için kul la nı lan bir te rim dir (Ar me noTur kish). Ay nı şe kil de Rum ca (do la yı sıy la Grek çe) harf ler le ya zı lan Türk çe ye de Rum ca harf li Türk çe (Gre coTur kish) den mek te dir. Bu isim len dir me yi Msy. Goo dell şöy le izah et mek te dir: “Er me ni le -rin ço ğu ana dil le ri ni kay bet miş ler; sa de ce Türk çe oku yor ve ya zı yor lar. An cak on lar bu nu, Türk le -rin kul lan dı ğı Arap ça al fa bey le de ğil, ken di al fa be le riy le oku yor lar. İş te bu yüz den de dil le ri Er me ni ce harf li Türk çe di ye isim len di ri li yor. Er me ni ol ma yan hiç kim se bu nu oku ya maz. Ya hut Er me ni al fa be -si ni öğ re nen ler okur lar. Bu dil okun du ğun da Er me ni ler, Rum lar, Ya hu di ler ve Türk çe bi len di ğer le ri, ya ni bü tün ül ke bu nu an lar. Bu nun gi bi Os man lı İm pa ra tor lu ğu’nda ki pek çok Rum da ana di li ni kay -bet miş, yal nız ca Türk çe oku yor ve ko nu şu yor lar. On lar da ne Türk le rin kul lan dı ğı ya zı ka rak te ri ni ne Er me ni le rin ki ni de ğil, ken di ya zı ka rak ter le ri ni kul la nı yor lar. Bu di le iş te bu se bep le Rum ca harf li Türk çe de ni li yor. Türk le rin ken di ya zı ka rak ter le ri yok, İran lı lar da ol du ğu gi bi Arap ça ka rak ter kul la -nı yor lar. Bu yüz den bu na biz Arap ça harf li Türk çe, Er me ni ce harf li Türk çe ve Rum ca harf li Türk çe isim le ri ni ve ri yo ruz. Dil de böy le ce her ha lü kâr da Türk çe ol muş olu yor.” Wil li am Goo dell, Old and New, New York: M.W. Dodd Pub lis her, 1853, s. 121.
13 MH, “Jo ur nal of Mr. Fisk”, Ey lül 1824, C. 17, s. 273.
14 MH, “Ex tracts from the Jo ur nal of Mr. Goo dell”, Ha zi ran 1825, C. 21, s. 171.
15 MH, “Let ter from Mr. Goo dell to the Cor res pon ding Sec re tary (Ekim 1825)”, Ocak 1826, C. 22, s. 11 ve 13.
16 MH, “Sta tes and Prog ress of the Mis si on”, Ni san 1827, C. 23, s. 106-107.
17 The Mis sio nary Re gis ter [bun dan son ra MR], “Church Mis sio nary So ci ety, Pro cee dings of Rev. Ja -mes Con nor”, Ey lül 1820, s. 387.
18 MH, “Ex tracts from the Jo ur nal of Mr. Goo dell”, Ha zi ran 1825, C. 21, s. 171.
Msy. El nat han Grid ley (1796-1828) ve Jo si ah Bre wer’ın (1796-...?) Ana do lu’ya ger çek leş tir dik le ri 1827 ta rih li ke şif ge zi si so nuç la rı na gö re Ana do lu halk la rı ara sın -da, ba tı ve gü ney kı yı lar ha riç di ğer böl ge ler de kul la nı lan tek dil Türk çey di. Bu na mu ka bil o ha va li de Er me ni ce ve Rum ca, Er me ni ve Rum al fa be le riy le ya zı lı yor du. Bu ne den le Ki tabı Mu kad des’in ha zır lan ma sın da fark lı ya zım form la rı na ih ti yaç du -yu la cak tı.20 Kay se ri, Tar sus ve Ka pa dok ya’yı kap sa yan ikin ci bir ke şif ge zi sin de
Msy. Grid ley ve Bre wer, “bu ha va li de ki Rum la rın ne re dey se ta ma mı nın Türk çe ko -nuş mak ta ol du ğu nu”21kay det ti ler. Bir mek tu bun da ise şu bil gi le ri ve ri yor du: “Bu ra
-da nü fu sun ço ğu oku ma yaz ma bi li yor. Ka pa dok ya’-da 30.000 Rum, 35.000 Er me ni ya şı yor. Bun la rın ta ma mı Türk çe ko nu şu yor. Rum ca ve Er me ni ce harf li Türk çe ri sa le ler ha zır lan ma sı la zım. Emi nim bun lar bu ra da çok iyi kar şı la na cak ve çok iyi iş gö -re cek tir.”22Onun tes bi ti ni, ar ka da şı Bre wer de te yit et mek tey di: “Çok azı ha riç, Ba
-tı As ya’da ki Rum lar ve Er me ni ler ara sın da kul la nı lan ye ga ne dil Türk çe dir.”23
1820’ler den son ra ya ait İn gi liz mis yo ner ra por la rın da da ay nı ger çek yer al mak -ta dır. Ör ne ğin Msy. Dr. Con nor’ın 1820 -ta rih li bir ra po run da “Ana do lu için Rum ca ve Er me ni harf li Türk çe eser ler üre til me si ge rek ti ği ni” söy le me si, yi ne kar şı laş tı ğı ha cı lar ka fi le si nin ko nuş tuk la rı dil ler le il gi li ver di ği bil gi ler, Türk çe nin yal nız ca Türk le rin kul lan dı ğı bir dil ol du ğu fi krinden dön me le ri ne yol aç mış ol ma lıy dı. Adı ge çen mis yo ne rin, “Ana do lu’nun gü ney kı yı la rı bo yun ca ko nu şu lan dil ler le il gi li pek çok so ruş tur ma yap tım. Gör düm ki, Fet hi ye Kör fe zi’n den Tar sus’a ka dar Rum la rın ta ma mı nın ko nuş tu ğu dil Türk çe dir. An cak bu nu Rum ca harf ler le ya zı yor lar. Eli miz -de he nüz on la ra tak dim e-de bi le ce ği miz hiç ki tap ol ma dı ğın dan ve rim siz geç ti”24de
-me si de -me tot de ği şik li ği yap ma yı -mec bur kı lı yor du. Ni te kim bir kaç yıl son ra Rum ve Er me ni le re ulaş mak için mut la ka Türk çe öğ ren me le ri ge rek ti ği ni ile ri sür me le ri bu nun gös ter ge si dir:
Ana do lu’da ki fa ali yet le ri miz sı nır lan dı rıl dı, tâ ki İs tan bul’da Er me ni ce harf li Türk çe ve
Rum ca harf li Türk çe eser ler ha zır la nın ca ya ka dar. Zi ra Ma ni sa ve Uşak (Lydi a), Ta vas
ci va rı (Ca ri a), An tal ya (Lyci a), Frig ya, An tak ya (Pi si di a), Ki lik ya ve Kon ya’da (Lyca oni a) ya şa yan lar Rum ve Er me ni. An cak dil le ri Türk çe ve onu ken di harf ka rak ter le rin -de ya zı yor lar.25
20 MH, “Ex tracts from the Com mu ni ca ti ons of Mr. Grid ley and Mr. Bre wer”, Ağus tos 1827, C. 23, s. 236-237.
21 MH, “Smyrna, Pro cee ding of Mr. Grid ley and Mr. Bre wer”, Ocak 1828, C. 24, s. 19. 22 MH, “Ex tracts from a Let ter of Mr. Grid ley (7 Ağus tos 1827)”, Ni san 1828, C. 24, s. 111.
23 Jo si ah Bre wer, “Fart her Par ti cu lars Res pec ting Mr. Grid ley (8 Ara lık 1827)”, MH, Ni san 1828, C. 24, s. 108. Ay nı cüm le le ri Grid ley’in not la rın da da gör mek te yiz: “Şu ko nu göz önü ne alın dı ğı za man Türk çe nin öne mi apa çık or ta ya çı ka cak tır: Türk çe, çok az ki şi ha riç Ba tı As ya’da ki Rum la rın ve Er me ni le rin ye ga ne di li dir. Rum ca ve Er me ni ce harf ka rak te riy le Türk çe ha zır lan mış ri sa le ler ba na gö -re mem nu ni yet le kar şı la na cak ve gü zel ce kul la nı la cak tır.” MR, “Six Mis si ona ri es La tely De cea sed, Rev. El nat han Grid ley”, Ey lül 1828, s. 422.
24 MR, “Me di ter ra ne an”, [Dr. Con nor, 31 Ara lık 1819], Ni san 1820, s. 169. 25 MR, “Bib le So ci eti es, Cir cu la ti on of the Scrip tu res”, Şu bat 1828, s. 59.
Yi ne İn gi liz mis yo ner ler den Dr. Korck, “İz mir’de Türk çe öğ ren me yi sür dür düm ve baş ka la rı nı da be nim le bir lik te ça lış ma ya teş vik et tim”26der ken, ay nı teş ki lat tan
John Hart ley ay nı şe hir den şun la rı ya zı yor du: “Er me ni Ki li se si’yle da ha çok il gi le -ni yo rum. Türk çe yi öğ ren dik çe zan ne der sem on la rı da ha ya kın dan ta nı ya ca ğım.”27
Ni te kim Ame ri can Bo ard Ka rar Ko mi te si, ele man la rı nın bu ra por la rı na da ya na -rak al dı ğı 1830 ta rih li ka ra rın da, Ana do lu Rum la rı nın Türk çe ko nu şup Rum ca harf li Türk çe yaz dık la rı nı be lirt miş, özel lik le gü ney böl ge ler için ba sı la cak ki tap la rın Rum ca harf li Türk çe ola rak ha zır lan ma sı nın şart ol du ğu nu vur gu la mış tı. Bu be ya na ta gö re Er me ni hal kı da Türk çe ko nu şu yor an cak bu nu Er me ni al fa be siy le oku yor ve ya zı -yor du.28 On la ra yö ne lik ha zır lık lar için de bu ay rın tı göz önün de bu lun du rul ma lıy dı.
İs tan bul-Er me ni Mis yo nu’ndan Gö rü nen Ana do lu Dil Ha ri ta sı
Msy. Goo dell, bir Er me ni mis yo nu kur mak üze re İs tan bul’a gön de ril me den ev vel Er me ni ce harf li Türk çe öğ ren mek için bir sü re Si don’da kal dı. Zi ra bu dil, Er me -ni le rin çok bü yük kıs mı ta ra fın dan ko nu şu lan, ya zı lan ve en iyi an la şı lan dil di.29İs
-tan bul’a gel di ğin de ise (1832) araş tır ma la rı so nun da mut la ka öğ re nil me si ge re ken di lin Türk çe ol du ğu nu bir kez da ha vur gu lu yor du:
Ol maz sa ol maz de re ce de bil me miz ge re ken dil ler Türk çe, Rum ca ve Er me ni ce dir. Türk -çe, en yay gın ko nu şu lan dil. Bu ne den le Os man lı top rak la rı nın bu böl ge si ne ge le cek mis yo ner le rin Türk çe bil me le ri ar zu et ti ği miz bir şey. Çün kü o mis yo ner kar de şi miz, han gi sı nıf tan in san la mu ha tap olur sa ol sun Türk çe yi bil mek zo run da dır. An cak Ya hu di ler le, Türk ler le, Er me ni ve Rum lar la di nî ko nu lar da ko nuş ma la rı ha lin de bu de fa on la -rın ana dil le ri ni bil me le ri ge re ki yor.30
Üs te lik bir gün (29 Ka sım 1831) Gür cü bir ai le ye uğ ra dı ğın da on la rın da hi Türk çe ko nuş tuk la rı nı gö rün ce bu ka naa ti da ha da kuv vet len di.31 Bu tes bit ler den
son ra mis yo ner le rin dü zen le dik le ri ayin ve du a top lan tı la rının di li nin Türk çe ol ma sı ke sin leş miş ol du:
Türk çe yap tı ğı mız ayi ne ge len ler den bir ka çı Rum, ya rım dü zi ne si Er me niy di. Da ha ile ri bir adım at ma mız ge rek ti ği ni his set tik ve bu yı lın (1834) ilk du a top lan tı sı nı Türk çe ve İn -gi liz ce ola rak ger çek leş tir dik. Dua lar dan Türk çe ola nı [Rum dos tu muz] Kyri os Pa ni yo tes yap tı. Her kes can ku la ğıy la din li yor du ve göz ler nem len miş ti.32
26 MR, “Pro cee dings of the Rev. Dr. Korck at Smyrna”, Ni san 1828, s. 203.
27 MR, “Use ful La bo urs of John Bap tist, One of the Con ver ted Jews”, Ni san 1829, s. 172. 28 MH, “Vi ews and Pro cee dings in Re fe ren ce to this Mis si on”, Mart 1830, C. 26, s. 73. 29 MR, “Sur vey of The Mis sio nary Sta ti ons, Bey ro ut”, Ocak 1831, s. 453.
30 MH, “Jo int Com mu ni ca ti on from Mr. Goo dell and Mr. Dwight”, Ara lık 1832, C. 27, s. 397. 31 MH, “Ex tracts from the Jo ur nal of Mr. Goo dell”, Ekim 1832, C. 28, s. 326.
1832’de İs tan bul-Er me ni Mis yo nu’nu tak vi ye için gön de ri len Msy. Henry G. O. Dwight, Mar ma ra böl ge si ne dü zen le di ği ke şif ge zi le riy le mis yo na bu an lam da önem li kat kı lar da bu lun muş tu. Ön ce lik li tes bi ti, “İs tan bul’da ki bü tün Er me ni le rin sa de ce ve sa de ce Türk çe ko nuş tuk la rı”33yö nün dey di. Ge li bo lu’da ki Er me ni le rin ta
-ma mıy la Türk çe ko nuş tuk la rı nı biz zat ye rin de gör müş tü.34 Ru me li tur la rın da rast la
-dı ğı Frenk le rin bü yük ço ğun lu ğu nun Türk çe öğ ren di ği ni ve Türk çe ko nuş tuk la rı nı ya zı yor du. Şim di ye ka dar Er me ni ce bi len yal nız ca bir ta ne Frenk le kar şı laş mış tı. Ru -me li’de her sı nıf tan in san Türk çe ko nu şu yor du. Bu ne den le her mis yo ner, en azın dan soh bet ede cek ka dar Türk çe öğ ren me liy di.35Edir ne ge zi si not la rın da yö re nin di li ne
da ir şun la rı yaz mış tı:
Bu ra da ki bir Er me ni oku lun da 3-400 öğ ren ci oku yor. Er me ni li sa nı sa de ce bu okul da kul la nı lı yor. Bu na mu ka bil bu ra da ki Er me ni halk ke sin lik le bu di li bil mi yor ve ko nuş mu yor. Er me ni le rin ta ma mı Türk çe ko nuş mak ta dır. Bu ra sı, Er me ni le rin ana dil le ri ni ta -ma mıy la unut tuk la rı yer ola rak zi ya ret et ti ğim üçün cü yö rey di.36
İs tan bulEr me ni Mis yo nu’nun ku ru lu şun dan son ra do ğal ola rak ci var is tas yon la rın ve dışis tas yon la rın teş ki lat lan ma sı için alt ya pı ça lış ma la rı na gi ri şen mis yo -ner ler, Mar ma ra, Ege ve Ak de niz böl ge sin de ki in ce le me ge zi le ri ni içe ren ra por lar ha zır la dı lar. Bu ra por lar da, ge zi len şe hir ve ka sa ba la rın nü fu su ve yö re de ko nu şu -lan dil ler önem li bir yer tu tu yor du. Bun lar dan bi ri Msy. Ben ja min Schnei der ile
32 MH, “Let ter from Mr. Goo dell (1 Şu bat 1834)”, Ekim 1834, C. 30, s. 365. 33 MH, “Ex tracts from the Jo ur nal of the Mis si on”, Ni san 1841, C. 37, s. 153.
34 MH, “Jo ur nal of Mr. Dwight du ring a To ur Ro und the Se a of Mar mo ra”, Ara lık 1834, C. 30, s. 445. 35 MH, “Ex tracts from a Let ter of Mr. Dwight (17 Tem muz 1834)”, Şu bat 1835, C. 31, s. 53. 36 MH, “Ex tracts from the Jo ur nal Mr. Dwight in Ro ome li a”, Ma yıs 1835, C. 31, s. 171. Msy. Dwight
1841’de ay nı şeh re yap tı ğı bir baş ka in ce le me ge zi sin de, çok sa yı da Rum, Er me ni ve Ya hu di nin ya -şa dı ğı Edir ne’de ko nu şu lan baş lı ca di lin Türk çe ol du ğu nu tek rar ede cek ti. Bkz. MH, “Let ter from Mr. Ad ger and Mr. Dwight (20 Ma yıs 1841)”, Ka sım 1841, C. 37, s. 463. Er te si yıl Msy. Van Len nep’in, 20 bin nü fus lu Edir ne-Uzu no va zi ya re ti de, ora da ki Er me ni ler den çok azı nın ana di li ni bil di ği ni te yit edi yor du. Bkz. MH, “Ex tracts from the Jo ur nal of Mr. Ad ger”, Ka sım 1842, C. 38, s. 457. Ay nı yıl Edir ne’de ki İn gi liz kon so lo su o yö re için Ame ri ka lı lar dan mis yo ner is ter ken, Edir ne’de baş lı ca ko nu -şu lan di lin Türk çe ol du ğu nu be lirt miş ti. MH, “Let ter from Mr. Ad ger and Mr. Dwight (20 Ma yıs 1841)”, Ka sım 1841, C. 37, s. 463. Ara dan 22 yıl geç tik ten son ra bi le Edir ne’de Goo dell’ın Er me ni ce harf li Türk çe Ye ni Ahit bas kı sı çok iyi sa tı la cak tı. Edir ne li Rum lar “sa tın alan la rın ço ğu, ‘mil le ti -miz için ne asil bir he di ye. Bun la rı ya ban cı lar dan al mak sa ne onur kı rı cı bir şey. Bi zim pat rik le ri -miz ve pis ko pos la rı mız ne re de ler, bi zim için ne ya pı yor lar?’ di yor lar dı.” MH, “Let ter from Mr. Ham lin (18 Ma yıs 1857)”, Ey lül 1857, C. 53, s. 293. Msy. Char les F. Mor se’un Edir ne’ye gö tür dü ğü yer li yar dım cı İz nik li Ha go pos’un ana di li ya nın da Türk çe ve Rum ca yı da iyi bil me si, onun bu şe hir de is tih -dam edil me sin de bi rin cil se bep ti. Bkz. MH, “Let ter from Mr. Mor se (11 Ocak 1858)”, Ni san 1858, C. 54, s. 102. 1859 yı lı is tas yon ra po run da Edir ne’de çok sa yı da Er me ni ce harf li Türk çe İn cil da ğı tıl ma sı önem li bir gös ter ge dir. Bu ra da ya şa yan Er me ni ler, “sa de ce Türk çe ko nu şu yor lar dı. Bu yüz den Edir ne’de Türk çe bi len bir mis yo ne rin mev zi len me si ge re ki yor du.” Bkz. MH, “Sta ti on Re ports, Cons tan -ti nop le”, Ey lül 1859, C. 55, s. 277.
Msy. Po wers’in Kü tah ya yö re si ne ger çek leş tir dik le ri ke şif ge zi siy di (1837). Bu şe hir de ya şa yan Rum lar ve Er me ni ler ana dil le ri ni kay bet miş ler di ve hep si Türk çe ko -nu şu yor du.”37
Ame ri ka’da ki Pro tes tan Epis ko pal Ki li se’nin bir teş ki la tı olan Ya ban cı Mis yon -lar Bir li ği adı na Os man lı top rak la rı na 1836-1840 ara sın da bir ke şif ge zi si dü zen le yen Ho ra ti o So uth ga te ilk du ra ğı İs tan bul’da he men Türk çe öğ ren me ye baş la dı. Çün kü:
Türk çe, Sul tan’ın ha ki mi ye ti al tın da ki ge niş top rak la rın her yö re sin de Müs lü man lar ka dar Hı ris ti yan lar ta ra fın dan da kul la nıl mak ta dır. Bu dil her yer de yö ne ti min, özel lik le ti -ca re tin di li dir. Bağ dat ve Su ri ye’nin, Mı sır’ın pa zar la rın da bu dil işi til mek te dir. İran’ın ku zey ve ba tı eya let le rin de ko nuş ma di li dir. Bu yüz den bu nu seç tim. Ge lir ken geç ti ğim bü tün köy ve ka sa ba lar da ba zı kim se ler sa de ce Türk çe ko nu şu yor du. Me zo po tam ya’da ba na Arap ça iyi hiz met ede cek tir, Kür dis tan’da ise Kürt çe. (...) Mis yo ner le rin, tıp kı Ha -va ri ler gi bi ken di le ri ni Do ğu mem le ket le ri ne şim di kin den da ha faz la ada ya cak la rı o gün ge le cek, bel ki de çok uzak de ğil dir. İş te o za man Türk çe de, Ana do lu’ya ve Bal kan la ra ya yıl mış de ği şik ak ra ba boy la rı nın ile ti şim kur duk la rı bir araç ol ma ya ça ba la yan ye ga -ne dil ola rak kar şı mı za çı ka cak tır.38
Ana do lu’nun dil ha ri ta sı nın çı ka rıl ma sın da ade ta dö nüm nok ta sı sa yı la bi le cek ge zi ler den bi ri, 18361839 ta rih le ri ara sın da Msy. John B. Ad ger’in (18101899) ger çek leş tir di ği ke şif ge zi le ri dir. Ad ger özel lik le git ti ği yer ler de ko nu şu lan dil le ri ti tiz lik le kay det miş ti. Çün kü onun ge zi not la rı ve son ra sın da ki tav si ye le ri, Ame ri can Bo -ard’ın bun dan son ra ki plan la rı için ze min teş kil ede cek ti:
İç böl ge ler de ki Rum lar ken di dil le ri ni ko nuş mak ye ri ne Türk çe ko nu şu yor lar. Fa kat okul la rın da Rum al fa be si ve Rum ca harf li Türk çe ke li me le rin te laf fu zu öğ re ti li yor. Dik ka te de ğer bir kat kı, ge çen ler de Rum ca harf li Türk çe bir Ki tabı Mu kad des ya yın lan ma -sıy la ger çek leş ti. İn gi liz le re ve Ya ban cı la ra İn cil Ce mi ye ti (BFBS) şim di ler de bu il ginç ça lış ma yı yü rü tü yor. Ya rı mas ra fı nı (500 do lar) ce mi yet öde di. İç böl ge ler de ki Rum sa -yı sı nın 100 bin ol du ğu tah min edi li yor.39
Ad ger’in ra po run da ki Dil ve Ki tap Ha zır lan ma sı baş lı ğı al tın da yer alan tav si -ye le rin vu ru cu nok ta sı, şim di lik ya zı lı mal ze me nin Türk çe ha zır lan ma sı, iba det le rin Türk çe ya pıl ma sı, “an cak ye ni ne sil Rum ve Er me ni le rin ana dil le ri ne dön dü rül me si ve bu dil ler de ‘yer li Hı ris ti yan Ede bi ya tı’nın in şa edil me si ve Türk çe nin unut tu rul -ma sı” pro je si ni ön gör mek tey di:
Ana do lu’da acil kul la nım için Er me ni ce harf li Türk çe ve Rum ca harf li Türk çe ki tap la
-37 MH, “Jo ur nal of Mr. Schnei der and Po wers, du ring an Ex cur si on to Kü tah ya”, Ha zi ran 1837, C. 33, s. 254.
38 Ho ra ti o So uth ga te, Nar ra ti ve of a To ur thro ugh Ar me ni a, Kur dis tan, Per si a and Me so po ta mi a, New York: App le ton Press, 1840, C. 2, s. 71-72.
rın ha zır lan ma sı hay li önem ta şı mak ta dır. Rum ve Er me ni le rin bun dan son ra ki nes li, Türk di lin de ya zıl mış ki tap lar dan çok faz la ya rar la na ma ya cak. Çün kü Tür ki ye’de ika -met eden Hı ris ti yan lar ara sın da Türk çe [ge le cek te] kul la nış sız ha le dü şe cek tir. Fa kat Tür ki ye’de ki Rum ve Er me ni le rin şim di ki nes li, Müs lü man la rın di lin de ya zıl mış ki tap lar dan baş ka sı nı kul la na mı yor. Bu ne den le on la ra bu ka nal la fay da sağ lan ma lı dır ve bu -nu hız lı bir bi çim de yap ma mız ge rek mek te dir. (…) Ana do lu’da ki bir mis yo ner için Türk li sa nı nı öğ ren mek faz la sıy la önem ta şır. Bu dil, Müs lü man lar ka dar Hı ris ti yan nü fu sun bü yük bir ke si min de ko nu şu lan ye ga ne dil dir. Yu ka rı da an lat tı ğım ge zi es na sın da Rum -ca ve ya Er me ni ce ko nuş mak ve din le mek ko nu sun da çok az fır sat ya ka la ya bil dim.40
Bu tek lif le rin he men aka bin de, Türk çe ko nu şan Şark Hı ris ti yan la rı na hi tap ve reh ber lik ede cek yer li din adam la rı ye tiş ti re cek bir ila hi yat oku lu nun Be bek’te ku rul ma sı na ka rar ve ril di. Oku lu kur ma sı için İs tan bul’a gön de ri len mis yo ner, ile ri ki yıl -lar da Ro bert Ko lej’i de ku ra cak olan Cyrus Ham lin’di (1811-1900). Bu mis yo ne rin, Er me ni ce nin pe ri şan lı ğı na ve Er me ni le rin ken di dil le ri ni bı ra kıp Türk çe ko nuş ma la -rı na da ir ka le me al dık la -rı hay li il ginç tir:
İs tan bul’a ge lir ken Er me ni ce den baş ka bir dil öğ ren me ni ye tin de de ğil dim. Fa kat ge nel soh bet ler için ye te ri ka dar Rum ca ve Fran sız ca da öğ ren mek zo run da kal dım. Bir kim se Er me ni ce yi bu ra da kul la nıl dı ğı şek liy le öğ ren me ye kalk tı ğın da, Türk çe den hiç de ğil se bir mik tar öğ ren mek zo run da dır. Mo dern Er me ni ce, an tik gü zel li ği ni ve fel se fi te me li ni kay bet miş tir. De yim le ri ve ke li me ko lek si yon la rı bü tü nüy le Türk çe dir. Gra mer ya pı sı bo zul muş, Türk çe ve Fars ça özel lik le rin gir me siy le şek len de tah rif ol muş tur. Za man kip le ri, hal ek le ri, çe kim edat la rı ve di ğer edat la rın kul la nı mı her ba kım dan Türk çe dir. Yay gın olan pek çok ke li me Türk çe den ödünç alı na rak kul la nıl mak ta dır. Er me ni ler bü -yük bir dik kat le ken di dil le ri ni iş le me ye baş la dı lar. Bu dil şim di ge li şi yor. Fa kat hâ lâ bir kim se Türk çe öğ ren me den İs tan bul ağ zı nı ra hat ça kul la na maz. Eğer biz halk la ser best -çe gö rü şe bi lir sek bu en gel ler nis be ten önem siz ka la cak tır.41
Ham lin, bir baş ka yer de de Er me ni ce nin içe ri si ne ka rış mış epey ce Türk çe ke li -me ol du ğu nu, sa de Er -me ni ce yi öğ re nin ce ye ka dar bu ke li -me le ri ko nuş ma ma ya ka rar ver di ği ni söy le mek te dir. Ona gö re Ame ri ka lı mis yo ner ler gel me den ön ce “Er me ni ce ka ba, iş len me miş bir li san dı; Ka to lik Er me ni ler onu bu run kı vı ra rak terk et miş ve Türk çe yi seç miş ler di.”42Msy. Schnei der’ın 1839 yı lın da biz zat gi de rek ye rin de in
ce le di ği Su sur luk, Bi le cik, Kup lu, Ve zir han gi bi dö ne min önem li yer le şim yer le rin de ya şa yan Rum lar ve Er me ni ler de ana dil le ri ni unut muş lar, Türk çe ko nu şu yor lar -dı.43Adı ge çen mis yo ne rin Mi ha lıç çık’ta ki göz lem le ri de ay nı yön dey di:
Mi ha lıç çık’a git tik. Bu ra nın nü fu su yak la şık 11.000. Er me ni ler 1.150, Rum lar 3.500 ve
40 MH, ay nı yer, 237.
41 MH, “Let ter from Mr. Ham lin (1 Ka sım 1839)”, Ma yıs 1840, C. 36, s. 177. 42 Cyrus Ham lin, My Li fe and Ti mes, Bos ton: Pil grim Press, 1924, 6. Bas kı, s. 210.
43 MH, “Jo ur nal of Mr. Schnei der, on a To ur among the Vil la ges ne ar Broo sa”, Ma yıs 1839, C. 35, s. 175178. Msy. Schnei der’in Rum la rın ana dil le ri ne dö nüş le ri ve onu ye ni den di rilt me ça ba la rı, son za
ge ri ka la nı da Müs lü man. Rum la rın iki ki li se si var. Ay rı ca bi ri He len oku lu tar zın da, di -ğe ri es ki usül bir okul ol mak üze re iki okul la rı bu lu nu yor. Er me ni le rin bir ki li se si, bir oku lu mev cut. Ne Er me ni ler ne de Rum lar ana dil le ri ni ko nu şu yor. Ko nuş tuk la rı ye ga ne dil Türk çe. Bu yüz den ne ki li se ayin le ri ni, ne de oku duk la rı ki tap la rı an la ya bi li yor lar. Er me ni oku lun da ki öğ ret men, ne ken di si nin ne de öğ ren ci le ri nin, öğ re ti len şey le ri an la ya ma dık la rı nı iti raf et ti. Rum okul la rın dan bi ri nin öğ ret me ni mo dern Rum ca ya aşi na ol ma sı na rağ men ba zı bil gi le ri öğ ren ci le ri ne ve re mi yor muş. Kar şı laş tı ğım pa paz lar tak va lı gö rü nü yor lar dı ama çok ca hil di ler. Yal nız ca Türk çe ko nu şu yor lar dı. Ki li se ler de ki gün -lük ayin ve ic ra la rı kav ra ya mı yor lar dı.44
Msy. Schnei der ve ka rı sı nın ön cü lü ğün de 1834’te açı lan Bur sa İs tas yo nu’nda ki fa ali yet ler Türk çe ger çek leş ti ri li yor du. Ör ne ğin “ge nel lik le şe hir de ki 10.000’den faz -la Er me ni yi he def a-lan Sebt gü nü vaa zı Türk çe ve ri li yor du. Yi ne ay da bir ya pı -lan du a top lan tı sı da Türk çe ic ra edi li yor du.45Ka dın la ra yö ne lik Sebt gü nü vaa zı Türk çey di.
Da ha zi ya de Er me ni le rin iş ti rak et ti ği bu vaa zı, İn gi liz ce den Türk çe ye çev ril miş ve Ba tı mü zi ğin de söy le nen ila hi ler ta kip edi yor du.46Bur sa, ye rel dil le rin araş tı rıl dı ğı ve
ona gö re fa ali yet le rin be lir len di ği bir üs ol ma yı sür dür dü. Msy. Schnei der 1842’de ki bir se ya ha ti nin so nu cun da Ada pa za rı’nda ki fa ali yet ler için sa de ce Er me ni ce bi len bir mis yo ne rin ke sin lik le fay da sağ la ya ma ya ca ğı ka na ati ne sa hip ol muş tu:
Er me ni ce ko nu şan [Ame ri ka lı] kar deş le ri miz den hiç bi ri için iş le ri nin ba şın dan ay rıl ma la rı el ve riş li ol maz. Uy gun olan, Ada pa za rı’nın [Er me ni hal kıy la] ko nuş mak için Türk -çe yi bi len le rin git me si. Zi ra ora da ki ler ai le için de Er me ni ce ko nu şu yor; er kek ler gru bu ise Türk çe ko nu şu yor.47
Çe şit li sa ha araş tır ma la rın dan son ra Schnei der, Rum la rı Pro tes tan laş tır mak la gö rev len di ril di. Bu çer çe ve de on lar için Rum ca harf li Türk çe ki tap lar ha zır la ma ya baş la dı. Chrysos tom ad lı ya za rın Ki tab-ı Mu kad des’i oku ma üze ri ne yaz dı ğı kü çük bir ese ri ni Rum ca harf li Türk çe ye çe vir di (7 Mart 1842).
A.B.C.F.M.’nin 1843 yı lı ra po ru da “Trab zon’da ki 10.000 Ru mun ta ma men Türk çe ko nuş tuk la rı nı”48kay det miş ti. Msy. Schnei der’ın Bur sa iz le nim le ri ne gö re,
1844 yı lı iti ba riy le Kar sak ta raf la rın da yak la şık 600 Er me ni, 400 Türk ya şı yor du. Er
man lar da ya pı lan araş tır ma la ra gö re Yu nan İs ya nı (1821) son ra sı Rum mil le ti nin ken di dil le ri ne dö -nüş ha re ke ti ve bu doğ rul tu da Ana do lu’nun çe şit li yer le rin de okul lar [özel lik le Lan cas ter tar zın da okul lar] açıl ma sı ol ma lı dır. Bu ko nu da ge niş bil gi için bkz. Ge ra si mus Ağus to si nos, Kü çük As ya Rum -la rı, (çev.) Dev rim Ev ci, Ay raç Ya yın -la rı, An ka ra 1997; Fo ti Ben li soy ve Ste fo Ben li soy, “Nev şe hir Mek tep le ri”, Top lum sal Ta rih, 2000, S. 74, s. 24-33;
44 MH, “Ex tracts from the Jo ur nal of Mr. Schnei der”, Tem muz 1841, C. 37, s. 299.
45 Ja mes I. Go od, Li fe of Ben ja min Schnei der at Broo sa and Ain tab (1834-1877), Phi la delp hi a, ba sım ye ri ve yı lı yok, s. 43.
46 Eli za Ab bot Schnei der, Bur sa Mek tup la rı, İs tan bul: Der gâh Ya yın la rı, 2009, s. 136. 47 MH, “Jo ur nal of Mr. Schnei der on a Vi sit to Ada ba zar”, Ni san 1842, C. 38, s. 136. 48 Re ports of the A.B.C.F.M. (1843), “Asi a”, Bos ton 1843, s. 90.
me ni le rin bir ki li se si ve bir oku lu mev cut tu. Hep si Türk çe an la sa lar da ken di ara la -rın da ne re dey se ta ma men Er me ni ce ko nuş mak tay dı lar.49İs mi ge çen mis yo ner Bur
sa’ya bağ lı Gür le ve So lus’u ge zer ken (1843) yak la şık 2000 sa ki nin ta ma mı nın Er -me ni ol du ğu nu, yö re nin re isi nin iyi de re ce de Er -me ni ce bil -mek le be ra ber Türk çe yi de çok gü zel oku yup yaz dı ğı nı ve za ra fet le ko nuş tu ğu nu göz lem le miş ti.50
Rum lar için gö rev len di ri len bir di ğer mis yo ner Eli as Riggs (1810-1901) Efes, Ay dın, Na zil li, De niz li, Pa muk ka le ve Ala şe hir’i kap sa yan bir ge zi sin den son ra ka le me al dı ğı mek tu bun da “Na zil li’de ya şa yan 80100 Rum ai le ge nel de sa de ce Türk çe ko nu şu yor. Bu ne den le çok sa yı da Rum ca harf li Türk çe Ki tabı Mu kad des ve ri -sa le -sa tın al dı lar”51de mek tey di. Ay nı ge zi yi de ğer len di rir ken de “bir kaç Er me ni nin
ya nı sı ra böl ge de ya şa yan Rum la rın ne re dey se ta ma mıy la Türk çe ko nuş tuk la rı nı”52
be lir ti yor du. Adı ge çen mis yo ne rin, mes lek ta şı Ad ger ile As ya’nın Ye di Ki li se le ri’ne dü zen le dik le ri bir ge zi sı ra sın da, Ay dın Dağ la rı’nın gü ne yin de kar şı laş tık la rı bir kaç Ru mun ne re dey se ta ma men Türk çe ko nuş tuk la rı nı53bil dir me si önem li dir. Msy. Bre
-wer ay nı yö re ye yap tı ğı ge niş kap sam lı ge zi si sı ra sın da Ko lo se’nin54“sa de ce Türk
çe bi len Rum nü fu su na” el le rin de ki bü tün Rum ca harf li Türk çe İn cil, Tev rat ve Mez -mur lar’ı da ğıt mış lar dı. On la rın ta lep le ri üze ri ne İz mir’e dön dük ten son ra bu tarz da ha zır lan mış ki tap lar gön der me ye söz ver di ler.55
İn ce le me le ri ne gö re Uşak’ta ki Rum nü fus yal nız ca Türk çe ko nu şu yor du. Kon ya’da ve iç böl ge le rin de ya şa yan lar ise Türk çe nin ya nın da Rum ca nın özel bir leh çe -si ni kul la nı yor lar dı. Ala şe hir’e gel dik le rin de Ha cı The lo gis ve Ha cı Cons tan tus’un evi ne mi sa fir ol du lar. On la rın söy le dik le ri ne gö re bu ci var da hem Türk çe yi hem de Rum ca yı birara da ko nu şan bi ri ni bul mak çok zor du. Bu yüz den ço cuk la rı nın er ken yaş lar da ana dil le ri Rum ca yı öğ ren me le ri ko nu su nu ya vaş ya vaş öne alı yor lar dı. Şu an bu ra da ki ve Ana do lu’da ki Rum la rın bü yük bö lü mü –Rum ca yı kul lan ma ya baş la -mış ol sa lar da– sa de ce Türk çe ko nu şu yor du.56 Msy. Henry A. Ho mes’in 3 Ni san
1843 ta rih li mek tu bun da ise, Amas ya’da ki 5000 Er me ni nin Türk çe ile bir lik te Er me -ni ce de ko nuş tuk la rı, 500 ci va rın da ki Ru mun “yal nız ca Türk çe ko nuş tuk la rı”57bil
di ri li yor du. Ay nı mis yo ner İz nik zi ya re tin de, ora da ki pas tö rün evin de ki Sebt gü nü et
-49 MH, “Jo ur nal of Mr. Schnei der”, Şu bat 1844, C. 40, s. 53. 50 MH, “Jo ur nal of Mr. Schnei der”, Şu bat 1844, C. 40, s. 54.
51 MH, “Let ter from Mr. Riggs (20 Ey lül 1842)”, Mart 1843, C. 39, s. 98. 52 MH, ay nı yer, s. 100.
53 Re ports of the A.B.C.F.M. (1843), “Asi a”, Bos ton 1843, s. 90.
54 De niz li’nin 16 km. do ğu sun da bu lu nan es ki bir yer le şim ye ri dir. Aziz Pav lus’un ora hal kı na yaz dı ğı bir mek tup İn cil’de yer al mak ta dır.
55 John W. Bar ber, Pat mos and The Se ven Churc hes of Asi a Mi nor, Con nec ti cut: Brad ley and Peck, 1851, s. 254.
56 John W. Bar ber’in adı ge çen ese ri ne Uşak için bkz. s. 275, Kon ya için bkz. s. 303, Ala şe hir için bkz. s. 234.
kin lik le ri ne ka tı la rak Türk çe va az et miş ti.58
1850’le re ge lin di ğin de, tes bit dö ne mi he men he men ta mam lan mış, el de edi len ve ri le re gö re mat ba a ve okul fa ali yet le ri dü zen len me ye baş la mış tı. An cak ye ri gel -dik çe ve ih ti yaç ha sıl ol duk ça ye ni yer le şim yer le ri nin ana göv de ye ek len me si ih mal edil mi yor du. Ör ne ğin, İs tan bul-Er me ni Mis yo nu’nu bir ko za gi bi ören is tas yon ve dışis tas yon la ra, 1852 yı lın da ye ni bir dışis tas yon da ha ek len miş ti: Sa mat ya. Sa mat -ya’nın ko nuş tu ğu dil, Msy. Ladd’ın ka le min den şöy le yan sı mış tı:
Sa mat ya İs tan bul’un gü ney ke si min de ku rul muş tur. Bu ra da ne ka dar Hı ris ti yan nü fus ya şa dı ğı nı kes tir mek im kan sız. Tah mi nen 16 bin Er me ni, 9 bin Rum, bin Ka to lik Er me ni ya -şı yor. Hep si nin ge nel ola rak ko nuş tu ğu dil Türk çe. Hem Rum lar hem Er me ni ler ge nel de ai le le riy le ana dil le ri ni ko nu şu yor lar. Her iki mil let ten dik ka te de ğer bir ke si mi ken di dil le -ri nin ya nın da Türk çe de ko nu şu yor. Ka to lik Er me ni ler ise sa de ce Türk çe ko nu şu yor lar.59
Bu ta rih ler de yer li mis yo ner Si mon’un Mer zi fon’dan gön der di ği fa ali yet ra po -ru da Er me ni ce ve Türk çe ay rı mı nı göz ler önü ne ser mek tey di:
Mer zi fon’da ki bir top lan tı da Kay se ri li iki Er me ni var dı. Er me ni ce yi an la mı yor lar dı. Mer zi fon lu kar deş le ri miz den bi ri on lar la Türk çe ko nuş ma mı ri ca et ti. Ki tabı Mu kad des’ten bir me tin al dım ve Türk çe ola rak on la ra va az et me ye baş la dım. Bir müd det ko -nuş tuk tan son ra bu iki adam dan bi ri, önem li ve ya rar lı ko nu lar da so ru sor ma ya baş la dı.60
Mer zi fon zi ya re ti es na sın da Ha cı köy’den al dı ğı da vet le ora ya gi den Msy. Leo -nard, ora da “yak la şık 100 ki şi ye hi tap et miş, on la ra Türk di lin de ya zıl mış İsa’nın Dağ da ki Vaa zı’ndan oku ya rak açık la ma lar da bu lun muş tu. Ka la ba lık kit le iki sa at ka -dar bü yük bir dik kat le onu din le miş ti.”61Msy. Fa yet te J. Je wett (18241862) ise To
-kat’ta ki Rum la rın yal nız ca Türk çe an la dık la rı nı gör müş tü.62Yoz gat’ı zi ya ret eden
Msy. Jas per N. Ball ra po ru nun ko nu muz la il gi li kıs mın da şun la rı söy le mek tey di: Be nim mis yo ner lik sa ham yak la şık 150 mil uzun lu ğun da ve ne re dey se ay nı ge niş lik te. Bu ra da Türk ler, Türk men ler, Kı zıl baş lar, Ha cı Bek taş lı lar, Kürt ler, Er me ni ler, Rum lar, Ka to lik ler, Ya hu di ler ve Çin ge ne ler ya şı yor. Ama yi ne de bu ka dar ır kın ka rı şı mı, dil ka
-58 MH, “Let ter from Mr. Ho mes (23 Mart 1849)”, Ha zi ran 1849, C. 45, s. 194. 59 MH, “Let ter from Mr. Ladd (21 Ha zi ran 1852)”, Ey lül 1852, C. 48, s. 265. 60 MH, “Vi sit of Mr. Si mon to Mar so van”, Şu bat 1852, C. 48, s. 43.
61 Ju li us Leo nard, “Mar so van, The Work Ab ro ad Had ji Ke uy”, MH, Ma yıs 1862, C. 58, s. 146. 62 MH, “Let ter from Mr. Je wett (22 Ağus tos 1856)”, Ka sım 1856, C. 52, s. 338. To kat’ta ko nu şu lan dil
ler le il gi li ilk ka yıt la r, 1824’ler ka dar es ki le re git mek te dir. Msy. Fisk, bu şe hir le ala ka lı şu ma lu mat la rı ak tar mış tı: “To kat lı bir Rum la soh bet eder ken bi ze, bu yer de 10.022 ve ya 150 Rum ha ne si, bir ra -hip, al tı pa paz, ve iki de ki li se nin bu lun du ğu nu söy le di. Pa paz lar dan bi ri Yu na nis tan lıy mış ve Rum ca bi li yor muş. Ge ri ka lan pa paz la rın ta ma mı Türk çe an lı yor muş. Ayin le ri ise, ke li me le ri pa pa ğan gi bi tek rar la sa lar da, Rum ca ya pı yor lar mış.” Bkz. MH, “Jo ur ney of Mr. Fisk and Mr. King from Cai ro to Je ru sa lem thro ugh De sert”, Şu bat 1824, C. 20, s. 34.
rı şık lı ğı na yol aç mı yor. Hep si Türk çe bi li yor; bi raz Kürt çe ve Er me ni ce dı şın da Türk çe, ko nu şu lan ye ga ne dil du ru mun da.63
Msy. Ju li us Y. Leo nard’ın ge zi not la rın da (1857) Kay se ri’nin dil tas vi ri şöy ley di: Türk çe bu ra da ko nu şu lan ye ga ne dil. İçe ri böl ge le re se ya ha te çık tı ğım da ka tır cı lar la ko nu şa rak ve ya nım da ta şı dı ğım Dr. Riggs’in Türk çe gra mer ki ta bı na ba ka rak bu di li öğ -ren me ye baş la dım.64
1871-1874 yıl la rı ara sın da Er zu rum İs tas yo nu’nda gö rev ya pan Msy. bn. Mary M. Pat rick (18501940), ka tıl dı ğı Ağ rı böl ge si ke şif ge zi sin de, o yö re nin top lum ya pı -sı nı ve bu ya pı ya, ora da ko nu şu lan dil le rin et ki si ni ha tı ra ki ta bın da şöy le kay det miş ti: Ağ rı yö re sin de ki sos yal ha ya tın baş lı ca özel lik le rin den iki si, koz mo po lit nü fu su ve hal
kın fark lı dil le re gö re ne re dey se ta ma men fark lı sı nıf la ra ay rıl mış ol ma sıy dı. Hep si mut
-la ka bi raz da ol sa Türk çe ko nu şu yor du; fa kat res mi iş le ri ni hal let mek için çok ufak bir ke li me da ğar cı ğı ye ter liy ken, da ha de rin lik li olan fik rî ha yat la rı nın ifa de si ken di ana dil le rin de sür dü rü lü yor du. Bil has sa her bi ri fark lı bir dil de yü rü tü len okul lar da ki ve iba det -ha ne ler de ki bu ayı rı mın ge niş kap sam lı ta ri hî et ki le ri söz ko nu suy du.65
Pat rick ay rı ca Sul tan Ab dü la ziz dö ne mi İs tan bu lu’nu an la tır ken baş ken te mah -sus renk li bir man za ra su nu yor du:
Türk çe ve Fran sız ca en çok kul la nı lan dil ler di. Da ha son ra la rı sos yal or tam lar da İn gi liz ce ve Al man ca sık kul la nı lır ol du. Yi ne de bü tün top lum şe kil le rin de Türk çe te mel ol -mak la be ra ber her top lu luk ih ti ya ca gö re ken di ana di li ni ko nu şu yor du.66
Os man lı Dev le ti’nin Ana do lu kı sım la rı na yer leş me plan la rı ya pan Ame ri can Bo ard, 1850 son ra sın da Do ğu ve Gü ney do ğu böl ge le rin de ki şe hir ve ka sa ba la rı da -ha ya kın dan ta nı ya rak ye ni mis yon lar kur ma gay re ti içi ne gir di. Bu ta rih ten iti ba ren ya pı lan araş tır ma ve in ce le me ler, fa ali yet le rin bu gün kü Gü ney do ğu il le ri An tep, Ma raş, Har put, Di yar ba kır ve Ur fa’ya kay dı rıl ma sı ge rek ti ği ni ve bu ra lar da ya şa yan Er me ni le rin, di ğer böl ge le re na za ran mis yo ner le re da ha faz la ku cak aç tık la rı nı gös ter -di. Bu du rum da dil ha ri ta sı na ba zı fark lı li san la rın ek len me si ka çı nıl maz dı. An cak bek le nen ol ma dı; ora lar da da es ki dil ha ri ta sı pek faz la de ğiş me ye cek ti. Şöy le ki, Bur sa İs tas yo nu’ndan An tep’e nak le di len Schnei der’ın tes bit le ri ne gö re An tep’e ge liş yo lun da, An tak ya’ya 12 sa at lik me sa fe de bu lu nan Kes sab ad lı bir il çe de 300 Er -63 MH, “Let ter from Mr. Ball (9 Ni san 1858)”, Ağus tos 1858, C. 54, s. 238.
64 MH, “Let ter from Mr. Leo nard (17 Ka sım 1857)”, Mart 1858, C. 54, s. 77.
65 Mary M. Pat rick, Son Sul tan la rın İs tan bu lu’nda, [Un der Fi ve Sul tans], İs tan bul: Der gâh Ya yın la rı, 2009, s. 40.
66 Mary M. Pat rick, Bir Bo ğa zi çi Ma ce ra sı, İs tan bul Kız Ko le ji (1871-1924), İs tan bul: Tez Ya yın la rı, 2001, s. 40.
me ni ha ne si ya şa mak tay dı ve bun la rın ta ma mı Türk çe ko nuş mak tay dı.67Ay nı şe hir
-de gö rev len di ri len Msy. Smith -de, “An tep’te sa -de ce Türk çe ko nu şu lu yor du”68di ye
-rek mes lek ta şı nı te yit et miş ti. Msy. Till man T. Trow brid ge bir ma ka le sin de Ma raş ve An tep ha va li sin de ya şa yan Er me ni nü fu sun ta ma mı nın ana dil le ri ola rak Türk çe yi kul lan dık la rı nı yaz mış tı (1872).69
1880 Son ra sı Ya pı lan Dil Araş tır ma la rı
İs tas yon lar ağı nı adım adım ve sağ lam bir şe kil de ören mis yo ner le rin bu ağa dâhil et tik le ri şe hir le rin ko nuş ma dil le ri ni araş tır ma la rı yüz yı lın so nu na ka dar ni ha -yet bul ma mış tır. İz mir mis yo ne ri Lyman Bart lett, Bur dur ve Af yon zi ya re ti (1888) not la rın da o şe hir ler de ko nu şu lan dil le re de yer ver miş ti:
Bur dur: 20.000 sa ki ni olan bir şe hir. Ço ğun lu ğu Müs lü man, 350 Rum, 150 Er me ni ha ne var. Yay gın dil Türk çe. Af yon: Bu ra sı Ba tı Ana do lu’nun en önem li ti ca ret mer kez le rin den bi ri. 4.000 Türk, 1.000 Er me ni ai le ya şı yor. Hiç Rum yok. Bu şeh rin ve tüm böl -ge nin di li Türk çe.70
İs tan bul’da ya yın la nan Er me ni ce He re nik (Va tan) ad lı ga ze te nin ve ri le ri ne gö re, 1880’ler de, 27 Os man lı şeh rin de Er me ni le rin hep si hâ lâ Türk çe ko nu şu yor du. Di ğer dört şe hir de ise Kürt çeArap ça te rim le rin ka rı şık ol du ğu bir böl ge sel dil kul la nı -yor lar dı.71Msy. bn. Ma ri a A. West Or du’da ki bir şa pel de ya pı lan bir ayi ne ka tıl dı.
“2300 Er me ni nin bu lun du ğu bu ayin de va iz ta ra fın dan çok cid di bir ko nuş ma ya pıl
-67 MH, “Jo ur nal of Mr. Schnei der”, Ma yıs 1850, C. 46, s. 154.
68 MH, “Let ter from Doct. Smith (31 Ma yıs 1848)”, Ağus tos 1848, C. 44, s. 272. O yö re de ki Türk çe ha ki mi ye ti 1891 yı lın da ra por la ra şöy le ko nu ola cak tı: “An tep’in nü fu su 3040.000 ara sın da. Bu nun üç te iki si Türk ve din le ri İs la mi yet. Ka lan la rın ço ğun lu ğu Er me ni, bir kıs mı da Ya hu di ve Rum. Türk çe, iş yer le rin de ol du ğu gi bi ev ler de de ne re dey se her za man ve her yer de kul la nı lan dil.” Myra A. Proc tor, “Ain -tab”, MH, Tem muz 1891, C. 87, s. 290. Ma raş’ta ko nu şu lan dil ler ko nu su nu, geç bir ta rih te ki bir yıl lık ra por dan öğ re ni yo ruz: “Ma raş’ın 30.000 olan nü fu su nun 10.000’i Er me ni ler den oluş mak ta dır. Her ne ka dar iş yer le rin de ve Pro tes tan olan lar ki li se ayin le rin de ve okul lar da Türk çe kul lan sa lar da ev le rin de hâ lâ Er me ni ce ko nuş mak ta dır lar.” Bkz. MH, “Sketch of Ma rash Sta ti on”, Ma yıs 1894, C. 90, s. 195. 69 Sto ne, s. 142. Mis yo ner le rin bu den li ay rın tı lı tes bit le ri kar şı sın da “Er me ni ce nin ha kim ol du ğu yö re
yok muy du?” so ru su ak la ge le bi lir. Mis yo ner ra por la rın da bu na el bet te rast lan mak ta dır. Şöy le ki, De niz li’den Ala şe hir’e ge çen (6 Ni san 1827) İn gi liz Msy. John Hart ley, bu ra da ki 60 ha ne lik Rum sa ki -nin hâ lâ Rum ca ko nuş tuk la rı nı gö rün ce zi ya de siy le mut lu ol muş tu. MH, “Vi sit of Rev. John Hart ley to the Apo caly ptıc Churc hes”, Ka sım 1827, C. 23, s. 352. Bur sa’ya bir kon trol ge zi si dü zen le yen Msy. Goo dell ve eki bi, İz nik’ten Bur sa’ya ge çer ken, o ci var da ki Mer mer ci ad lı bir Er me ni kö yü ne gel di ler. Ara la rın da sü rek li Er me ni ce soh bet et ti ler. Ora hal kı bu di li, Türk çe den da ha iyi an lı yor lar dı. MH, “Ex tracts from Mr. Goo dell’s Jo ur nal of a To ur over Land to Broo sa”, Ni san 1833, C. 28, s. 128; MH, “Let ter from Mr. Knapp (17 Ha zi ran 1858)”, Ekim 1858, C. 54, s. 313.
70 MH, “Out-Sta ti ons of Smyrna”, Şu bat 1888, C. 84, s. 75. 71 Mi na si an, s. 122.
dı. Ko nuş ma Türk çey di. Çün kü ora da ki le rin hep si nin en iyi an la dı ğı dil buy du. Son -ra er kek ler git ti, ka dın lar top lan tı için kal dı lar.” Miss West on lar la hem Er me ni ce, hem de Türk çe gö rüş tü.72Ay nı ba yan mis yo ner ka le me al dı ğı ha tı ra la rın da, Türk çe
-nin bu ül ke de ti ca ret di li ol du ğu nu, do la yı sıy la in san la rın hep si -nin az ya da çok bu di li an la dık la rı nı kay det mek te dir.731890 yı lın da Mer zi fon Ame ri kan Ko le ji’ne öğ
ret men ola rak ta yin edi len Msy. Ge or ge E. Whi te (18611946) ve eşi nin ön ce lik ver -dik le ri me se le Türk çe öğ ren mek ol muş tu:
İlk baş ta kar şı mı za çı kan iş, Türk di li nin pra ti ği ni öğ ren mek ol du. Ben, öğ ren mem ge re ken di lin Türk çe ol ma sın dan mem nun dum. Zi ra Türk çe, hü kü me tin ve hal kın ge nel di -liy di. Hal bu ki biz den ev vel ki ler, bas tı rıl mış hal de ki Er me ni ce ve Rum ca ile uğ raş mak zo run da kal mış lar dı. O gün ler de öğ ren di ği miz Türk çe, asil bir dil olup Ang lo-Sak son lar için Al man ca ve Fran sız ca ka dar zor du, di ğer Tu ran dil le ri gi bi çe kim li bir dil di.74
Ay nı mis yo ne rin 1886’da kay det ti ği ne gö re, Mer zi fon’da gö rev li bir Rum pa pa zın ki li se ayin le ri ni Rum ca yö net mek te ve ce ma at le bir lik te Rum ca du a oku mak tay dı. Bu na mu ka bil ana di li Rum ca yı hiç bil me mek te, yal nız ca Türk çe bi lip ko nuş mak tay dı. Bu ne den le Ana do lu Ko le ji’nde Türk çe ya pı lan te olo ji ders le ri ni ta kip edi yor -du.75Bu ko lej den me zun J.P. Xe ni des ad lı bir genç de an ne siy le sa de ce Türk çe ko
nu şu yor du. An cak ko lej de Rum ca öğ ren miş ti ve Rum ca sı nı iler let mek için bir yıl lı -ğı na Ati na’ya gi dip gel miş ti.76
Msy. Henry Mar den (1837-1890), Ame ri can Bo ard’ın Os man lı Dev le ti sı nır la rı dâhilin de aşa ma aşa ma yü rüt tü ğü Pro tes tan laş tır ma fa ali yet le ri ni de ğer len dir di ği bir ya zı sı nın Dil ler ve Din ler baş lık lı kıs mın da, ge nel dil coğ raf ya sı nı şu şe kil de çiz -mek tey di:
Arap la rın di li Arap ça dır; Kürt ler ise Kürt çe ko nu şur. Çer kez ler ile Rus lar dan pek çok züm re Türk çe ko nuş mak ta dır. Fa kat Arap ça ko nu şu lan Ha lep ve ci va rın da ki ler ha riç Türk men ler sa de ce ve sa de ce Türk çe ko nu şur lar. Yi ne de bü tün Müs lü man lar di nî iba det le rin de kut sal say dık la rı Arap ça yı kul la nır lar. Müs lü ma nın, gün de beş de fa tek rar la dı ğı Arap ça du ala rın an la şıl ma dı ğı ko nu su, te mel bir so run gi bi al gı lan maz! Bü tün Hı -ris ti yan mez hep le ri de bu ra da ol du ğu gi bi, Türk ler ta ra fın dan göl ge len miş ol duk la rın dan
72 Ma ri a A. West, “A Vi sit to Or do o”, MH, Ha zi ran 1886, C. 82, s. 220.
73 Ma ri a A. West, Ro man ce of Mis si ons, or in si de Vi ews of Li fe and La bor in The Land of Ara rat, New York: An son D. F. Ran dolph Com pany, 1875, s. 210. İs tan bul Kız İla hi yat’tan öğ ren ci si Eva’dan bah se der ken de, onun iç böl ge ler den gel di ği ni, Er me ni ce yi ne oku ya bil di ği ni ne de ya za bil di ği ni söy le -dik ten son ra, ya şa dı ğı yö re de ko nu şu lan ye ga ne di lin Türk çe ol du ğu nu ek le miş ti. Ay nı eser, s. 180. 74 Ge or ge Whi te, Bir Ame ri kan Mis yo ne ri nin Mer zi fon Ame ri kan Ko le ji Ha tı ra la rı, İs tan bul: En de run
Ki ta be vi, 1995, s. 133. 75 Whi te, s. 179.
76 Gül ba di Alan, “Mer zi fon Ame ri kan Ko le ji ve Tür ki ye’de ki Et ki le ri”, Er ci yes Üni ver si te si SBE, Ya -yın lan ma mış Dok to ra Te zi, 2002, s. 114.
