Vakıflar İdaresinin Günümüze Ulaştırdığı Bir Ahşap Yapı Keşfi Osman Efendi Tekkesi

VAKIFLAR İDARESİNİN

GÜNÜMÜZE UUŞTIRDIĞI BİR AHŞAP YAPI

KEŞFİ OSMAN EFENDİ TEKKESİ

Restoratör Y. Mimar Esin OEMİREL

- stanbul'da evvelce mevcut olan dört-I y ü z c i v a r ı n d a k i tekkeden g ü n ü m ü z e A g e l e b i l m i ş tipik bir ö r n e k de Keşfî O s ­ man Efendi Tekkesi'dir. A h ş a p olan bu tekke Vezneciler semtinde Kalenderhane Mahalle-si'nde, Hallac-ı Mansur Sokağı'nda ( B u sokak g ü n ü m ü z d e mevcut değildir.) 102 pafta, 664 a-da, 24 parseldedir. Tekkenin civan tamamen istimlak e d i l m i ş ise de sadece tekke korun­ maktadır.

M e z k û r tekkeye ait en eski kayıt Vakıflar G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü Arşivi'nde mahfuz 1101 H . (1689 M . ) tarihli Keşfi Osman Efendi vakfiye-sidir.Wakfiye 1093 H . (16S2 M . ) yılı sefcrül-hayr ayının 15. günü d ü z e n l e n m i ş olup 1101 H . (1689 M . de) tescil edilerek yürürlüğe so­ kulmuştur. Aradan g e ç e n takribi yedi sene zarfında tekkenin inşa e d i l m i ş o l d u ğ u d ü ş ü n e -bilinir. Vakfiyede tekke ve yeri ile ilgili aynen

şöyle denilmektedir. "Mahmiye-i Kosıantiniy-ye'de Kalenderhane Mahallesi nde vaki bir ta­ raftan Ferhat Paşa Vakfı"^ "ve bir taraftan Helvacı Baba Vakfı": "ve bir taraftan Hüseyin Paşa milki ve bazen Hamamcı Mehmet Çelebi milki ve bazan tartk-i ânım ile mahdud milki miişterâm olan arsa üzerine malım ile bina ey-ledifiim, YEDİ BÂB HÜCÜRÂTI ve CÂMİ-i ŞERİFİ ve Medine-i Münevvere vakfından olan yüzkırkdört zira arsa-i ve biri mâi ve MİLK ve tarik-î hassı muhtevîzâviyemi ve Cami--i mezburun canibi şarkîsinde vaki ESÇAR-İ MÜSMİRE ve GAYR İ MÜSMİREYİ VE BİR SU KUYUSUNU müştcmil Arsa-i Memlûkemi...." Vâkıf Keşfi Osman Efendi'nin g ü n ü m ü z d e ­ ki tekkesinde vakfiye kayıtlarını teyid edici herhangi bir kitabe mevcut değildir.'* Ancak Keşfi Osman Efendi'nin kendisi ve hayır eser­ leri ile ilgili olarak Niksar'da yaptırdığı

câmi-1 Vakıflar Genel Müdürlû|û Arşivi. 34câmi-1 nolu defterin 52câmi-1. sahifesinde kayıtlı Keşft Osman Efendi Vakfiyesi.

2 Bakınız. İ. F. Ayano|lu."Ferhat Paşa ve Gizli Kalan VakıOan" ."Vakıflar Dergisi" S. 7 Sahife 145.

3 Bakınız. M. Baha Tanman. "Uıanbul Süleymaniyede Helvai Tekkesi", "Sanal Tarihi Yıllıgı*S 8, Sahife 173.

4 1976 senesinde Toklu Dede haziresi tamiri esnasında, hazirevc atılmış bir durumda bulunarak alınan Kelime-i TevhıO kitabesi muhafaza edilmek üzere o zamanlar alt kan mezariık ekibi şantiyesi olarak kullanılan tekkeye getirilmiştir.

116 Y.Mimar Esin DEMİREL indeki kitabede bilgi bulabiliyoruz/" Niıckim

kendi bu cami avlusunda gömülmüştür. Nik­ sar'daki caminin kitabesinde Aziz Mahmud Hüdai Hazretlerinin bendesi ve Celvetî tari­ kinden olduğu anlaşılmaktadır. Tekke ve Keşfî Osman Efendi hakkmda en detaylı araştırma­ da da tekkenin şeyhleri ve yapısı hakkında bilgi verilmez." 1307 H. (1890 .M) de İstanbul'­ da neşredilmiş olan Mccmua-i Tekâyâ'da zik­ redilen 22 Celvetî tekkesi arasında yer alan tekke o tarihte bulunduğu hal olarak arsa şeklinde gösterilir ki doğrudur.

Bu tekkenin Silsile-i Meşâyih-i Şöyle­ dir^.

1- Şeyh Osman Keşfi Efendi, vefatı 1127 H. (1715 M)

2- Şeyh Uzun Hafız Mehmet Efendi, ve­ fatı 1259 H (1843 M)

3- Mahdumu Şeyh Mehmet Efendi. 4- Şeyh Ali Harpulî

5- Esseyyid Mehmet Raif Efendi, vefatı 28 Receb 1307 H. (1889 M)

6- Mahdumu Kâmil Efendi.

7- Kerküklü Mehmet Müştak (Keşfi) E-fendi. Mahlâsı KEMTER dir*^.

Tekkenin banisi. Vâkıfı ve ilk şeyhi olan Keşfi Osman Efendi Erzurumlu'dur.

Cclvctiy-ye'ye müntesiptir. Niksar'daki caminin avlu­ sunda defnedilmiştir. Keşfi Osman Efendi'nin yaptırmış olduğu ve vakfiyede tarif edilen bi­ na 11% H (1781 M) yılında meydana gelen Cibali yangınında yanmıştır. Tekkenin bu yan­ gından sonra tekrar yapılmış olduğu bu tek­ kede vazife ifa etmiş bulunan şeylerin silsile­ sinden anlaşılmaktadır. Tekke daha sonra tekrar yanmıştır. Nitekim son şeyh olan Meh­ met Müştak Efendi 16 Rcbiülahir 1319 (1901 M) Cuma günü aldığı Kadirî hilafetinden çok kısa bir süre sonra arsa halinde bulunan bu tekkeyi yeniden inşa ettirmiştir. Mehmet Müştak Efendi'nin Tekkeyi inşa tarihi Vakıf­ lar idari kayıtlarına da geçirilmiştir ki bu da 1320 H (1902 M) dir." Halen mevcut olan ah­ şap bina bu tarihte yapılmış olan binadır. Va­ kıflar İdaresi'ndcki yazışma dosyasından anla­ şıldığı üzere tekkede elinde 1318 H (19(X) M ) yılında o zamanki Evkaf Nezareti'nden tasdik görmüş beratla oturmakta olduğunu iddia e-den FETHULLAH i,simli şahıs da 1956 yılma kadar bu tekkede oturmuştur. Daha sonra kısmi tamir yaptırılan tekkede Vakıfiar İdarc-si'nin emektar memurlarından merhum müel­ lif Fazıl İsmail Ayanoğlu vefatı tarihi olan 1974 yılına kadar oturmuştur.

TEKKENİN ÇEVRUSİ VE MÎMÂRİSİ Keşfi Osman Efendi Tekkesi Vezneciler

Bilahare iyi muhafazası için tekke dahilinde giriş methalinin sol duvanna monte ettirilmiştir. Kitabesinde "Merhum Osman Efendi ruhuna Fatiha" yazan Barok çeşme ise 1977 senesinde Aksaray Alaaitin Tckkesi'nin kaldınlarak yola terk olunan mezariık kısmında dozer kepçesinden kurtarılarak mezkur tekkeye getirilmiş ve bahçesinde muhdes ihata duvanna monte ettirilmiştir. Çeşme Haznesi Alaaitin Tekkesi bahçesinde halen mevcuttur".

5 i. H. Uzunçarşılı. "Kitabeler", sahife 73 de Niksar Keşlî Osman Efendi Camii kitahesi verilmektedir.

6 H. Kamil Yılmaz "Aziz Mahmud ffüdai ve Ceh^eliyye larikalı". sahife 282-283.

7 Meclis-i Meşâyih evraklanna göre (Zâti arşivimdcki vesikalar).

S Cemaleılin Server Rcvnakoglu. Bu kayda istinaden Tekkeyi Kemter Baba dergahı nam ı digcrı ile adlandırmıştır.

> II. Kamil Yılmaz. "A. M. Hüdai ve Celveliyye larikalı". sahife 283.

ı ) Dcfler/2-l.'W. sıra U.W. Fihrist ZW. de Osman Efendi Tekkesi ne M Hayrat M C I I kaydında inşa ı.nrıhı \^2^) 'il.ırak kayıtlı olup istanbul \'.ıkıllar Bölge Müdürlüsü nde mahfuzdur.

K E Ş F İ O S M A N E F E N D İ T E K K E S İ 117

semtinde Kalenderhane Mahallesi'nin dahi­ linde eski eserlerin bol olduğu ve tarihi Bozdoğan Kemerleri'nin bitimi mevkiinüe bulunmaktaydı. Bugün de aynı yerdedir. Yeri değişmemiştir. Ancak ne varki, çevresi değişmiş, mevcut sokaklar tamamen orta­ dan kalkmış, o eski ahşap evlerin birbirini izlediği sokak dokusu bozulmuş, tanmmıva-cak hale gelmiştir. Eski mahalle dokusunu ve bir zamanlar mevcut eski eserleri göste­ ren ve şahsi çalışmamız olan bir vaziyet plânını sunmaktayız. Bugünkü haliyle kar-şılaştırılırsa bulunduğu sokakla Keşfi Os­ man Efendi Tekkesi'nden başka hiç bir' şeyin kalmamış olduğu görülür. Tekkenin tam karşısında yer alan Derunî Mehmet E-fendi Tekkesi ve Türbesi aynı ismi taşıyan

sokağı ile birlikte yok edilmiştir. Keza aynı yerde Hallacı Mansur Sokağı'nda bulunan Sadrazam Seyyid Hasan Paşa Çeşmesi de 1970 senesinde tamamen yok edilmiştir. Tekke yakınında üzerinde sadece besmele yazılı kitabesi olan tuğla kemerli bir kapı­

nın aidiyeti meçhuldür. Tekke dahilinde bu­ lunmuş olan bir levhada aynen şunlar yazılıdır.

Bu derğâhın olup pen'ânesi Keşfi Osman Çerağında

Muhabbet kaynadup bir kahve iç kahve ocağında.

Yadiğâr-ı Halil Dede sene 1327. Kahve ocağı levhası olduğu açıkça anla­ şılan bu levhada adı geçen Halil Dcdc'nin dedeliği muhtemelen Mevlevilikle ilgili ola­ bilir.

Tekkenin dahilinde günümüzde müstakil bir kahve ocağı yoktur. Tekkenin mimarisi­

ni ortaya koyan rölövesi yine tekkeyi günü­ müze u l a ş t ı r a n Vakıflar İdaresinin Y . Mimarlarından Azize Manap'a 1982 yılında çizdirtilmiştir.

Dış mîmârîsi bakımından mihrabı hariç herhangi bir ah.şap istanbul evinden farkı olmayan 1320 H senesinde Mehmed Müş­ tak Efendi'nin yaptırdığı tekke iki katlıdır. Tekkeye Hallacı Mansur Sokağı'ndan üze­ rinde 5 köşeli yıldız bulunan bir kapıdan gi­ rilir. Z^min kat girişten 120 cm yükseltil­ miş ve köşeye gelen odanın altında depola­ ma vs. işler için kullanılabilen bir bodrum katı elde edilmiştir. Zemin katta bir merdi­ ven sofası ile iki oda ve sonradan 1979 yı­ lında ilâve edildiğini bildiğimiz tuvalet ve mutfak bulunur. Birinci kata 18 basamaklı ahşap merdiven ile çıkılır. Bu katta kareye yakın bir plana sahip tevhidhane ile diğer bir oda bulunur. Tevhidhane yaklaşık dört metre yüksekliğinde olup giriş kapısının sağ tarafına gelen kısımda ahşap dikmeler üze­ rinde kafesli bir kadınlar mahfeli vardır. Mahfelin altı basit bir korkulukla ana mek­ ândan ayrılıp maksure haline getirilmiştir. Kadınlar mahfelinin merdiveni bahçe yö­ nünde devam ederken, binanın bu kısmının kesilmesi dolayısıyla yok edilmesi sonucu kör bir merdiven haline sokulmuştur. Böy­ lece mahfele çıkmak imkânsızlaşmıştır. İçte ve dışta süsleme elemanı bulunmayan tek­

kenin, tevhidhanesinin düz badanalı mihra­ bına sonradan (1976 yılında) bir kandil motifi yaptırılmıştır. Mihrab dışa yarım da­ ire şeklinde bir çıkıntı yapar. Üzeri düşey yönde ahşapla kaplanmıştır. İçte tavanlar basit ahşap çıtalı olup, sadece tevhidhane-nin tavanı ortasında ahşaptan beş köşeli Kadiriyye tarikine ait yıldız motifi yapılmış­ tır.

Pencereler giyotin pencere olup alt kat-takilerinin önlerinde demir parmaklıklar bulunur.

Bahçe dahilinde eski ve halen suyu mev­ cut olan bir kuyu vardır. Bahçe duvarının vakfiyeye göre değil kadastro tespitine göre çekilmesi nedeniyle tekkenin vakfiyesinde

118 Y.Mimar Esin DEMİREL

belirtilen meyva ağaçlarıyla dolu arazi de tekke sahası dışında bırakılmıştır.

Keşf! Osman Efendi Tekkesi günümüze gelen tekke mimarisi örneklerinden tipik ve küçük ölçüdeki ilginç yapılardan biridir. Ü-niversite İnkişaf sahası dahilinde kalan tek orjinal yapıdır. İsabetli bir fonksiyone ile

işlerlik kazandırılabilir. İstimlak edilmesi düşünülmemelidir. Zira artık bu öm^kter-den başkaları kalmamıştır. Eski eserlerle bir zamanlar dolu olan bu bölgeden günü­ müze ulaştırabildiğimiz bu tarihî yapının korunması ve işlerlik kazandırılması gerek­ mektedir. İnsanlık ve kültür tarihi o zaman parlayacaktır.

1

Resim 1: Tekkenin milırap cephesinin görünümü (1977).

Resim 6: Tekkenin tevhidhanesL Ahşap dikmeler Resim 7: Tekkenin tevhidhanesindeki mihrap,

KEŞFİ OSMAN EFENDİ TEKKESİ ₁₁₉

Resim 2: Kc^/î Osman Efendi Tekkesi'nin

mifırap cephesi (1987). Resim 3: Tekkenin yıldız moiijli kapısı

1^

'/A

'A

0

Resim 4: Tekkenin yan tarafındaki üzerinde R^sim 5: Tekkenin kahve ocağına ait orjınal levha, besmele yazıh kitabe bulunan kapının söriıniisü.

120 Y . M i m a r Esin D E M İ R E L

C

Resim 9: Tcvhidhane tavanında be§ köseli yıldız motifi.

Resim 8: Tevhidhane mihrabına sonradan yapılan kandil motifi.

Resim 11: Tekkenin ilk şeyhi Keşfi Osman Efendi'nin Niksar'da yoplırdiff cami inin hıiziresindeki mezar tap.

(Cemaletlin SerlerRemakofilıtarşivinJen).

m-Resim 10: Tekkenin bahçesine 1977 senesinde Alaeddin Tekkesi'nden getirilerek monte edilen çeşme.

KEŞFİ OSMAN EFENDİ TEKKESİ 121

R.5/m /2- r.W-cmn son jcy/./ ve son b^nis," Mc/.n.c( Mü|mfc £/end/ //<• //tpV/ //<i.va//. Knss«f« ^// Müpaknamenin bir sahifesi. . . .

S i

>

« . s , - . , / l - r . U - . n / n son , 0 ^ , , ve son boms, MCnu. Müvak Efcnöi ile il.nli Hüseyin Vassal oa

122 _{Y.Mimar Esin DEMIREL}

eminönü OSMAN EFENDİ TEKKESİ RÖLÖVESİ

S-<5 İL. İSTANBUL İLÇE; EMİNÖNÜ MAH.KALENDERHANE SOK:HALLACIMANSUR ADA:66^ PARSEL: 2ii

5F7

TEKKE (HALLACI

1^

MANSUR) SOKA6I

VAZİYET PLANI 1/500

VAKinjVR RaöVE BÜROSU

E M İ N Ö N Ü O S M A N E F E N D İ T E K K E S I M . M I » ı » I J I *2l2t M E R C A N p a l l a ne l / l

KEŞFİ OSMAN EFENDİ TEKKESİ ₁₂₃

eminönü OSMAN EFENDİ TEKKESİ RÖLÖVESİ

S

Mİ

A-A KESİTİ 1/50

VAKIFLAR RÖIÖVE BÜROSU

EM»10I.U OİMAM U C W l l E « « t * l l u n ı r » r ~ M ALI ATAIZI U H S tarik

124 Y.Mimar Esin DEMİREL

eminönü OSMAN EFENDİ TEKKESİ RÖLÖVESİ

*<.»

§

m

llllilllll

Illlll

GIRIŞ CEPHESI 1/50

VAKIFLAR ROLOVE BÜROSU

E M İ N Ö N Ü O S H A N E F E N D İ T E K K E S İ H AL) A T A İ Z İ

AZtZC MERCAN

U f ta no t a r i h

KEŞFİ OSMAN EFENDİ TEKKESİ 125

eminönü OSMAN EFENDİ TEKKESİ RÖLÖVESİ

^ 3

111»!

fiti

-MIHRAP -CEPHESI 1/50

VAKIFLAR ROLÖVE BÜROSU

EMfNONU O S M A N E F E N D İ T E K K E S İ

A 2 I Î E M E » C A N

Y.Mimar Esin DEMtREL 126

eminönü OSMAN EFENDİ TEKKESİ RÖLÖVESİ

uo

\at <uvar

bodrum pencereleri

iv/jfa He firfiknüftûr.

BODRUM KATI PLANI 1/50

VAKIFLAR RÖLÖVE BÜROSU

EMİNÖNÜ OSMAN EFENDİ t E « K E S İ M . A l i ATAİZİ

KEŞFİ OSMAW EFENDİ TEKKESİ 127

eminönü OSMAN EFENDİ TEKKESİ RÖLÖVESİ

m

O

ao

n

E

1

.»4

»1

VAKİFLAR RaOVE BÜROSU

GIRIŞ KATI PLANI 1/50

128 V.Mimar Esin DEMİREL

eminönü OSMAN EFENDİ TEKKESİ RÖLÖVESj

<4

BİRİNCİ KAT PLANI 1/50

VAKIFLAR RÖLÖVE BÜROSU

EMİNÖNÜ OSMAN tFCNDİ TEKKESİ

H . A L İ ATAİZİ

AZİZE MERCAN