ANKARA OLGUNLAŞMA ENSTİTÜSÜ SIRMA ATÖLYESİNDE
UYGULANAN MARAŞ İŞİ (DİVAL İŞİ) İĞNE TEKNİKLERİNİN
ÜRÜN ÇEŞİTLERİ VE ÖĞRETİM ANALİZİ YÖNÜNDEN
İNCELENMESİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan Fatıma ACUN YOZGAT
T.C
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
EL SANATLARI EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI
ANKARA OLGUNLAŞMA ENSTİTÜSÜ SIRMA ATÖLYESİNDE
UYGULANAN MARAŞ İŞİ (DİVAL İŞİ) İĞNE TEKNİKLERİNİN
ÜRÜN ÇEŞİTLERİ VE ÖĞRETİM ANALİZİ YÖNÜNDEN
İNCELENMESİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan Fatıma ACUN YOZGAT
Tez Danışmanı
Yrd.Doç. Dr. Hülya KÖKLÜ
JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI
………ait……… ……… ……… ………başlıklı tezi ……….tarihinde, jürimiz tarafından………... ……….Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.
Adı Soyadı İmza Üye (Tez Danışmanı):……….. Üye (Tez Danışmanı):……… Üye:……… Üye:……… Üye:……… Üye:………
ÖNSÖZ
Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, El Sanatları Eğitimi Ana Bilim Dalı, Nakış Eğitimi programında yüksek lisans tez çalışması olarak hazırladığım bu araştırmada; Ankara Olgunlaşma Enstitüsü Sırma Atölyesi’nde uygulanan Maraş (dival) işi iğne teknikleri ile uygulanan ürünleri öğretim analizi yönünden inceleyerek belgelemek, literatürde dağınık olarak bulunan bilgileri toplamak ve bu alanda yapılan eğitim öğretim çalışmalarına katkı sağlamak amaçlanmıştır.
Araştırma beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; araştırma problemi, amacı ve önemi açıklanmıştır. Sınırlılıklar ve varsayımlar belirlenip araştırma ile ilgili tanımlara yer verilmiştir. İkinci bölümde, sanat, el sanatları, işleme, işlemenin tarihçesi, Türklerde işlemenin tarihçesi, Maraş (dival) işi ve ilgili araştırmalar yer almaktadır. Üçüncü bölümde araştırma yöntemine değinilmiştir. Dördüncü bölümde, bulgu ve yorumlar ana başlığı altında öğretim analiz tablosu, işlem yaprakları, ürün türleri, yapılış tarihleri, kullanılan gereçler, teknikler, renkler, motif ve kompozisyon özellikleri belirlenmiştir.Beşinci bölümde ise araştırmadan elde edilen sonuçlar ve öneriler bulunmaktadır.
Çalışmalarımda bana yol gösteren ve destek veren tez danışmanım, Sayın Yrd. Doç. Dr. Hülya Köklü’ye, yardımlarını esirgemeyen Ankara Olgunlaşma Enstitüsü müdürü Ayşenur Usta’ya Sırma Atölyesi öğretmenleri ve usta öğreticilerine sonsuz teşekkür ederim.
Her zaman yanımda olan maddi ve manevi desteğini esirgemeyen aileme, eşime ve oğluma teşekkür ederim.
2008
ÖZET
ANKARA OLGUNLAŞMA ENSTİTÜSÜ SIRMA ATÖLYESİNDE UYGULANAN MARAŞ İŞİ (DİVAL İŞİ) İĞNE TEKNİKLERİNİN ÜRÜN
ÇEŞİTLERİ VE ÖĞRETİM ANALİZİ YÖNÜNDEN İNCELENMESİ Fatma ACUN YOZGAT
El Sanatları Eğitimi Ana Bilim Dalı Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Hülya KÖKLÜ
Haziran-2008
Bu çalışmada, Ankara Olgunlaşma Enstitüsü Sırma Atölyesi’nde uygulanan Maraş (dival) işi iğne teknikleri ve ürün çeşitleri incelenmiştir. Araştırmayla bu alanda yapılacak eğitim öğretim çalışmalarına katkıda bulunmak amaçlanmıştır.
Araştırma materyaline ulaşılabilmesi için Ankara Olgunlaşma Enstitüsü Sırma Atölyesi’nde Maraş (dival) işi iğne tekniğiyle üretilen 50 adet ürün araştırma kapsamına alınmıştır.Çalışmada; betimsel araştırma modeli kullanılmıştır.
Araştırma kapsamında sanat, el sanatları, işleme sanatı ve dival işinin tarihsel gelişimleri incelenmiş, sırma atölyesinde uygulanan dival işi iğne tekniklerinin meslek analizleri yapılarak işlem yaprakları verilmiştir.
Hazırlanan bilgi formu doğrultusunda ürünlerin özellikleri incelenerek belirlenmiştir. İnceleme sonucu elde edilen verilere göre; Sırma Atölyesi’nde hazırlanan dival işlerine ait ürün çeşitleri, yapılış tarihleri, işlemelerin zemin, işleme, süsleme ve kenar temizlemelerinde kullanılan gereç, renk, teknik, motif ve kompozisyon özellikleri tespit edilmiştir.
Araştırmanın sonuç bölümünde bilgi formlarının değerlendirmeleri yapılmıştır. Öneriler kısmında konuyla ilgili program geliştirme çalışmalarının yapılması önerilmiştir.
ABSTRACT
SILVER THREAD EMBROIDERY ON ICH MATERIAL APPLIED IN THE LACE OR EMBROIDERY OF SILVER THREAD WORKSHOP OF THE FINISHING (OLGUNLAŞMA) INSTITUTE AND THE TYPES OF PRODUCTS
Fatma ACUN YOZGAT
Handcraft Education Main Branch of Science Thesis Advisor: Asst. Prof. Dr. Hülya KÖKLÜ
June - 2008
In this study the silver thread embroidery over cardboard on rich material applied in the Ankara Finishing Institute Lace or Embroidery of Silver Thread workshop and the types of products were examined. It was intended to contribute to the education and training in this field with this research.
In order to access the research material 50 products made with silver thread embroidery on rich material workshop of the Ankara Finishing Institute were reviewed. In this study descriptive research model was used.The historical development of art, handwork, embroidery and silver thread embroidery were examined in the research and embroidery sheets were given by conducting professional analysis of the silver thread embroidery techniques applied in the lace or embroidery of silver gild thread workshop.
The features of the products were identified in the reviews conducted according to the data form prepared. According to the data obtained from the review; the types of silver thread embroidery over cardboard on rich material prepared in the lace or embroidery of silver thread workshop, the dates they were made, the base of the embroidery, decoration and the tools used for trimming the border, the color, technique, motif and composition were determined.
At the end of the research are given the conclusions reached and recommendations.
İÇİNDEKİLER
Sayfa
JÜRİÜYELERİNİNİMZASAYFASI...İ
ÖNSÖZ...İİ ÖZET...İİİ ABSTRACT ...İV İÇİNDEKİLER ...V TABLOLARLİSTESİ ...Vİİİ FOTOĞRAFLARLİSTESİ...İX ÇİZİMLERLİSTESİ...XİV BÖLÜMI ... 1 GİRİŞ ... 1 1.1.Problem... 1 1.2.Araştırmanın Amacı ... 3 1.3. Araştırmanın Önemi ... 4 1.4. Sınırlılıklar ... 4 1.5. Varsayımlar... 4 1.6. Tanımlar / Terimler ... 4 BÖLÜMII ... 6
KAVRAMSALÇERÇEVEVEİLGİLİARAŞTIRMALAR... 6
2.1. Sanat-El Sanatları ve İşleme ... 6
2.1.1. Sanat... 6
2.1.3. İşleme... 7
2.1.3.1. İşlemenin Tarihçesi... 8
2.1.3.2. Türklerde İşlemenin Tarihçesi... 9
2.1.3.2.1. Hunlarda İşleme Sanatı...10
2.1.3.2.2. Göktürklerde İşleme Sanatı ...10
2.1.3.2.3 Uygurlarda İşleme Sanatı ...10
2.1.3.2.4 Anadolu Selçuklularında İşleme Sanatı ...11
2.1.3.2.5 Beylikler Döneminde İşleme Sanatı...11
2.1.3.2.6. Osmanlılar Döneminde İşleme Sanatı...12
2.1.3.2.7.Cumhuriyet Döneminde İşleme Sanatı...14
2.1.4. Maraş İşi (Dival İşi)...16
2.1.4.1. Maraş (Dival) İşinin Tarihçesi...17
2.1.5. Maraş (Dival) İşi Yapımında Kullanılan Araç Ve Gereçler ...20
2.1.5.1. Maraş (Dival) İşi Yapımında Kullanılan Araçlar ...20
2.1.5.2. Maraş (Dival) İşi Yapımında Kullanılan Gereçler ...24
2.2. İlgili Araştırmalar ...29
BÖLÜMIII...31
YÖNTEM...31
3.1.Araştırma Modeli ...31
3.2. Evren ve Örneklem...31
3.3. Veri Toplama Tekniği ...32
BÖLÜMIV...33
BULGULARVEYORUMLAR...33
4.1. Maraş işi (Dival) İğne Tekniklerinin Öğretim Analizi...33
4.2. Ankara Olgunlaşma Enstitüsü Sırma Atölyesinde Uygulanan Maraş (Dival) İşi İğne Teknikleri...37
4.3. Maraş(Dival) İşi Tekniklerinin Meslek Analizleri...39
4.4. İncelenen Ürün Çeşitleri ...96
4.5. İncelenen Ürünlerin Yapılış Tarihleri...97
4.6. Zemin, İşleme, Süsleme ve Kenar Temizlemede Kullanılan Gereçler ...97
4.7. Zemin, İşleme, Süsleme ve Kenar Temizlemede Kullanılan Renkler...100
4.8. İşleme, Süsleme ve Kenar Temizlemede Kullanılan Teknikler...102
4.9. Ürünlerin İşlemelerinde Kullanılan Motifler ...105
4.10. Ürünlerin İşleme ve Kenar Sularında Kullanılan Kompozisyonlar ...107
BÖLÜMV ...109 SONUÇVEÖNERİLER...109 5.1. Sonuç ...109 5.2. Öneriler ...113 KAYNAKÇA ...114 EK1. BİLGİFORMU ...116 EK2.BİLGİFORMUÖRNEĞİ...266
TABLOLAR LİSTESİ
Sayfa
Tablo 4.1. Öğretim Analiz Tablosu………33 Tablo 4.2. Ürün Çeşitleri ……….………...…………...96 Tablo 4.3. Ürünlerin Yapılış Tarihleri ……….……….……….…97 Tablo 4.4. Zemin, İşleme, Süsleme ve Kenar Temizlemede Kullanılan Gereçler.….98 Tablo 4.5. Zemin, İşleme, Süsleme ve Kenar Temizlemede Kullanılan Renkler….101 Tablo 4.6. İşleme, Süsleme ve Kenar Temizlemelerde Kullanılan Teknikler ...…103 Tablo 4.7. Ürünlerin İşlemelerinde Kullanılan Motifler ….……….…105 Tablo 4.8. Ürünlerin İşleme ve Kenar Sularında Kullanılan Kompozisyonlar ……107
FOTOĞRAFLAR LİSTESİ
Sayfa
Fotoğraf No:1-Cülde……….………..…………21
Fotoğraf No:2- Askı ……….……….…….21
Fotoğraf No:3-Cağ……….……….22
Fotoğraf No:4-Möhlüke……….……….………23
Fotoğraf No:5-Biz……….………..……23
Fotoğraf No:6- Çıkrık……….…...23
Fotoğraf No.7-Çekiç ……….……….………24
Fotoğraf No:8- Makat……….………..………..24
Fotoğraf No:9-Çiriş ……….………….……….……….25
Fotoğraf No:10- Beyaz Karton……….……….……….25
Fotoğraf No:11- Sarı Karton…….………….……….…………....25
Fotoğraf No:12- Gri Karton……….….………...26
Fotoğraf No:13- Çimento (Graft) Kağıdı…….…………...26
Fotoğraf No:14- Sim……….……….………….27
Fotoğraf No:15- Sırma ……….………..28
Fotoğraf No:16-Balmumu……….…….………...………….28
Fotoğraf No:17- Tırtıl……….………..………..29
Fotoğraf No:18- Desen Hazırlama……….…………...………..………..40
Fotoğraf No:19- Çiriş Hazırlama……….………...41
Fotoğraf No:20- Deseni Beyaz Kartona Yapıştırmak…..………...………42
Fotoğraf No:21-İşleme kartonu Hazırlamak …….……….…44
Fotoğraf No:22-Kabartma Kartonu Hazırlamak….………45
Sayfa
Fotoğraf No:24-Deseni İşleme Kartonuna Teyellemek ……….………47
Fotoğraf No:25- Deseni Oymak……….……….………48
Fotoğraf No:26- Oyulmuş Deseni Kumaşa Yapıştırmak……..………..…49
Fotoğraf No:27-Kumaşı Kartona Teyelleyerek Germek ……….…...……...50
Fotoğraf No:28 Kabartma Desenini Yontmak………...……….……..51
Fotoğraf No:29-Düz Sarma Yapmak ……….………52
Fotoğraf No:30-Yarmalı Sarma Yapmak...55
Fotoğraf No:31-Delikli Sarma Yapmak………..……….………...……57
Fotoğraf No:32-Balıksırtı Yapmak………..…………..………..…59
Fotoğraf No:33-Kabartma Sarma Yapmak ………..………..…………....……61
Fotoğraf No:34-Düz Pesent Yapmak………..…..…….………62
Fotoğraf No:35-Verev Pesent Yapmak………...….…….………….……….65
Fotoğraf No:36-Hasır İğne ……….……..………..…………68
Fotoğraf No:37-Aplike ……….…..………...….69
Fotoğraf No:38-Taç Çalışması……….…..……….……70
Fotoğraf No:39-Tırtılla Sarma Yapmak ……….………...…….71
Fotoğraf No:40- Kum Tırtıl Tutturmak……….……….……72
Fotoğraf No:41-Tırtılla Kirpik Yapmak……….………73
Fotoğraf No:42-Tırtılla Hasır İğne Yapmak ………..………74
Fotoğraf No:43-Tırtılla Sap İşi Yapmak ………..…..…76
Fotoğraf No:44-Pulu Tırtılla Tutturmak………...77
Fotoğraf No:45- İnci Dikmek……….…....78
Fotoğraf No:46-Top Boncuk Sarmak ………....…79
Sayfa
Fotoğraf No:48-Tırtılla Kordon Bükmek ………...….81
Fotoğraf No:49-Atma İşi Yapmak……...………...…82
Fotoğraf No:50-Gri Kartonu Temizlemek………..82
Fotoğraf No:51-Tinerle Temizlemek………...84
Fotoğraf No:52-Ütü İle Balmumunun Fazlalığını Almak……….…….…85
Fotoğraf No:53-Köşe Çevirerek Kenar Temizlemek………..………….…...…86
Fotoğraf No:54-Sim Dantel Dikerek Kenar Temizlemek…………..………..…...…89
Fotoğraf No:55-Astarla Kenar Temizlemek………..…….90
Fotoğraf No:56-Gözlük Kabı Klipsi Takmak………...……91
Fotoğraf No:57-Yaka İğnesi Arkası Temizlemek………..………...94
Fotoğraf No:58-Türk Bayrağı(Masa)………….………..…….116
Fotoğraf No:59- Atatürk Portresi(Pano)………...………...….119
Fotoğraf No:60- Mustafa Kemal İmzası(Pano) ……..……….……...….122
Fotoğraf No:61- Pano ……….….125
Fotoğraf No:62- Fatih Sultan Mehmet’in Tuğrası(Pano) ………...….128
Fotoğraf No:63- Sultan Abdulmecit’in Tuğrası (Pano) ……..……….131
Fotoğraf No:64- Dikdörtgen Örtü ………...……….134
Fotoğraf No:65- Oval Örtü ……….….137
Fotoğraf No:66- Kare Örtü ……….…….140
Fotoğraf No:67- Dikdörtgen Örtü ….………..….143
Fotoğraf No:68- Dikdörtgen Örtü ………..………..146
Fotoğraf No:69- Dikdörtgen Örtü ……….……….…..149
Fotoğraf No:70- Kare Örtü ………..152
Sayfa
Fotoğraf No:72- Dikdörtgen Örtü ……….…….……..158
Fotoğraf No:73- Dikdörtgen Masa Örtüsü………….……….……….161
Fotoğraf No:74- Dikdörtgen Örtü……….……...……….164
Fotoğraf No:75- Bohça……….167
Fotoğraf No:76- Bohça……….170
Fotoğraf No:77- Yatak Örtüsü………….……….173
Fotoğraf No:78- Seccade……….……….176
Fotoğraf No:79- Yatak Örtüsü…………..………..……….179
Fotoğraf No:80- Yatak Örtüsü……….……….182
Fotoğraf No:81- Gelinlik………..………...……….185
Fotoğraf No:82- Gelinlik……….……….188
Fotoğraf No:83- Gelinlik……….……….191
Fotoğraf No:84- Kaftan………..…….……….194
Fotoğraf No:85- Ceket Ve Elbise……….197
Fotoğraf No:86- Kaftan………...……….200
Fotoğraf No:87- Kaftan ………..……….203
Fotoğraf No:88- Yelek……….……….206
Fotoğraf No:89- Taç……….209
Fotoğraf No:90- Kına Elbisesi……….……….212
Fotoğraf No:91- Kaftan………...……….215
Fotoğraf No:92- Kaftan………..…….…….218
Fotoğraf No:93- Kaftan………..…….…….221
Fotoğraf No:94- Ceket……….……….224
Sayfa
Fotoğraf No:96- Gözlük Kabı………..………….230
Fotoğraf No:97- Çanta……….….233
Fotoğraf No:98- Çanta ……….236
Fotoğraf No:99- Albüm ………..……….239
Fotoğraf No:100- Kese………..………..…….242
Fotoğraf No:101- Çanta ……….… ……….245
Fotoğraf No:102- Fular ………...………….248
Fotoğraf No:103- Fular ………...……….251
Fotoğraf No:104- Fular……….254
Fotoğraf No:105- Şal………...……….257
Fotoğraf No:106- Yaka İğnesi….……….260
ÇİZİMLER LİSTESİ
Sayfa
Çizim No:1- Türk Bayrağı (Masa)..………..………..…….118
Çizim No:2- Atatürk Portresi(Pano)…...………...….121
Çizim No:3- Mustafa Kemal İmzası(Pano)..………...….124
Çizim No:4-Pano……….….127
Çizim No:5- Fatih Sultan Mehmet’in Tuğrası(Pano)...………...….130
Çizim No:6- Sultan Abdulmecit’in Tuğrası(Pano) ………..………...….133
Çizim No:7- Dikdörtgen Örtü ……….…….…...……….136
Çizim No:8- Oval Örtü ……….…….……….….139
Çizim No:9- Kare Örtü ……….……….……….…….142
Çizim No:10- Dikdörtgen Örtü ….……….…..…….………..….145
Çizim No:11- Dikdörtgen Örtü ……….………..……….148
Çizim No:12- Dikdörtgen Örtü ……….…….……….….151
Çizim No:13- Kare Örtü ……….……….154
Çizim No:14- Kare Örtü ……….……….157
Çizim No:15- Dikdörtgen Örtü ……….……….…….…….160
Çizim No:16- Dikdörtgen Masa Örtüsü………….….……….……….163
Çizim No:17- Dikdörtgen Örtü……….………...……….166
Çizim No:18- Bohça……….169
Çizim No:19- Bohça……….172
Çizim No:20- Yatak Örtüsü……….……….175
Çizim No:21- Seccade……….……….178
Sayfa
Çizim No:23- Yatak Örtüsü……….……….184
Çizim No:24- Gelinlik………..………...……….187
Çizim No:25- Gelinlik………..……...……….190
Çizim No:26- Gelinlik……….……….193
Çizim No:27- Kaftan………..…….……….196
Çizim No:27- Ceket ve Elbise……….199
Çizim No:29- Kaftan………...……….202
Çizim No:30- Kaftan ………..……….205
Çizim No:31- Yelek……….……….208
Çizim No:32- Taç……….211
Çizim No:33- Kına Elbisesi……….……….214
Çizim No:34- Kaftan………...……….217
Çizim No:35- Kaftan………..…….…….220
Çizim No:36- Kaftan………..…….…….223
Çizim No:37- Ceket……….……….226
Çizim No:38- Gözlük Kabı………..………….229
Çizim No:39- Gözlük Kabı………..………….232
Çizim No:40- Çanta……….….235
Çizim No:41- Çanta ……….238
Çizim No:42- Albüm ………..……….241
Çizim No:43- Kese………..………..………..…….244
Çizim No:44- Çanta ………..……….… ……….247
Çizim No:45- Fular ………..………...………….250
Sayfa
Çizim No:47- Fular………..……….256
Çizim No:48- Şal……….….………...……….259
Çizim No:49- Yaka İğnesi…..….……….262
BÖLÜM I GİRİŞ
Bu bölümde, araştırmanın problemi, amacı, önemi, sınırlılıkları,varsayımları, tanımlar yer almaktadır.
1.1.Problem
Kaynağı tarihin derinliklerine dayanan ve büyük kültür varlıklarımızdan biri olan el işlemeciliği, geçmişten günümüze kadar varlığını sürdürmüş, zaman içinde en güzel örneklerini vermiştir. El işlemeciliği ise geleneksel el sanatlarımız arasında önemli bir yere sahiptir. Maraş(dival) işi işleme sanatı içinde farklı iğne tekniği ve ihtişamı ile göz doldurmaktadır.
Maraş ilimizde yoğun bir şekilde uygulandığından genellikle Maraş işi adı ile bilinen dival işi tekniği; mukavva işi, sim sırma, bastırma ve mıhlama isimleri ile de tanınmaktadır.
Anadolu’ya göç eden yarı göçebe ve yerleşik Türk toplulukları beraberlerinde büyük bir kültür potansiyelini de getirmişlerdir. Türkler Anadolu’ya geldiklerinde zengin bir süslemecilikle ile karşılaşmışlardır. “Geldikleri bu çevre de, Rum, Ermeni, Arap, Acem ustalarla beraber çalışan Türk ustaları hem kendi hem de Anadolu kültürünün bu alandaki ürünlerinden yararlanmışlar ve yeni katkılarla Anadolu ve çevre işlemeciliğini geliştirerek yeni boyutlara ulaştırmışlardır (Barışta, 1995, s.3).”
Anadolu Selçukluları, Beylikleri ve Osmanlı imparatorluğunun ilk zamanlarında işlemenin varlığı ise çeşitli yazılı kaynaklarda yer almaktadır. Bunlardan Kaşgarlı Mahmut’un yazdığı Divan-ı Lügat it Türk isimli kitabında iğne karşılığı yiğne, yüksük karşılığı yüksek, iğne için iplik büktürme karşılığı katturdu
kelimelerini kullanarak işlemede kullanılan araç ve gereçlere yer verildiği görülmektedir(Barışta, 1995, s.11).
Osmanlı imparatorluğunda 19. yüzyılda işlemecilik alanında “en yaygın iğneler Maraş işi çeşitlemeleri, kordon tutturma, ilme (tambur işi) ve sarmadır. Saray dışında da giysileri bezeyen Maraş işi iğneleriyle (sim sıkma) ve kordon tutturma ile yapılmış işlemelerin çokluğu Osmanlı toprakları üzerinde belli bir modanın geliştiğine işaret etmektedir (Barışta, 1995, s.68).” Altın ve gümüş tellerin, incilerin kullanıldığı özel işlemelerin merkezi olan sarayda yapıldığı, yeniliklerin saraydan çarşıya, oradan da halka yansıdığı incelenen kaynaklarda yer almıştır.
Anadolu da işleme sanatı, evlenme doğum, ölüm gibi olaylarda önemli yer almış ve kuşaktan kuşağa aktarılmıştır. Türk geleneklerini ve yaşam tarzını kapsayan bu aktarım çeşitli evreler geçirerek günümüze kadar gelmiştir.
Günümüzde ise sosyal hayatımızda ve yaşam koşullarımızda büyük değişimler olmuş, işlemecilik özellikle el işlemeciliği giderek önemini kaybetmeye başlamıştır. Sanayileşme, ekonomi ve kültürel değişmeye bağlı olarak bu sanat dalının çeşitli makinelerle teknoloji alanında yer bulmaya çalıştığını söylemek mümkündür.
Bu araştırmada, geleneksel el işlemelerimizden olan dival işi yer almıştır. Araştırma alanı olarak Maraş (dival) işinin yoğun olarak uygulandığı Ankara Olgunlaşma Enstitüsü Sırma Atölyesi seçilmiştir.
Problem eğitsel boyutuyla değerlendirildiğinde mesleki eğitimde öğretim analizinin önemli olduğu görülmüştür. Maraş (dival) işi, işlemeden önce işleme sırasında ve işlemden sonra işlem basamakları oldukça fazla olan bir işleme tekniğidir. Maraş (dival) işi öğretilirken öğretim analizinin iyi yapılmış olması öğrencinin ve öğretmenin işini kolaylaştıracaktır.Bu nedenlerle Maraş (dival) işi tekniğinin araştırılması gerektiği düşünülmektedir.
1.2.Araştırmanın Amacı
Bu araştırmanın genel amacını; “Ankara Olgunlaşma Enstitüsü Sırma Atölyesinde uygulanan Maraş İşi (dival işi) iğne teknikleri ve uygulanan ürün çeşitlerinin öğretim analizi yönünden inceleyerek, karşılaşılan sonuçlar nelerdir?” soruları oluşturmaktadır.
Bu araştırmayla, Ankara Olgunlaşma Enstitüsü Sırma Atölyesi’nde uygulanan Maraş işi (dival işi) iğne teknikleri ile uygulanan ürünlerin; çeşitlerini, yapılış tarihlerini, kullanılan gereç, teknik, renk, motif ve kompozisyon özelliklerini öğretim analizi yapılarak incelemek amaçlanmıştır.
Araştırmanın alt amaçları;
1. Ankara Olgunlaşma Enstitüsü sırma atölyesinde uygulanan Maraş işi iğne tekniklerinin öğretim analizi nasıldır?
a) Maraş (dival) işi iğne tekniklerinde ortaya konan ürünlere göre analiz tablosu yapıldığında işlemler nasıl sıralanmalıdır?
b) Maraş (dival) işi iğne tekniklerinin iş, işlem ve işlem basamakları nelerdir?
2. Maraş (dival) işi ürünlerin, 2.1. Çeşitleri nelerdir? 2.2. Yapılış tarihleri nedir?
2.3. Zemin, işleme ve kenar temizlemelerinde kullanılan gereçler nelerdir? 2.4. Zemin, işleme, süsleme ve kenar temizlemelerinde kullanılan renkler
nelerdir?
2.5. İşleme, süsleme ve kenar temizlemelerinde kullanılan teknikler nelerdir? 2.6. İşlemelerinde kullanılan motifler nelerdir?
2.7. İşleme ve kenar sularında kullanılan kompozisyonlar nelerdir? Sorularıdır.
1.3. Araştırmanın Önemi
Etkili ve verimli mesleki eğitim ayrıntılı bir eğitim planlaması yapılarak verilebilir. Maraş (dival) işi tekniği mesleki eğitim veren okullarda öğretilmektedir.Ankara Olgunlaşma Enstitüsü dival işi tekniğinin öğretildiği okullardan biridir.Burada uygulanan Maraş (dival) işi tekniğinin öğretim analizinin yapılması mesleki eğitim açısından önemlidir. Bu araştırmayla dival işi tekniğiyle ilgili öğretim analizi yapılması planlanmıştır. Öğretim analizi mesleki eğitimde program geliştirme çalışmalarının önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Mesleki eğitimde program geliştirme çalışmaları bireye verilecek eğitimin iş hayatında yeterli olması açısından önemlidir.
1.4. Sınırlılıklar
Araştırma da belirlenen amaçlara ulaşılabilmesi için;
-Ankara Olgunlaşma Enstitüsü Sırma Atölyesi’nde uygulanan Maraş (dival) işi iğne teknikleriyle üretilen 50 adet ürünle sınırlandırılmıştır.
1.5. Varsayımlar
Bu araştırmanın temelinde aşağıdaki varsayımlar yer almaktadır.
-Veri çözümlemede kullanılacak ölçekler ve istatistiksel yöntemlerin konuyu açıklamada güvenilir olduğu,
-Araştırma bulguları ve yorumların dival işi ürünlerin incelenmesinde ve değerlendirmesinde yardımcı olacağı varsayılmaktadır.
1.6. Tanımlar / Terimler
Dival İşi (mıhlama-Maraş işi) “Genellikle ıhlamur ağacından yapılmış kalıpların
örnekleri de vardır. Osmanlı İmparatorluğu Dönemi'nde her yüzyılda uygulanmış dival işinin ya altın rengi ya da gümüş rengi metal ipliklerle uygulanmış çeşitlemeleri yanı sıra saray kesiminde altın gümüş metal ipliklerle yapılmış olanları da bulunmaktadır.” (Barışta,1999,s.200)
İşlem Basamağı: Devinsel işlemin tamamlanması için gerekli, kapsamı sınırlı
gözlenebilen hareketlerdir. Devinsel işlemler, kapsam ve sayısı hareketin özelliğine göre değişiklik gösteren işlem basamaklarından oluşur(Sezgin, 2000 s:48).
İşleme: Bir bez veya kumaş üstüne, iğneye geçirilmiş beyaz veya renkli iplik veya
ipekler ve sırmalarla düz veya kabartılı olarak yapılan tezyinata denir. (Arseven, 1998, s:843)
Meslek Analizi: “ Meslekleri (işi) öğretilebilecek temel unsurlarına ayrıştırma
sürecidir”(Sezgin, 2000 s:47).
Metal iplik: “Ya altın ya gümüş ya da bakırdan çekilerek sonra altın, gümüşle
yaldızlanan iplikler. Metal ipliklerin bir de metal bükümlü ipek iplik olarak isimlendirilebilecek metalle ipek birlikte bükülerek yapılmış ve halk dilinde "sim" olarak isimlendirilmiş çeşitlemesi ve sırma adıyla bilinen gümüş çeşitlemesi vardır.” (Barışta,1999,s.220)
Motif: “Kendi başına bir anlamı olan, işlemde tekrar eden nakış örneği, bütünü
oluşturan parçalardan her biri.”(Özcan, 1994 s:291)
Öğretim Analizi: “Çerçevesi belirlenmiş ve öğretimi kararlaştırılmış meslek, konu
alanı, ders veya işi meydana getiren ana bölüm işlem ve işlem basamaklarını saptama sürecidir(Doğan, 1997)”.
Sırma: “Haddeden geçirilerek iplik gibi ince bir hale getirilmiş altın veya gümüş
tel.Bu tellerin ipek teli üzerine sarılmış olanına kılabdan denir. Gümüş üzerine altın yaldız boyanmış olanına da sim denir.”(Arseven, 1998, s:1796)
BÖLÜM II
KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 2.1. Sanat-El Sanatları ve İşleme
2.1.1. Sanat
Sanat kavramının çok çeşitli tanımları yapılmıştır. Bunlardan bazıları da; “1. İnsanın doğanın yerine, el becerisi ve düşünce aracılığıyla yaptığı şeyler. 2.İnsan yaratıcılığının ürünleri. 3. Güzel ya da anlamlı şeylerin üretilmesi. 4. Gözlem uygulama ve çalışma yoluyla üstün nitelikli bir öğrenme yeteneği.” olarak yapılmıştır (Keser, 2005 s:291).
Öztürk’e göre sanat, halkın geniş kesimince özetle güzel olan hoşa giden şey olarak tanımlanır. Bütün bunlar gösteriyor ki; insan yarattığı işi, eseri, yüceltmek, onu güzel, gelişmiş ve etkileyici kılmak için sanat kelimesini kullanılmaktadır. Sanatın ayırıcı özelliklerinden biri onun günlük, basit ve sıradan şeylerin üstünde olma özelliğidir (Öztürk, 1998 s:83).
Sanat insana özgü, insanın ihtiyaçları ve içten gelen süsleme duygularıyla harmanladığı ve üretme isteğiyle ortaya koyduğu performanstır. Sanat insanın kendini ifade ettiği bir alandır.
2.1.2. El Sanatları
Sanat kavramı içinde uygulamalı sanatların bir kolu olan el sanatları, insanoğlu var olduğundan beri tabiat şartlarının ve yaradılıştan gelen duyguların etkisi ile ortaya çıkmıştır. İnsanların ihtiyaçlarını karşılamak, örtünmek ve korunmak amacı ile ilk örneklerini vermiştir. Daha sonra gelişerek çevre şartlarına göre değişimler gösteren el
sanatları, oluştuğu her toplumun duygularını, zevklerini ve kültürel özelliklerini yansıtır hale gelmiştir.
Böylelikle el sanatları insan yaşamında önemli bir yer tutmuş ve geçim kaynağı olmuştur. “Gerek kişisel gerekse kurulan örgütler vasıtasıyla temel geçim kaynağı veya yan gelir sağlamak amacıyla yapılan bireylerin bilgi ve becerisine dayanan, evde ve atölyelerde başka işlerden arta kalan zamanlarda veya bütün gün çalışmak suretiyle üretilen geleneksel ve bölgesel özellik taşıyan, basit araçlar kullanılan üretime yönelik faaliyetlerdir” (Demiröz ve Ergenekon 1983, s.4).
“El sanatı üretimi; belirli hammaddeleri el becerisi ve basit el araçları yardımıyla,
işlenmiş ve yarı işlenmiş ürünler elde etmek olarak tanımlanabilir.” (Aktan 1985,s.4). Öztürk’ e göre “Bu tür üretim kişisel kullanım ya da ticari amaç için yapılabilmektedir.
Üretici tek geçim kaynağı olarak üretim yapan bir usta ya da yan dal olarak el sanatıyla uğraşan bir köylü olabilmektedir. El sanatı ürünleri ise; kendine özgü teknoloji ile yapılan, üretimde yoğun makine kullanımı olmayan ve gerektiğinde basit el araçları kullanılarak yapılan, üretimde kullanılan ham maddeler standardize edilmiş olsalar bile standart üretim olmayan, birbirinden farklı ürünler olarak tanımlanabilir” (Öztürk, 1998 s:8).
El sanatları günümüzde de önemini kaybetmemiştir. Genç kızların çeyizinde, ev dekorasyonunda, çeşitli giyim aksesuarlarında el sanatı ürünler kullanılmaktadır.
2.1.3. İşleme
El sanatlarının önemli bir kolu olan el işlemeciliğinin çeşitli tanımları yapılmıştır. Bunlardan bazıları şu şekilde sıralamak mümkündür;
İşleme, “dokuma ve deri üzerine iğne vasıtasıyla çeşitli cins ve renkteki ipliklerle yapılan süslemeye denir” (Fenercioğlu, 1973 s:13).
Sürür’e göre bir süsleme sanatı dalı olan işleme “dokumacılık (tekstil) alanındaki çeşitli bezeme teknikleri arasında iğne yada tığ ile, beyaz ve renkli iplik, ipek iplik ve altın, gümüş teller ve iplikler kullanılarak yün, keten, pamuk yada ipekten yapılmış beyaz, renkli, kalın ve ince kumaşlar, bazen de deri üzerine yapılan ve çeşitli özellikler bulunan bir süsleme sanatı dalıdır” (Sürür, 1976 s:7).
“Değişik dokumalar ve deriler üzerine; elde veya makinede iğne veya tığla, değişik iplikler, sim ve sırma kullanılarak, düz veya kabarık olarak yapılan süslemelere işleme denir” (Sain,1987 s:5).
Barışta’ ya göre işleme; “ipek, yün, keten, pamuk, metal v.b. iplikler kullanarak, çeşitli iğneler ve uygulama biçimleri aracılığıyla keçe, deri, dokuma v.b. üzerine yapılan bezemelere işleme denir” (Barışta, 1995 s: 1 ).
İşlemenin diğer bir tanımı da “pamuk ya da ipekten yapılmış, beyaz ya da renkli, kalın ve ince kumaşlar bazen de keçe ve deri üzerine; ipek, yün, keten, pamuk, metal v.b. gibi iplikler kullanarak elde veya makinede iğne veya tığ ile, düz ve kabarık değişik iğne teknikleri yardımı ile yapılan süslemelere işleme denilmektedir” (Köklü, 2002 s:1).
2.1.3.1. İşlemenin Tarihçesi
Giyecek ve kullanılacak eşyayı süsleme arzusu insanlık tarihi kadar eskidir. Önceleri deri parçalarını birbirine eklemeyi öğrenen insanoğlu bulduğu bu dikişi süslemiş ve çeşitli teknikler geliştirerek işlemeyi bulmuştur. İşlemenin ince tekstil üzerine yapılması günümüze ulaşmalarına engel olmuştur. Bu yüzden işlemeciliğin hangi tarihte ve nerede başladığına dair kesin bir bilgi yoktur.
Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde yapılan kazılarda bulunan iğneler, neolitik çağdan beri iğne ile yapılan işlemelerin varlığını kanıtlamaktadır(Barışta 1995, s:3).
Berker’ e (1981) göre işlemenin milattan önceki ve sonraki varlığı:
Mezopotamya medeniyetinde (M.Ö. 2500) Sümer kadın kıyafetlerinin işlemeli oldukları ve etek uçlarının ise saçaklı olduğu görülmektedir.
M.Ö. 1000-612 yıllarına ait Asur kadın kıyafetlerinin düz, sade ve metal işlemeli olduğu kalıntılardaki kabartmalardan anlaşılmaktadır. İran’daki en önemli kalıntılarda Sus şehrindeki Sus sarayının duvar frizleri Perslerde işlemenin varlığı görülmektedir.
Hitit uygarlığının merkezi Alacahöyük’te yapılan kazılarda ele geçirilen kenevir parçalarının, dokunmuş kumaş kalıntıları ile Hitit mezar taşlarında görülen kabartma figürlerinin elbiseleri üzerindeki süslemeler işlemenin varlığının en önemli kanıtlarındandır.
M.Ö. 1000-700 yıllarında Frıgyalılar maden (metal) işlemede ve dantel örmede büyük ilerlemeler kaydetmişlerdir.
Lidyalıların bilim ve sanat merkezi olan Sard şehrinde yapılan kazılarda boyanmış kumaşlar üzerine işlenmiş örtü parçaları, deri ve metal işlerden örnekler çıkarılmıştır.
Bizans’la sıkı ilişkileri olan Sasaniler kumaş, işleme, gümüş, eşya ve mimaride çok ilerlemişlerdir. Çok eskilerde işlemenin varoluşuna diğer bir kanıtı da çeşitli kazılarda bulunan dikiş iğneleridir(Berker, 1981 s:9).
2.1.3.2. Türklerde İşlemenin Tarihçesi
Türk sanatının esas kaynağı Orta Asya’dır. Buradan göç eden Türk boyları beraberlerinde kültür ve sanatlarını da götürmüşler ve gittikleri yerlerin kültür ve sanatlarıyla etkileşim içine girmişlerdir.Türklerin Orta Asya’dan beri altın teller ve ibrişimlere sarılmış tellerle işlemeler yaptıkları bilinmektedir(Ögel, 1991 s:63).
2.1.3.2.1. Hunlarda İşleme Sanatı
Göçebe yaşam tarzı olan Türklerin kalıntılardan elde edilen buluntularında, eşyalarını hayvan motifleriyle bezemiş oldukları görülmektedir. İlk buluntular M.Ö. 1-2. yüzyıla ait Altay dağlarında yaşayan Hun prenslerin mezarlarındadır. Altay çevresinde Katanda buluntuları arasında yer alan altın kakmalı düğmeleri ve altın süsleri bulunan elbiseler Pazırık’ta bulunan altın süslerle bezenmiş gömlek, M.Ö. 1-2 yüzyıllardaki giyim biçimi yanı sıra metal plaka aplikenin varlığını belgelemektedir(Barışta, 1995 s:6 ).
Arkeologlar tarafından yapılan çalışmalar sonucu 220’ ye yakın Hun kurganlarından günışığına süslü keçe yaygılar, eşyalar, koşu takımları, eğerler çıkarılmıştır(Diyarbekirli, 1972 s:75).
2.1.3.2.2. Göktürklerde İşleme Sanatı
Göktürkler devrinde de Türklerin işleme yaptıklarını yazılı kaynaklardan anlaşılmaktadır. Öte yandan yapılan kazılarda Katanda kurganında bulunan ipekli ve kürklü elbiseler, elbiselerin dikiş yerlerinde kaytanlarla yapılan kabartmalar, Kültiğin’in barkı ve çevresinde bulunan süs plakaları bu dönemde kordon tutturma ve metal plaka aplikenin uygulandığını ortaya koymaktadır (Barışta, 1995 s: 9 ).
2.1.3.2.3 Uygurlarda İşleme Sanatı
Uygur kültüründe yerleşik hayata geçmeye başlayan Türklerin kültür ve sanat eserlerinde büyük gelişmeleri belirgin olarak gösteren kaynak duvar resimleridir.Bu resimlerde Uygur soylularının elbiselerinde işlemelerin zenginleştiği ve çeşitlendiği görülmektedir(Sürür, 1976 s:12).
Uygurlar döneminden kalan Murtuk ve Bezeklik’teki mabet duvar resimleri arasında görülen örneklerde yer alan figürlerin giysileri hem Türklerin giyinişlerinin
oldukça değiştiğini göstermekte hem de İslam dininden önceki giyim ve giyimi süsleyen örnekler hakkında bilgi vermektedir(Barışta, 1999s: 9 ).
2.1.3.2.4 Anadolu Selçuklularında İşleme Sanatı
İşleme sanatının Türk sanatında çeşitli dönem ve bölgeleri kapsayan zengin bir repertuarı vardır.Türk işlemeleri Selçuklu, Beylikler, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi gibi büyük dönemlere ve yüzyıllara ayrılarak incelenir.İşleme teknikleri, malzemeler, motifler ve üsluplar bir yandan geleneksel çizgisini sürdürürken bir yandan da dönemden döneme büyük farklılıklar gösterir(Sözer 1981 s:192).
Bu güne kadar yapılan araştırma ve incelemelerde Selçuklular döneminden işleme parçasının gün ışığına çıkmamasına rağmen 1072 yılında yayınlanan bütün Türk boylarının kullandığı kelimelerden oluşan “Divan-ı Lügat it Türk” bu konuda kapsamlı bilgiler içermektedir (Barışta, 1995 s: 11 ).
Selçuklular döneminde yazılmış olan minyatürlerle canlandırılmış “Varka ve Gülşah Mesnevisi” göçebe ve çadır sanatının özelliklerini göstermektedir.
2.1.3.2.5 Beylikler Döneminde İşleme Sanatı
Anadolu Selçukluları 1307’de Keykubat’ın ölümünden sonra eski güçlerini yitirmiş ve eyaletlere bölünmüşlerdir.1308-1453 yılları arasında Anadolu ve çevresinde yaşayan Beylikler döneminde Türklerin işleme yaptıkları bilinmektedir.İbn-i Batuta’nın anı kitabı, Aşıkpaşaoğlu Tarihi gibi yazılı kaynaklarda bu bilgilere yer verilmiştir(Barışta, 1999 s:8).
Batuta günlüğünde Sultan Mehmed Özbeg Han’ın sarayındaki kadınların mücevherlerle işlenmiş elbiseler giydiklerini, uluğ ve küçük hatunların başlarına kenarları inci ve sırmalarla işlenmiş başlıklar taktıklarını, üstlerine mücevherlerle işlenmiş elbise giydiklerini, hizmetkarların da altın ve mücevher işlemeli ipek elbiseleri olduğunu belirtmektedir. Ayrıca ikinci hatun’un huzuruna çıktığı zaman 20
kadar gergef işleyen cariye gördüğünden bahsederek bu dönemdeki işlemeler hakkında bizleri bilgilendirmektedir(Barışta, 1999 s:10).
Aşıkpaşaoğlu Tarihi adlı eserde ise Sultan Alaaddin’in Osman Gazi’ye hisarı aldıktan sonra sancak, çadır v.b. hediyeler gönderdiğinden bahsedilmektedir(Barışta, 1999 s:11).
2.1.3.2.6. Osmanlılar Döneminde İşleme Sanatı
Osmanlı imparatorluğu döneminde doğum evlenme, ölüm gibi yaşamın üç ana döneminde yoğunlaşan adetler, gelenekler ve moda gibi kaynaklarla beslenen işleme sanatı önemli bir yer tutmuştur(Barışta, 1995 s:17).
İşlemeler bu dönemde saray içi ve saray dışı (ev, çarşı, ordu, tekke, okul) olmak üzere iki çevrede üretilmiştir. İşlemecilik evlerde, konaklarda, çarşılarda, sarayda ve buradan da ordu mensuplarına varıncaya kadar halkın geniş bir tabanında yapılmaktaydı. İşleme sanatı belli bir zümrenin değil herkesin yarar sağladığı, estetik haz duyduğu bir sanat dalı olarak uygulandığı incelemelerden anlaşılmaktadır (Barışta, 1999 s:18).
Fatih Sultan Mehmet zamanında İstanbul’da kurulan ve saray eşyalarını yapan “Karhane-i Hassa” da “Ehli Hiref-i Hassa” denilen ikibin sanatkar çalışmış, bunların arasında altın işleme yapanlar, simkeşanlar ve ipekçiler de bulunmuştur(Sürür, 1976 s:14). Saray dışındaki işlemeler ise evlerde ve çarşılarda üretilmiştir.
Osmanlıda ustaya ve sanatkara geniş imkanlar verildiğinden evlerde aile bütçesine katkı olarak yapılan işlemeler yaygın eğitim biçiminde kuşaktan kuşağa aktarılarak gençlere öğretiliyordu.“Aşina kadınlar” adı verilen bu hanımlara batılarda ilgi gösteriyordu (Barışta, 1999 s:20).
Osmanlı imparatorluğunun 16.yüzyıl döneminden kalmış, kaşbastı, mendil, uçkur, don, bohça, kavuk örtüsü, perde, yastık ve kalkanlarla bu dönemin giyim kuşamı ve ev süsleme türleri hakkında bilgiler vermektedir(Barışta, 1995 s:21).
Bu ürünlerin zemininde ince keten, ipek atlas, düz ince ipek, ipek havlı keten atkılı kadife gibi kumaşlar; işlemesinde doğal boyalı ipek iplikler, çok ince çekilmiş altın gümüş metal iplikler, metal plakalar üzerine kakılmış zümrüt ve yakut inci gibi değerli gereçler kullanılmıştır.Yüzeysel pesent, pesent, hesap iğnesi, slav iğnesi gibi iğnelerin yoğunluğu, sarma gibi yuvarlak hatlı iğnelerin azlığı dikkati çekmektedir. Renkler tek renkli yada çok renkli bir düzen içinde renklendirilmiştir. Beyaz ve sarı gümüş ve altın ipliklerle sarı ve beyaz seraser parçalarıyla yapılan aplikeler bulunmaktadır(Barışta , 1999 s: 21).
17 yüzyılda diğer yüzyılda kullanılan kumaşların yanı sıra deri ile yapılan işlemelerin çeşitliliğini sürdürdüğü ve çok kaliteli keten dokumalarla birlikte ipek atlasın çoğaldığı ve metal bükümlü ipek ipliklerin giderek arttığı görülmektedir.Buhara atması, Maraş işi, balıksırtı, civankaşı iğnelerinin giderek yaygınlaştığı gözlenmektedir. Çiçekler, meyveler, rumi motiflerle karma kompozisyonlar düzenlenmiştir.Bu yüzyılda mercan rengi, domates kırmızısı, yakut rengi, pembe, açık mercan rengi, kırmızı, güvez, mavi, boncuk mavisi, yeşil, sarı, yavruağzı, altın sarısı, gümüş beyazı, krem, kahverengi, taba ve siyah renklerinin kullanıldığı gözlenmiştir(Barışta, 1995 s:43).
18. yüzyılda saray dışında da gözlenebilen işlemeli ürünler, bohça kavuk örtüsü, makrama uçkur, kare kuşak, çocuk kaftanı, tıraş önlüğü takımları, havlu , seccade, puşide levhası, nihale, yatak örtüsü, yastık, beşik örtüsü, ayna örtüsü, hayvan koşumları, ok yay torbaları ve çadırlar olarak görülür.kumaşlarda yollu, dökmeli türleriyle pamuklu dokumalar, atlas ve kadife türlerinin pamuk bileşimleriyle kullanıldığı bu dönemde çuhanın kullanıldığı görülmektedir.Diğer yüzyıllarda uygulanan iğnelerin yanı sıra kordon tutturma, çin iğnesi, gölgeli pesent, sarma çeşitlemeleri ve muşabakın beğeni kazandığı görülmektedir. Tek renkli
işlemeler genellikle dival işi ve kordon tutturma ile işlenmiş ürünlerde kullanıldığı dikkati çekmektedir (Barışta, 1999 s:87).
19 yüzyılda Osmanlı imparatorluğu başlayan savaşlar , ekonomik bunalımlarla gerileme devri yaşasa da işleme ve bazı süsleme sanatlarında gerileme görülmemiş ve zirveye ulaşmıştır. Hümayın, havlu ve pamuklu dokumalar ve pamukla karıştırılmış ipek keten kumaşlar dikkati çekmektedir. Yollu dokumalar, pamuklu atlas, kadife, mermerşahi gibi kumaşlar çok yaygındır. Bu yüzyılda tohum işi, anavata, ciğerdeldi, pul işi, geçme işi, goblen iğnesi, antep ajurları görülmeye başlanmıştır.Zincir işi yapan makinenin bulunmasıyla makine işlemeciliğe geçilmiştir. Mithat Paşa’nın 1864 yılında açtığı kız sanat okulları ile işlemecilik örgün eğitime girmeye başlamıştır(Barışta, 1995 s: 67).
Osmanlı imparatorluğunun son dönemi olan 20. yüzyılın ilk çeyreğinde makinenin de bu alana girmesi, savaşlar ve yıkım nedeniyle işleme alanında bir duraklama devri başlamıştır. İşlemeler yaygın olarak üniforma, sancak, mehter bandosu gibi alanlarda ise artmaya başlamıştır. Gereçlerde amerikan, humayın, patiska, mermerşahi, etamin, pamuklu atlas gibi pamuklu dokumaların arttığı altın ve gümüş değeri düşürülmüş tel metal ipliklerin arttığı gözlenmiştir. İstanbul’da açılan Kız Sanat Okuluna Fransa’dan getirtilen teknikerler aracılığıyla Fransız düğümü, rokoko, anavata gibi iğnelerin ve makineyle yapılan zincir işi ile işlenmiş parçaların arttığı dikkati çekmektedir. Bu yüzyılda canlı renklerin arttığı görülmektedir. Mor, turuncu, yaprak yeşili, çingene pembesi, kırmızı, sarı gibi renkler kullanılmıştır.
2.1.3.2.7.Cumhuriyet Döneminde İşleme Sanatı
20. yüzyılda iç savaşlar ve dış savaşlar nedeniyle Osmanlı imparatorluğu yıkılmış yerine Türkiye Cumhuriyeti kurulmuştur.
Cumhuriyetin ilk yıllarında 24 Ağustos 1925 Kıyafet İnkılabından sonra değişen bir kültüre göre giysi türlerinde görülen işlemeler azalmıştır. Evlenme (kına gecesi-düğün) çeyiz hazırlama amacıyla işlemeler bu alanda canlılığını korumuştur.
Kaşbastı, başörtüsü, yazma, uçkur, önlük, mendil, peşkir, havlu, hamam bohçası, güvey bohçası, raf örtüsü, ayna örtüsü, ocak yaşmağı, minder örtüsü, çarşaf, yorgan çarşafı gibi ürün türleri günlük yaşamda kullanılır olmuştur.
Cumhuriyet döneminde geleneksel Türk el sanatlarına yönelik ilk çalışmalar, bir müze oluşturulması fikriyle başlamış ve 1924 yılında mili eğitim bakanlığınca bir komisyon düzenlenmiştir. Komisyonun çalışmaları sonucunda Anadolu’dan eserler toplanmış ve bu eserler üzerinde bilimsel incelemeler yapılarak 1925 yılında “Ankara Etnografya Müzesi” kurulmuştur(Öztürk, 1994 s:25).
El sanatlarının eğitim kurumları aracılığıyla öğretilmesi için Atatürk’ün direktifleriyle 1934-1935 öğretim yılında Kız Enstitüleri ile Akşam Kız Sanat Okulları’na atölye ve meslek dersleri öğretmeni yetiştirmek amacıyla Kız Meslek Öğretmen Okulu adıyla yeni bir okul açılmıştır. 1947-1948 öğretim yılından itibaren Kız Teknik Öğretmen Okulu adını alarak, öğretim süresi dört yıla çıkarılmıştır. 1982’de çıkarılan 41 Sayılı Yüksek Öğretim Kurumları Teşkilatı Hakkındaki Kanun Hükmündeki Kararname ile, Mesleki Eğitim Fakültesi adıyla yeniden yapılandırılarak Gazi Üniversitesi’ne bağlanmıştır(www.mef.gazi.edu.tr.).
İşlemelerde kullanılan kumaş türleri; Ereğli keteni, şal kuşağı, feretiko, dirilti, çözme, tril, onbeşlik, küflü, soğukbez, fittili, hasse, çit, çevrelik, dastar gibi pamuklu dokumalar, taçlı bürük, cüz ipek, tire bezi gibi ipekli dokumalar kullanılmıştır. İplik olarak bursa ipek ipliği, pamuklu iplikler, metal tel ve metal bükümlü iplik (sim) görülmektedir.Uygulanan tekniklerde ise yaygınlaşan iğne olarak kanaviçe görülmektedir. Yanı sıra sarma, yüzeysel pesent, kum iğnesi, muşabak, mürver, kırmatel, delik işi,sıçan dişi, hristo teyeli el işlemelerinde uygulanmıştır(Barışta, 1984 s: 17).
Yüzyılın ortalarından başlayıp sonlarına doğru makine işlemeciliği giderek gelişmiştir. Düz dikiş yapan makinelerle çeşitli iğne teknikleri uygulanmıştır. Daha sonra teknolojik gelişmelerle çok çeşitli işlemeler yapabilen makineler
üretilmiştir. Gerek süsleme gerekse ekonomik açıdan kısa sürede ürün elde edildiğinden makine işlemeciliği giderek tercih edilen konuma gelmiştir.
20. yüzyılın son çeyreğine doğru geliştirilen ve hala geliştirilmeye devam eden bilgisayarlı nakış makineleriyle çoğu teknik uygulanmakta ve seri üretimler yapılabilmektedir. Yazılım ve donanım mühendisleri tarafından hazırlanan nakış programları kullanım kolaylığı, fonksiyonellik ve ihtiyaca yönelik olmaları sebebiyle el işlemeciliğinin yaygınlığını azaltmıştır.
Günümüzde Türk işlemeleri, Milli Eğitim Bakanlığına bağlı Kız Meslek Liseleri, Pratik Kız Sanat Okulları, Olgunlaşma Enstitüleri, Milli Eğitim Bakanlığı Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğüne bağlı Halk Eğitim Merkezleri, Gazi Üniversitesi ve Selçuk Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi Nakış Öğretmenliği Programlarında yer almakta ve eğitim öğretim yapılmaktadır. Ayrıca bu alanda özel kurum ve kuruluşlar çeşitli kurslar düzenlemektedirler.
2.1.4. Maraş İşi (Dival İşi)
Maraş (dival) işinin anlatıldığı kaynaklarda çeşitli tanımlar yapılmıştır. Bu tanımlar tekniğin yapılışı hakkında da bilgi vermektedir. Bu tanımlardan bazılarına aşağıda yer verilmiştir.
“Maraş işinde desen özel yöntemlerle hazırlanır. İşlenecek olan desen ince bir kağıda çizilerek, çirişlenmiş karton üzerine yapıştırılır ve oyularak çıkan desen kumaşa yapıştırılır. Zahmetli aşamaları olan bu tekniği genellikle erkekler işlemişlerdir. Maraş ta yaygın biçimde uygulandığından bunlara Maraş işi denilmektedir” (Sürür,1976, s:41).
Dival işi “altı mukavva veya kösele ile kaplanıp, üstü sırma ile işlenen bir işleme türüdür” (Eronç,1984 s:339).
Anadolu’da yapılan dival işi tekniğinin halk arasında “mukavva işi” veya “basdırma” adları ile anıldığı belirtilmektedir. Daha eski işlemelerin altında karton kalıplardan çok pamuklardan yapılan örneklerin çokluğu dikkati çekmektedir.(Ögel, 1991, s:64)
“Tersi ile yüzü farklı görüntüde olan ,deseni kartondan özel bıçağı ile oyularak hazırlanıp, kumaşa yapıştırılan ve kartona gerilen, cülde denilen özel tezgahta üstten, çok katlı sırma veya sim ile alttan mumlanmış iplikle karşılıklı tutturularak yapılan bir işleme türüdür”(Markaloğlu,1996,s:6).
“Dival işinin, düz sarma, görünümünü veren türü yanı sıra balıksırtı ve hasır iğne vb. gibi çeşitlemeleri de bulunmaktadır. Genellikle ıhlamur ağacından yapılmış kalıpların üstüne işlenen bu iğnenin bazen ya kalın çuha ya da karton kalıpların üstüne işlenmiş örnekleri de vardır”(Barışta,1999,s:204).
“Dival işi tersi ile yüzü farklı görüntüde olan tek yüzlü bir işleme tekniğidir. Desen kartonu, işleme kartonu ve kabartma kartonu çiriş yardımı ile yapıştırılarak hazırlanmakta, hazırlanan desen ve işleme kartonu birbirine teyelledikten sonra desen möhlüke yardımı ile oyulmakta, oyulan desenin arkasındaki çirişli kısım ıslatılarak kumaş üzerine yapıştırılmakta, kumaş kartona teyellenerek gerilmekte, daha sonra ise cüldeye sıkıştırılarak işlemeye hazır hale getirilmektedir”(Köklü, 2003 s:211).
“Maraş işi tekniği yüzden sarma görünümünde, tersten ise hiristo teyeli görünümünde olan bir işleme tekniğidir. Alt iplik üstten üst iplik alttan görünmez, düğüm kumaş arasında kalır.Biz yardımı ile kumaş ve mukavva delinerek iğne alttan üste,üstten alta rahatça geçirilebilir” (Köklü,2002,s:124).
2.1.4.1. Maraş (Dival) İşinin Tarihçesi
Bugün “Dival işi ve Maraş işi ” olarak adlandırılan sırma işlemeciliği orjinal bir Türk sanatı olarak geçmişten günümüze kadar gelmiştir.
Anadolu Selçukluların dağılmasıyla başlayan beylikler döneminde kurulan Dulkadiroğluları Beyliği Mısır, Osmanlı ve İran arasında 200 yıl varlığını sürdürmüştür. Dulkadiroğluları' na bağlı olan ve büyük kervan yollan üzerinde bulunan, nüfus ve ekonomik yönden komşu yerleşim yerlerinden üstün bir konuma sahip olan Maraş ilinde, zengin bir iktisadi hayat sonucunda her türlü sanat dalında büyük ilerlemeler kaydedildiği görülmüştür.Bu devirde Maraş işi sırmacılık işlemeleri şehirdeki saraçhanelerde erkek ustalar tarafından yapıldığı kaynaklarda ifade edilmektedir(Maraş il yıllığı,1967 s:171).
İncelenen kaynaklarda Osmanlı sarayına Çelebi Mehmet’e gelin giden Emine hatunun çeyizi arasında bulunan sırma işleri ilk defa Osmanlı sarayına girmiş, bu şekilde saraya giren sırma saray ve çevresinde büyük dikkat çektiği ve beğenildiği belirtilmektedir.Fatih Sultan Mehmet’e gelin giderken götürdüğü Dulkadirli sultanlarından Sitti Hatun’un çeyizleri arasında bulunan kırk katır yükü sırma işi bu ince sanatın Osmanlı sarayına iyice yerleşmesine sebep olduğu tahmin edilmektedir (Meriç, 1991 s:24).
Maraş’tan Osmanlı sarayına gelin giden sultanların beraberinde götürdükleri yöresel motifler ve işlemeler Osmanlı sanatına yeni değerler katarken, bu şehrin sanatına da büyük yenilikler getirmiştir.Kaynaklarda Maraş’ta bu tarihlerden sonra zengin ailelerinin kızlarının çeyizleri arasında sırma ile işlenmiş işler bulunması adet haline geldiği, köylere, aşiretlere kadar yayıldığı ifade edilmektedir(Maraş İl Yıllığı, 1967 s: 172).
17. yüzyılda çeşitli sebeplerle eski ticari önemini kaybeden Maraş’ın ikinci merkez haline gelmesiyle şehirde bulunan sanatkarlar ve tüccarlar başka merkezlere göç etmek zorunda kalmışlardır. (Maraş il Yıllığı,1967, s:105) “17. yüzyıldan itibaren 18 ve 19. yüzyıllarda Osmanlı sarayında Maraş işi çeşitlemelerinin giderek yaygınlaştığı görülür”(Barışta, 1984 s:37).
Bu teknik ; "Türk işlemelerinde her yüzyılda uygulanmış ancak 19 yy.dan sonra daha yaygınlaşmış bir iğnedir"(Barışta,1997,s:54).
20. yüzyıl başlarında işleme sanatında bir duraklama yaşandığı görülmektedir. Uygulanan iğne tekniklerinde daha kolay veya az iplik kullanılarak yapılanların çoğaldığı ve kullanılan gereçlerde pamuğun, değeri düşürülmüş metal ipliklerin hazır kordonların kullanıldığı dikkat çekmektedir (Barışta, 1995 s:90).
El sanatlarının eğitim kurumları aracılığıyla öğretilmesi için 1934 yılında Kız Enstitüleri ile Akşam Kız Sanat Okulları’na atölye ve meslek dersleri öğretmeni yetiştirmek amacıyla Kız Meslek Öğretmen Okulu adıyla açılmıştır.Dival işleme tekniği el sanatları bölümünde ders olarak öğretilmeye başlamıştır.
1947 yılında Maraş Kız Enstitüsü Müdürlerinden Hanife Kurukahvecinin gayretleri neticesinde yapılan çalışmalarla işleme sanatına resmi bir hüviyet kazandırmış, enstitü bünyesinde sırma işleri bölümü açılmıştır.Maraş’ta o tarihlerde hayatta olan usta sanatçılardan bu Türk işleme sanatı öğrenilerek yok olmaktan kurtarılmıştır.Ayrıca Kız Teknik Öğretmen Okulu, Ankara Olgunlaşma Enstitüsü gibi eğitim ve öğretim kurumlarına gönderilen usta sanatkarlar vasıtasıyla bu işleme tekniği yurdun diğer bölgelerine de ulaştırılmıştır. Zamanın Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, İstanbul Beyoğlu Olgunlaşma Enstitüsüne yaptığı bir ziyarette gördüğü Maraş işi işlemeleri çok beğenerek, İran Şahı Rıza Pehlevi’nin evlenişi sırasında Türk hükümetinin düğün hediyesi olarak gönderilecek olan armağanlardan sofra takımı, bavul kılıfı gibi türler üzerine bu tekniğin uygulanmasını istemiştir.(Maraş İl Yıllığı, 1967 s:173)
Böylelikle Maraş işi milli bir işleme hüviyetine kavuşmuş, çeşitli vesilelerle bu tür hediyeler uluslar arası dostluk ilişkilerinde kullanılmaya başlanmıştır. “Maraş Kız Enstitüsü tarafından Ankara’da Milli Eğitim Yayınevi vitrinlerinde, Ankara Olgunlaşma Enstitüsü tarafından Belçika’nın başkenti Brüksel’de ve 1954’de
Beyoğlu Olgunlaşma Enstitüsünün “Tarsus” gemisi ile gerçekleştirilen seyyar Amerika turnesi sergisi bu tekniğin yurtiçi ve yurt dışında büyük bir ilgi görmesini sağlamıştır” (Maraş il yıllığı, 1967 s: 174-175).
Eski yaygılığını kaybetmiş ama eski değerini kaybetmemiş olan dival işi, günümüzde Gazi üniversitesi ve Selçuk üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültelerinin nakış öğretmenliği programlarında, Ankara Olgunlaşma Enstitüsü Sırma Atölyesi’nde ve diğer Olgunlaşma Enstitülerinde, Kız Meslek Liselerinde ders olarak, Halk Eğitim Merkezleri ve Pratik Kız sanat Okullarında ise kurslarda öğretilerek yaşatılmaya devam edilmektedir.
2.1.5. Maraş (Dival) İşi Yapımında Kullanılan Araç Ve Gereçler 2.1.5.1. Maraş (Dival) İşi Yapımında Kullanılan Araçlar
Cülde (Tezgah): Maraş işinde kullanılan işlenecek parçanın tümünün veya bir
parçasının sıkıştırıldığı “L” biçiminde bir kaide üzerine yerleştirilmiş bir mandalla birbirine bağlanmış, açılıp kapanabilen, iki bükey cımbıza benzeyen tahta koldan oluşan bir araçtır(Özcan, 1994 s:289).
Bir taban üzerine eğik olarak yerleştirilmiş, kartona gerilmiş kumaşı tutan tahtadan bir araçtır. Masa ile işleyen kişi arasına konur. Ayakla üzerine basılarak kullanılır. Üzerinde ağırlık vermek için bir demir ve kartonu sıkıştırmak için burgu vardır (Markaloğlu, 1996 s:19). (Fotoğraf-1)
Fotoğraf-1 Cülde
Askı: Dival işinde “cülde”ye sığmayan büyük iş parçasının asılması için
hazırlanmış ters “L” biçiminde, uzun kolu zemine bağlanılarak sabitleştirilmiş, kısa kolunda ağırlığı diremek için bir askı bulunan araç( Özcan 1994 s: 288 ).
Büyük işlemelerin sarkmaması ve rahat çalışılabilmesi için kullanılan tahtadan yapılmış bir araçtır. Uzun olan bölümü tabana dik olarak konmuştur. (1.70-1.80) Kısa bölümünün (35 cm) ucunda, ucuna çengel takılmış bir iplik vardır. işlemenin sarkan kenarı astarından yada kartonundan bu çengele tutturulur (Markaloğlu, 1996 s:20). (Fotoğraf 2)
Cağ (Makaralık): İşlemeye üst ipliklerin muntazam bir şekilde gelmesini
sağlayan bir araçtır. Makaraların takılabilmesi için 7-8 adet çivinin takıldığı ortalama 30-40 cm uzunluğunda dikdörtgen bir ahşaptan meydana gelir(Köklü, 2002 s:16).
Fotoğraf-3 Cağ
Möhlüke (Oyma Bıçağı): Deseni kartondan oyarak çıkarmak için kullanılır.
Tahta saplı ucu kıvrık ve sivri bir bıçaktır.Tahta bölümü avuç içine alınır. Sivri ucu kartona batırılıp çıkarılarak kesme işlemi yapılır.Deseni oymak, kabartma yapmak ve tırtıl kesmek için kullanılır. Kullanırken sürekli bilenmelidir. Ucu körelmiş ve kalınlaşmış bıçakla oygu yapılmamalıdır. Özellikle ince desenler keskin bıçakla oyulmalıdır. Sap kısmı ortalama 5-6 cm, bıçak kısmı ortalama3-3,5 cm uzunluğundadır (Markaloğlu, 1996 s:20) .(Fotoğraf-4)
Biz: Dival işinde kalın karton parçalarının iğneyi kırmamasını sağlamak ve
delik delmek işleminde kullanılmak üzere hazırlanmış, tahta saplı ince, sivri uçlu tornavidaya benzeyen bir tür saplı çuvaldız(Özcan, 1994 s:289).
Tahta sapı, çelikten yapılmış ince ucu olan bir araçtır.İşleme sırasında kartonu delerek alttaki iğneyi üste çıkarmak için kullanılır.iyi bizin sapı küçük, ucu ince uzun ve sivri olmalıdır. (Markaloğlu, 1996s:20) Sap kısmı ortalama 5-6 cm,iğne kısmı ortalama 3-4 cm uzunluğundadır. (Fotoğraf-5)
Fotoğraf-4 Möhlüke Fotoğraf-5 Biz
Çıkrık: İplik eğirmeye veya kordon bükmeye yarayan, tahta bir dikdörtgen
kaide üzerine yerleştirilmiş, iplik takmak için bir çivisi ve bir yönetme kolu olan araçtır (Özcan, 1994 s:289).
Büyük makaradan küçük makaralara sim sarmak için kullanılan, kordon ve tırtıl bükmeye yarayan bir araçtır.Bir tahta üzerine tutturulmuştur. Makara takmak için çivisi, çivinin diğer ucunda da bükülecek ipliklerin takıldığı kancası vardır. Çivi lastikle yuvarlak çarka bağlıdır ve bir kol yardımı ile döndürülür (Markaloğlu, 1996 s:22). (Fotoğraf-6)
Fotoğraf-6 Çıkrık
Makat: Desen yapıştırılırken işleme kartonu hazırlanırken, iki kağıdın arasında
kalan hava boşlukları gidererek düzgün yapışmasını sağlayan tahtadan yapılmış bir araçtır. Ortalama uzunluğu 20 cm’ dir.(Fotoğraf-7)
Çekiç: Bir ağzı küt, diğer ağzı yassı, tahta saplı çakıcı ve dövücü alet
(Doğan,2001 s:246) .(Fotoğraf-8)
Fotoğraf-7 Makat Fotoğraf-8 Çekiç Kağıt makası: Karton kesmek için kullanılır.
Küçük makas:İplik ve sim kesmek için kullanılır.
Dikiş iğnesi: Dikiş ve işleme yapmakta kullanılan ince, bir ucu sivri diğer
ucunda iplik geçirilecek delik bulunan çelik tel, suzen.(Doğan, 2001 s:608)
Boş makara: Sim, sırma veya iplik sarmak için kullanılır. Ütü: Kumaşı ütülemede ve desen yapıştırmada kullanılır.
2.1.5.2. Maraş (Dival) İşi Yapımında Kullanılan Gereçler
Çiriş: Sarı zambak kökünden yapılan ve su ile karılarak kağıt karton gibi
şeylerin yapıştırılmasında kullanılan bir zamktır(Turani,1980 s:29).
Sarı zambak veya çirişotu kökünün öğütülmesiyle elde edilen sarı toz.Sulandırılarak yapıştırıcı olarak kullanılır(Doğan,2001 s:264).
Çiriş otunun kök yumrularının kurutulup öğütülmesinden elde edilen toz halinde bir yapıştırıcıdır. Sulandırılarak kullanılır. Desenlerin beyaz kartona yapıştırılmasında, işleme kartonu ve kumaşın hazırlanmasında kullanılır. Çirişi sulandırmadan önce elemek yararlıdır. İyi cins çiriş sarı renkte ve ince öğütülmüş olmalı, içinde yabancı madde olmamalıdır (Markaloğlu, 1996 s:21) (Fotoğraf-9).
Fotoğraf-9 Çiriş
Beyaz karton: İnce ve iki yüzü parlak olmalıdır. Desenleri yapıştırmak için
kullanılır(Fotoğraf-10).
Sarı karton: İşleme ve kabartma kartonu hazırlamak için kullanılır
(Fotoğraf-11).
Fotoğraf-10 Beyaz Karton Fotoğraf-11Sarı Karton
Gri karton (İnce mukavva):İşlenecek kumaşı germek için kullanılır
Çimento Kağıdı(graft kağıdı):İşleme kartonu hazırlamak için kullanılır
(Fotoğraf-13).
Fotoğraf-12 Gri Karton Fotoğraf-13Çimento Kağıdı
Kuru beyaz sabun: Köşeli beyaz sabun desen yapıştırmak işleme ve kabartma
kartonu hazırlamak için kullanılır.
Kumaş:Genellikle kadife, saten gibi dayanıklı kumaşlar kullanılır. Ancak
yünlü kumaşlara, ipek , deri ve süet üzerine de uygulanır. İşleme kumaşı (çirişli) hazırlanırken sık dokulu ince kumaşlardan patiska veya opal kullanılır.
Astar kumaşı:Üstteki kumaşın kalınlığına göre; organze, mermerşahi,
tafta,yıkanmış patiska, yün tela astar olarak kullanılır.
Nakış ipliği: Desen yapışmış kumaşı gri kartona gererken teyellemek için
kullanılır.
Dikiş ipliği:İşleme yapılmış eşyaların dikilmesinde ve alt iplik olarak
kullanılır.
Çamaşır ipeği:İnce çamaşır ipeği iplik olarak, simle karıştırılarak veya
Sim:Astar iplik üzerine yassı metal telin sarılması ile elde edilir.İnce ve kaliteli
sim seçilmelidir. Genellikle altın ve gümüş rengindedir. Üst iplik olarak günümüzde daha çok üretilmekte ve kullanılmaktadır. (Markaloğlu, 1996 s:22)
Çok ince altın ve gümüş tellerin ince ipek veya pamuk ipliklerin üzerine sarılması ile yapılır.(Korkusuz, 1980 s:319)(Fotoğraf-14)
Fotoğraf-14 Sim
Sırma: Kalın madensel tellerin veya altın ve gümüş külçelerin haddeler içinde
eritilip makineler vasıtası ile inceltilmesinden meydana gelir. Altın ve gümüşten yapılanlar piyasada som sırma adı altında satılır (Korkusuz, 1980 s:319).
Çok ince madensel bir teldir.Üst iplik olarak kullanılır.(8-10 kat)İnce, yumuşak ve iyi cins olanı seçilmelidir. Altın ve gümüş rengindedir(Markaloğlu, 1996 s:20). (Fotoğraf-15)
Fotoğraf-15 Sırma
Balmumu: Alt ipliği mumlamak için kullanılır.Balmumu üst ipliklerin
kaymamasını sağlar ve ipliği sağlamlaştırır. İplik çok mumlanırsa çürüyebilir.İplik üzerindeki fazla mumlar kumaş parçası ile alınmalıdır. Mum silinmezse kumaşta leke bırakabilir (Markaloğlu, 1996 s:21).
Arıların petek yapmak için salgıladıkları madde(Doğan, 2001 s:125) (Fotoğraf-16).
Fotoğraf-16 Balmumu
Sünger: Balmumunun fazlalığını silmek için kullanılır. Ayrıca gözlük kabı,
çanta yapımında da iç astarı hazırlanırken kullanılır.
Tırtıl:Sırmadan, fabrikasyon olarak üretilmiştir.Kesilerek süslemelerde
kullanılır. Düz ve kıvırcık olmak üzere iki türü vardır.Altın ve gümüş rengindedir(Mat ve parlak tırtıl da denir.) (Markaloğlu, 1996 s:22)(Fotoğraf-17).
Fotoğraf-17 Tırtıl
Yapıştırıcı: Kabartma yaparken ve kumaşa yapıştırılan desenin yapışmayan
kısımlarını yapıştırırken kullanılır. Desenleri kumaşa yapıştırmak için kullanılır.
2.2. İlgili Araştırmalar
Köklü (2004) “İç Anadolu Bölgesindeki El İşlemeli Peşkirler” isimli doktora
tezinde yöredeki müzelerde bulunan peşkirlerin boyutu, atkı ve çözgü sıklığı, teknik, gereç, renk, motif ve kompozisyon özelliklerini incelemiş elde edilen sonuçlardan el sanatları eğitiminde yararlanılmasını sağlamıştır.
Köklü (2002) “El işlemeleri” isimli eserinde işleme hakkında genel bilgi, iğne
tekniklerinin işlem basamaklarını detaylı bir şekilde incelemiş ve bu alanda yapılan eğitim çalışmalarına katkı sağlamıştır.
Barışta (1999) “Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Türk İşlemeleri” isimli
eserinde Osmanlı İmparatorluğu döneminde yapılan işlemeler hakkında detaylı bilgi verilmiştir.
Markaloğlu (1996) “Dival İşleme (Sırma-Maraş İşi)” isimli eserinde dival
işlemenin tanımı ve tarihçesi, elde dival işlemede kullanılan araç gereçler, desen hazırlama, dival işi iğne teknikleri, kullanılan yardımcı ve süsleyici iğneler, makinede dival işleme işlem basamakları detaylı bir şekilde anlatılmıştır.
Köklü (1995) “Ankara İli Beypazarı İlçesindeki El İşlemeli Türk İşi Çevreler”
isimli Yüksek lisans tezinde yöreye ait çevrelerin, boyut onarım durumu, kullanılan gereçler, renk konu, kompozisyon özelliklerini incelemiş elde edilen sonuçlardan el sanatları eğitiminde yararlanılmasını sağlamıştır.
Barışta (1995) “Türk İşleme Sanatı Tarihi” isimli eserinde; İşlemenin tanımı
sınıflandırılması ve yüzyıllara göre tarihçesini incelemiştir.
Özcan (1994) “Türk Nakışları Öğretim Yaprakları ” isimli eserinde; Türk
İşi,Hesap İşi,Maraş İşi,İğne Oyaları ve Bartın Tel Kırma işlemlerinin yapım tekniklerini anlatmıştır.
Yıldır (1986) “Kahramanmaraş Yöresi Türk İşleme Sanatı” isimli yüksek
lisans tezinde Kahramanmaraş yöresi işleme sanatı ve Maraş işinin tarihçesi hakkında bilgi vermiştir.
Barışta (1984) “Cumhuriyet Dönemi Türk Halk İşlemeciliği Desen ve
Terminolojisinden Örnekler” isimli eserinde; Cumhuriyet dönemi halk işlemeciliğinde kullanılan türler, araç ve gereçler, uygulanan teknik, konu, biçimlendirme ve kompozisyonlar hakkında bilgi verilmiştir.
Sezgin (2000) “Mesleki ve Teknik Eğitimde Program Geliştirme” isimli
eserinde mesleki ve teknik eğitimde program geliştirme sürecini sistem yaklaşımına dayalı olarak açıklamıştır. Diğer bölümlerde sırasıyla iş analizi, eğitim amaçları, program kapsamının seçilmesi ve düzenlenmesi ile değerlendirme konularını incelemiştir.
Sürür (1976) “Türk İşleme Sanatı” isimli eserinde işlemenin tanımı,
uygulandığı alanlar, teknikler, kullanılan araç ve gereçler, motifler, kompozisyon özelliklerini incelemiştir.
BÖLÜM III
YÖNTEM 3.1.Araştırma Modeli
Araştırma kapsamında Ankara Olgunlaşma Enstitüsü Sırma Atölyesi’nde uygulanan Maraş işi (dival) iğne teknikleri ile uygulanan ürünlerin; çeşitlerini, yapılış tarihlerini, kullanılan gereç, teknik, renk, motif ve kompozisyon özelliklerini öğretim analizi yapılarak incelemek konuları ele alınmıştır.
Sırma atölyesinde son birkaç yıldır üretilen ve ulaşılabilen 50 adet ürünün fotoğrafları çekilmiştir. Bu ürünlerin her biri için teknik özellikleri, kullanılan gereç, kullanılan renk, motif ve kompozisyon özelliklerini belirten bilgi formu hazırlanarak ekler bölümünde sunulmuştur.
Geçmişte ya da hala var olan bir durumu var olduğu haliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma olan betimsel araştırma modeli kullanılmıştır. Konu ile ilgili literatür taraması yapılarak araştırmayı desteklenmiştir.
3.2. Evren ve Örneklem
Bu araştırmanın çalışma evrenini Ankara Olgunlaşma Enstitüsü Sırma Atölyesi’nde üretilen Maraş (dival) işi iğne teknikleri ve süsleme tekniklerinin uygulandığı ürünler oluşturmaktadır.
Araştırmanın örneklemini Ankara Olgunlaşma Enstitüsü Sırma Atölyesi’nde üretilen 50 adet Maraş işi (dival) iğne tekniği ile işlenmiş ürün oluşturmaktadır.
