T.C.
TRAKYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ
ANTİK ÇAĞ’DA ANADOLU’DA KOZMETİK
ASLIHAN AKÇAY 1158203107
DOÇ. DR. DANİŞ BAYKAN
EDİRNE 2019
Author: Aslıhan Akçay
Subject:Cosmetics in Anatolia in Antiquity
ABSTRACT
Although it has been easier to eliminate or to cope the unsatisfactory places on the body, the stigmas or scars on the skin with technology, science, developments in health and reconstructive surgeries; there are some practices and methods have been used since the ancient times. As for “Cosmetic in Ancient Times”, it has been an generally known topic. The aim of this study is to have the explanation of Ancient Anatolian cosmetic with the first appearance of cosmetics, with the information of the material and tools used for cosmetic purposes and their storage methods by using archeological data. At this stage; occasionally some published findings and sometimes the data of the museum collections have been used for reference and relation between cosmetic and gender has been tried to evaluate for some specific tools.
Anahtar Kelimeler: Cosmetics, Beauty, Parfume, Makeup, Paint
Yazar: Aslıhan Akçay
Konu: Antik Çağ’da Anadolu’da Kozmetik
ÖZ
Vücutta memnun olunmayan yerleri, ciltteki leke ya da kusurları yok etmek veya kapatmak günümüzde teknoloji, bilim, sağlık alanlarındaki gelişmeler ve estetik müdahaleler ile kolaylaşmışsa da bunu sağlamak için eski zamanlardan beri kullanılan bazı uygulama ve yöntemler söz konusudur. “Antik Çağ’da Kozmetik” ise genel hatlarıyla bilinen bir konu olmuştur. Bu çalışmada, kozmetiğin ilk ortaya çıkışı, kozmetik amaçlı kullanılan malzeme ve maddeler, kullanım araç gereçleri ve saklanma şekilleri hakkında bilgi verilerek ve mevcut arkeolojik veriler ortaya konularak, Antik Çağ Anadolu kozmetiğinin yine arkeolojik verilerle açıklanması amaçlanmıştır. Bu aşamada bazen yayınlanmış kazı buluntularından bazen de müze
koleksiyonlarındaki veriler kullanılarak çıkarımlar yapılma yoluna gidilmiş, bazı malzemeler özelinde kozmetik ve cinsiyet ilişkisi de değerlendirilmeye çalışılmıştır.
ÖNSÖZ
İnsanlığın var oluşundan itibaren her zaman “daha iyi” ve “daha güzel” olan ya da görünüşü ile “dikkat çeken” kişi ya da unsurlar ön planda olmuş, “güzel olan” ilgi görmüş ve istenmiştir. Bu nedenle giyinmek, saçlarımızın bakımlı olması, cilt sağlığı gibi unsurlar ne kadar önemliyse karşılığında elde edilen “güzel olmak” da o kadar önemli olmuştur. Çünkü dış görünüş ve karşımızdakini etkileme arzusu belki de insanoğlunun var oluşundan beri her zaman önemli bir özellik olmuştur. Antik Çağ insanı da dönemsel farklılık ve yaşanılan toplumun etkisi ile çeşitli güzellik anlayışlarına ve arayışlarına sahip olmuş, bu amaçla uygulanan kozmetik ürünleri gerek güzelleşmek gerekse beğenmedikleri yanlarını ve kusurlarını gizlemek için kullanmışlardır.
Kozmetik kelime olarak “süslenme, süslemekte usta” gibi anlamlar içerirken bakıldığında sadece bu anlama değil çok daha büyük ve önemli bir anlama da sahip olduğu açıktır. Kelime kökeni incelendiğinde kökünde yer alan “kozmos” kelimesi ile aslında sadece dünya ya da evrenimiz anlamında değil, dünyanın oluşumu ile birlikte var olan kaos durumundan bir uyum ve düzen haline geçilmesi anlamını da içerdiği görülmektedir. Dünya’da var olan bu uyum ve düzen, içinde yaşayan insanların yaşamlarında da var olmaya devam etmiş, belirlenen toplumsal kurallar çerçevesinde yer alan hijyen ve kişisel bakım bu unsurlardan bazılarını oluşturmuştur.
Oldukça eski bir tarihe sahip olan kozmetik uygulamaları zaman içerisinde teknoloji ve bilim sayesinde günümüzde çok daha gelişmiş ve yapılan estetik operasyonlarla hem erkekler hem de kadınlar istedikleri görünüme kolayca ulaşmaya başlamıştır. Antik Çağ içerisinde de çeşitli madde, malzeme ve bitkiler karıştırılarak elde edilen merhem, krem gibi ürünler çeşitli araçlarla, belli işlemlerden geçirilerek elde edilmiş ve uygulanmıştır. Kimi zaman bu uygulamalar özellikle erkekler açısından kötü olarak nitelendirilse de kozmetik vazgeçilmez bir unsur olarak hayatlarında yer almıştır ve günümüzde de önemini sürdürmektedir.
Güzel görünmeyi tamamlayan önemli noktalarda biri de “güzel kokmak” olmuştur. Hem Antik Çağ hem de günümüz insanı için “koku” oldukça önem verilen bir nitelik olarak yaşam içerisinde her alanda yer almıştır. Bunu sağlamak ve kötü kokulardan kurtulmak için doğadaki çeşitli madde ve bitkilerden elde edilen yağ ve esanslar sayesinde yapılan farklı karışımlarla hoş kokular elde edilmiş ve “güzellik ile güzel kokmak” birbirini tamamlayan unsurlar haline gelmiştir. Bunun yanı sıra bir çok madde ve bu malzeme, kap ya da gereç kullanılmıştır. Günümüzde de benzer amaçla, benzer kullanım özellikleri gösteren eşyalar yer almaktadır. Ancak Antik Çağ kozmetiği hakkında birçok yayın bulunmasına karşın bilgiler yayınlar içerisinde çoğunlukla belli konular ya da malzemeler değerlendirilerek yer almaktadır. Ülkemizde ise özellikle Anadolu kozmetiği hakkında bilgi veren yayın sınırlı sayıdadır. Bu nedenle çalışmanın ana amacı ve elde edilmek istenen sonucu, kozmetiğin tarihsel dönem içerisindeki ortaya çıkışı ve gelişimi, yapımında hangi madde ya da malzemelerin kullanıldığı, saklanma ve uygulanma şekilleri gibi bilgiler doğrultusunda kozmetiğin Antik Çağ Anadolu’sunda kullanımı hakkında genel bir bilgi edinilmesinin sağlanması ve kozmetiğe dair bilgilerin bir bütün dahilinde bulunmasına çalışılmasıdır. Bu amaçla bir çok Türkçe ve yabancı arkeolojik yayın; alternatif tıp, farmakoloji, jeoloji, botanik, kimya, vb. gibi farklı alanlardaki makale ve çeşitli yayınlar ile içinde bu konunun yer aldığı yüksek lisans ve doktora tezleri araştırılmış; başta Edirne Arkeoloji Müzesi olmak üzere, İzmir, Efes, Eskişehir, Marmaris ve Tire Arkeoloji Müzeleri gibi çeşitli müzeler ziyaret edilerek kozmetik amaçlı kullanılan malzeme ve örnekler incelenmiştir. Çalışma içerisinde özellikle, Anadolu’da Antik Çağ Kozmetik Gereçleri olarak adlandırılan bölüm, elde edilen kaynakların yanı sıra yayınlanan kazı verilerinin bütün ciltleri taranarak kozmetik ve bu amaçla kullanım görmüş buluntuların belirlenmesi sonucunda oluşturulmuştur. Bunun yanı sıra, çalışmanın ana konusunu oluşturan başlık içinde yer alan “Anadolu” ifadesi günümüz Türkiye’si ve sınırları içerisinde kalan bölgeleri kapsamaktaktadır. Buluntu ele geçen kentler bu bölgelerde yer alan kentlerdir.
Tez çalışmalarım ve yazım aşamasında, tez danışmanım, değerli hocam sayın Doç. Dr. Daniş Baykan’a bilgi paylaşımı, yönlendirme, öneri ve göstermiş olduğu bütün yardımlar için çok teşekkür ederim. Aynı şekilde, yine çalışmalarım
esnasındaki yardım ve desteklerinden ötürü sayın Dr. Öğr. Üyesi Ergün Karaca’ya teşekkürlerimi bir borç bilirim. Ayrıca, Arkeolog Didem Baş, arkadaşlarım Özlem Arda ve Özlem Orbay’a, özellikle tez yazımı sırasında sabır ve sevgiyle benim her zaman yanımda olup beni destekleyen sevgili aileme sonsuz şükranlarımı sunarım.
Aslıhan Akçay Edirne
İÇİNDEKİLER ÖZ……….i ABSTRACT………....ii ÖNSÖZ………...iii İÇİNDEKİLER………...v LEVHALARIN LİSTESİ……….vii KISALTMALAR LİSTESİ………...xxvi 1. GİRİŞ………...1
2. ANTİK ÇAĞ’DA KOZMETİK HAMMADDE VE ÜRÜNLERİ 2.1. Hammaddeler ……….………...9 2.1.1. Mineral Maddeler………..………10 2.1.2. Bitkisel Maddeler………...15 2.1.3. Hayvansal Maddeler………...21 2.2. Ürünler 2.2.1. Tozlar ve Boyalar………..25 2.2.2. Kremler ve Yağlar……….39 2.2.2.1. Kremler………39
2.2.2.2. Yağlar, Kokulu Yağlar/Parfüm………...41
3. ANADOLU’DA ANTİK ÇAĞ KOZMETİK GEREÇLERİ 3.1. Kaplar………...54 3.1.1. Lydion………...56 3.1.2. Alabastron……….58 3.1.3. Aryballos………...61 3.1.4. Lekythos………65 3.1.5. Amphoriskos……….69 3.1.6. Unguentarium………...70 3.1.7. Pyksis………82
3.1.8. Kozmetik Tabak Kâse ve Tablaları………...86
3.1.9. Sürme Kapları………...89 3.1.10. Diğer Kaplar………92 3.2.Ölçek ve Kaşıklar………..93 3.3. Cımbız/Tutucular………...100 3.4.Taranma Gereçleri………...105 3.5.Aynalar………110 3.6. Strigilis………...120 3.7. Kozmetik Çubuğu………..129 4. SONUÇ………133 KAYNAKÇA………...137 LEVHALAR...157
LEVHA LİSTESİ
Levha I. 1: Mısır uygarlığında kedigözü görünüm örneği. (Uzantı 39’dan
düzenlenmiştir)
2:Nymhaea Caerulea Savigny (mavi lotus). (Uzantı 40’dan düzenlenmiştir). 3: Alkanet (sığırdili) bitkisi. (Uzantı 41’den düzenlenmiştir).
Levha II.1a:Turin Erotik Papirüs'ünden rahibe/fahişe figürünün detayı, Deir el
Medine yaklaşık MÖ 1250, Turin Museo Rgizio Inv. 55001 (Cleland, L.-Harlow, M.-Llewellyn-Jones,L., The Clothed Body in the Ancient World, Oxbow Books, İngiltere, 2005, s. 10, Fig.16’dan düzenlenmiştir).
1b: Antik Çağ’da Mısır’da boyama, koku ve makyaj örneği. (Uzantı 42’dan
düzenlenmiştir)
2: Pompeii’de, bir kapta bulunan purpurissum içeren mor pigmentler. (Uzantı 43’den düzenlenmiştir).
Levha III. 1: Antik Çağ’da mor renk elde edilen deniz kabuğu türleri. Murex
trunculus (Hexaplex trunculus L.), Murex brandaris (Bolinus brandaris L.) ve Purpura haemastoma (Stramonita haemastoma L.) (Gözde Adıgüzel- Bilge Y Kolancı, “Antik Çağ’da Statünün Rengi Mor”, Cedrus V, 2017, s. 262, Fig. 1’den düzenlenmiştir).
2: Isatis tinctoria. (Maria R. Belgiorno,“Cosmetics”, Archaeometry and
Aphrodite, Proceedings of the Seminar 13th June 2013 CNR, 2017, s. 60, Fig. 10).
3:Malahit örneği. (Uzantı 44’den düzenlenmiştir).
Levha IV.1: Stilistik bir analize göre MS 55-79 yıllarına tarihlenen IV Pompei
tarzındaki fresk, 24 Mayıs 1760’ta Pompeii’deki House VI, 17 veya Insula Occidentalis’te bulundu. (Uzantı 45’dan düzenlenmiştir).
2: Londra’da içindeki krem ile ele geçen teneke kutu. (Uzantı 24’ten
düzenlenmiştir).
3: Zambak parfümü yapımı, Mısır'ın 4. hanedanı, M.Ö 2500. (Uzantı 3’ten
düzenlenmiştir).
4: MÖ 5 ve 4. yüzyılları arasına tarihlendirilen alabaster alabastron örneği.
(Uzantı 46’den düzenlenmiştir).
Levha V.1a: Domus Aurea (Altın Saray) Modeli. (Uzantı 47’den düzenlenmiştir). 1b: Nero’nun kullanımı için tasarlanan Domus Aurea’daki büyük alanlardan
biri olan Oda 42’nin tuğla ve freskli iç görüntüsü. (Uzantı 48’den düzenlenmiştir).
2: Roma'daki Farnesina evinden parfüm döken kız (Geç Agustus Dönemi
sonu). (J.P.V.D. Balsdon, Roman Women, The Bodley Head Ltd., Londra 1962, Fig. 16’dan düzenlenmiştir.)
3:Bir grup kozmetik ürünü. Muhtemelen kozmetik uygulamaları için
kullanılan Roma gümüş spatula; MS 1. yüzyıla ait altın bantlı cam Roma kokusu şişesi; Yunan mermer pyksis (kozmetik kutusu), yaklaşık MÖ 450-400; Roma oniks (damarlı) kokusu şişesi; MS 3. yüzyılda dıştan yuvarlak oyma bezemeli Roma fildişi pyksis ve "Modestien, elveda" yazılı Roma fildişi tarak. (Ian Jenkens, Greek and Roman Life, British Museum, 1986, s. 28, Fig. 32’den düzenlenmiştir.)
Levha VI.1: 1853 yılında Bin Tepe'deki Alyattes mezarının keşfedilmesi sırasında
mezar odasında bulunan iki lydion. (Susan Wrigley, The Lydion. Revealing Connectivity a cross the Mediterranean in the Sixth Century B.C., (Sydney Üniversitesi, Arkeoloji Anabilim Dalı Onur Tezi), Sydney, 2011, s. 38, fig. 6’dan düzenlenmiştir).
2: Gordion’dan geç dönem Lydion (Gordion Kazıları envanter no: 2855
P935, sol; 5096 P1864, sağ) (Uzantı 19, şek. 6’dan düzenlenmiştir).
3: Daskyleion alabastronu yanında bulunan lydion. (Tomris Bakır-R. Gül
Gürtekin- Demir-Cumhur Tanrıver, “Daskyleion 2001”, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Ankara, 2003, s. 499, Resim 6’dan düzenlenmiştir.)
4:Antandros, 493 No.lu pithos mezar buluntuları arasında bulunan lydion.
(Gürcan Polat-Yasemin Polat-Kahraman Yağız-Rabia Aktaş-Aslı Saka-Evren Açar-Ecem Baysu-Ertuğrul Kıraç, “Antandros 2015-2016 Yılı Kazıları”, 39. Kazı Sonuçları Toplantısı 3. Cilt, Bursa, 2018, s. 501, Resim 13’den düzenlenmiştir.)
5: PT03 Numaralı Lydion. (Zeliha G. Büyüközer, “Börükçü Nekropol
Alanından Bir Arkaik Mezar”, Tüba-Ar 17, Ankara, 2014, s.121, Fig. 10’dan düzenlenmiştir).
LevhaVII.1: Atina alabastron örneği. (Uzantı 20’den düzenlenmiştir).
2: Bir taş parçasından kesilen vazo, lotus çiçeği tutan bir kadın biçiminde
kaptan ve dört kadın başıyla süslenmiş bir tabandan oluşmaktadır. Buluntu, Yakın Doğu'da ortaya çıkan ve Kıbrıs, Doğu Yunanistan ve Etruria'da uyarlamalar yapan kadınların büstleriyle parfüm şişelerine verilen bir Etrüsk tepkisidir. Bir kabın dört tarafını dekore etme konsepti, Doğu’dan kaynaklanmaktadır. MÖ Erken 6. Yüzyıl. (Uzantı 47’den düzenlenmiştir).
3: Opak koyu mavi camdaki alabastron örneği. (Fevziye Eker, “Antik Çağ’da
Cam Kap Formlarının Kullanımı Üzerine Bir Deneme”, GAUN JSS Cilt 17, Sayı 4, 2018, s. 1249’dan düzenlenmiştir.)
4: Gordion Tümülüs II’de bulunan alabaster kadın biçimli koku şişesi.(Çağlar
Boyu Anadolu’da Kadın Anadolu Kadınının Anadolu’da 9000 Yılı, T.C. Kültür Bakanlığı Sergi, 1993, s. 115, A 158’den düzenlenmiştir.)
5: Enez (Ainos) buluntuları arasında yer alan alabastron. (Sait Başaran-Gülnur
Kurap, “Enez (Ainos) 2012 Yılı Kazı Çalışmalarıyla İlgili Raporlar”, 35. Kazı Sonuçları Toplantısı 3.Cilt, Muğla, 2014, s. 260, Resim 9’dan düzenlenmiştir.)
Levha VIII.1: Ajax P. Tarafından yapılan, üzerinde tanrı/kahraman ve kentaur
Vase Paint, Thames and Hudson Ltd. Londra, 1998, s.83, fig.174’den düzenlenmiştir.)
2: British Museum’da bronz strigilis ve yağ şişesi. (Norman E. Gardiner,
Athletics of the Ancient World, Ares Publisher Inc., Michigan, 1930, fig. 59’dan düzenlenmiştir.)
3: Polyksena Lahdi'nden bir sahne: Parfüm kapları. (Uzantı 48’den
düzenlenmiştir).
4: Laodikeia’da bulunan L.07.KDN.M11.11 ve L.08.KN.M2.02 olarak
adlandırılmış yağ kapları. (Celal Şimşek, Laodikeia Çalışmaları 1.1, Laodikeia Nekropolü (2004-2010 Yılları), Ege Yayınları, İstanbul, 2011, Levha 127, 546 ve 547’den düzenlenmiştir.)
5: Klozemanai’ de bulunmuşağız ve boyun kısmı bir kadın başı şeklinde
işlenmiş koyu renk hamurlu aryballos. (Uzantı 49’dan düzenlenmiştir.)
6: Asos’da bulunan kirpi şeklinde aryballos. (Mermer. M23) (Nurettin
Arslan-M. Dennert-B. Böhlendorf Arslan, “Assos 2007 Yılı Kazı Çalışmaları”, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı 3. Cilt, Ankara, 2009, s. 117, Resim 7’den düzenlenmiştir.)
Levha IX.1: Deianeria tipi lekythos. (Uzantı 23’den düzenlenmiştir).
2: Bodur Lekythos. Yükseklik. 10 cm. (Uzantı 23’den düzenlenmiştir). 4: Antandros Melis Nekropolü’nde bulunan lekythoslar. (Gürcan
Polat-Yasemin Polat, “Antandros 2003-2004 Yılı Kazıları”, 27. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, Ankara, 2006, s. 113, Resim 11’den düzenlenmiştir.)
5: L3’e ait ölü hediyelerinden lekythos. (Cevat Başara-Vedat Keleş-Hasan
Kasapoğlu-H.Ertuğ Ergürer, “Parion 2010 Kazı ve Restorasyon Çalışmaları”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Ankara, 2012, s. 33, Resim 5’den düzenlenmiştir.)
6: Lekythoslardan bir örnek, yerel üretim (MÖ 5.yüzyıl).(Sait Başaran- Stefan
Karwiese- Helmut Brückner-Gülnur Kurap-Bahar Mergen-Anca Dan-Cristina, “ Enez (Ainos) 2016 Çalışmaları”, 39. Kazı Sonuçları Toplantısı 3. Cilt, Bursa, 2018, s. 48, Resim 4’den düzenlenmiştir.)
7: MÖ 6.yüzyılın son çeyreğine tarihlenen lekythos örneği. (Kozan Uzun,
Klazomenai Dalgalı Çizgi Bezekli Seramiği, (T.C. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi), İzmir, 2007, 147, Fig.102’den düzenlenmiştir.)
Levha X.1: Amphoriskos. (Sedef Kepçe Ç.-İnci Delemen, Yunan ve Roma Kap
Biçimleri, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 2009, s. 2’den düzenlenmiştir.)
2: Cam amphoriskos örneği. (Eker 2018:s. 1250’den düzenlenmiştir).
3: Mezar 1’den amphoriskos. Amisos. (D. Burcu Erciyes, Wealth,
Aristocracy and Royal Propaganda Under the Hellenistic Kingdom of the Mithradatids in the Central Black Sea Region of Turkey (Colloquia Pontica), Brill Yayınevi, Boston, 2006, s. 75, Fig. 24’den düzenlenmiştir.)
4: Ainos 2016 yılı çalışmalarında bulunan amphoriskos (MÖ 7. yüzyıl).
(Başaran, S.-Karwiese, S.-Brückner, H.-Kurap, G.-Mergen, B.-Dan-Cristina, A. 2018: s. 49, Resim 9’dan düzenlenmiştir.)
5: Milet Müzesi. Kazartepe unguentarium buluntuları. (Uzantı 50’den
düzenlenmiştir).
Levha XI.1a: Aizanoi iğ formlu (fusiform) unguentarium Tip 2 örneği. (Korkmaz,
Hatice-Buz, Ufuk,“Aizanoi 2012 Kazı Sezonu Kuzey Nekropolis Unguentariumları”, Aizanoi-I, Edit. Elif Özer, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, 2013, s. 62, Resim 4, Çizim 2’den düzenlenmiştir.)
1b: Aizanoi bulbos formlu unguentarium Tip 2 örneği. (Korkmaz-Buz 2013,
s. 64, Resim 6’dan düzenlenmiştir.)
2: Sivri dipli damgasız unguentarium. (Dürdane Kaya, “Küçük Çekmece Göl Havzası (Bathonea?) Kazıları Geç Antik Çağ Unguentariumları”, İstanbul Küçükçekmece Göl Havzası/Excavations of Küçükçekmece Lake Basin (Bathonea), Edit. Şengül Aydıngün, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2013, s. 253, Res. 6’dan düzenlenmiştir.)
3: Ağız kısmında tıpası ile birlikte bulunan unguentarium parçası. (Banu
Özdilek, 2009-2012 “Andriake Kazılarından Ele Geçen Unguentarium, Şişe, Lykion ve Mortar Örnekleri”, Olba XXIV, 2016, s. 253, Kat. Nu.: U18, fig. 19’den düzenlenmiştir.)
4: 289, 648, 1044 ve 1195 numaralı 4 adet unguentarium. (Rafet Dinç,
“Tralleis (1996–2002) Kazı Buluntuları IşığındaMesogis Şarapçılığı ve Sağlık”, Bilal Söğüt, Stratonikeia’dan Lagina’ya From Stratonikeia to Lagina Ahmet Adil Tırpan Armağanı Festschrift in Honour of Ahmet Adil Tırpan, 2012, s. 195, Fig. 11’den düzenlenmiştir.)
5: Kyzikos’da bulunan cam unguentarium. (Nurettin Koçhan-Korkmaz
Meral-Fevziye Güneş, “Kyzikos 2007 Yılı Kazıları”, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı 1. Cilt, Ankara, 2009, s. 174, Resim 10’dan düzenlenmiştir.)
Levha XII.1:Pişmiş toprak pyksis. Haimon Ressam Okulu. Yunanistan. MÖ
500-474 (Uzantı 25’den düzenlenmiştir).
2: Kyme'den 877/6 Mezarından bulunmuş pyksis. (Özden Ürkmez-Erkan
Dündar, “Remarks on the Possible Uses of the Perfumed Oils, Ointments, and its Containers in the Cult of Dead from the fourth century BC to the second century AD: In the Light of the Necropoleis of Kyme, Colophon, and Patara”, Journal of Intercultural and Interdisciplinary Archaeology N° 01, 2014, s.59, Fig. 3’den düzenlenmiştir.)
3: Ephesos Artemision’unda ele geçen fildişi, kapaklı pyksis. (Ulrike Muss
2013, s. 239, 129’dan düzenlenmiştir.)
4a-b-c: Kordon Köyü/Salihli (Manisa)-Kordon Tümülüsü’nde bulunan ahşap
pyksisler. (Baran Aydın, “The Hellenistic Pottery and Small Finds of Kordon Tumulus at Kordon Köyü/Salihli (Manisa) 2001”, Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien 76, 2008, Plate 3, Gup A, Cat: 89, Cat: 90, Cat: 91’den düzenlenmiştir.)
5: Laodikeia’da bulunanL.08.KDN.M34.34a-b buluntu numaralı kapaklı
Laodikeia Nekropolü (2004-2010 Yılları) Katalog, Ege Yayınları, İstanbul, 2011, s. 696, Kat. Nu:721’den düzenlenmiştir.)
6: Patara’da bulunan A8 numaralı pyksis buluntusu. (Şahin 2018: s. Levha 3,
A8’den düzenlenmiştir.)
Levha XIII.1: Kozmetik palet örneği.(Uzantı 26’dan düzenlenmiştir).
2: L42. 27 Mermer palet. Uz. 7 cm.; Kal: 1 cm Yarısı kırık ve eksik bir
buluntudur. Kontekste göre MS 1-2. yüzyıl. (Sedef Ç. Kepçe 2017: s. 25’den düzenlenmiştir.)
3a: Efes Müzesi’nde yer alan “Yamaç Evler” buluntusu tabla. (İlter Uzel
Anadolu’da Bulunan Antik Tıp Aletleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2000, Levha L, 27’den düzenlenmiştir.)
3b: Afyon’da bulunmuş ve halen Bolu Müzesi’nde sergilenen ilaç tablası.
(Uzel 2000; Levha CXLII, 5’den düzenlenmiştir.)
4: Mezar 5’ de bulunan andezit kozmetik tablası (Allık). (Özer, Elif, “Aizanoi
Kuzey Nekropolis 2012 Sezonu”, Aizanoi-I 2012 Yılı Kazı ve Araştırma Raporları, Edit. Elif Özer, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, 2013, s. 52, Resim 55’den düzenlenmiştir.)
Levha XIV.1: Sütun şeklinde sürme kabı ve kabın üstten görünüşü. Küçük delik,
döner kapağın (şu an eksiktir) bir zamanlar takıldığı yerdir. Ahşap, Yeni Krallık, 18 Hanedanı, yaklaşık MÖ 1550-1295. (Uzantı 51’den düzenlenmiştir).
2:Detaylı sapa sahip sürme kabı. Filistin. MS Geç 6-7. yüzyılın başları.
(Luckner, Kurt T., “Ancient Glass”, Art Institute of Chicago Museum Studies, Vol. 20, No. 1, 1994, s. 90, 66 Numara’dan düzenlenmiştir.)
3: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji ABD Koleksiyonu’ndan üç gözlü kap. (Uzel 2000; Levha XVII, 60’dan düzenlenmiştir.)
4: Cam hurma kap örneği. (Richard A. Grossmann, Ancient Glass A Guide to
The Yale Collection Yale University Art Gallery, New Haven, Connecticut, 2002, s. 34’den düzenlenmiştir).
5: Miğferli baş şeklinde aryballos. Grasse Müzesi. (Dominique Frère-
Laurent Hugot, “Les vases à parfum du VIIe
au IVe s. Av. J.-C.”, Dossiers D'archéologie N° 337, 2010, s. 4’den düzenlenmiştir).
6:Midye biçimli aryballos. Selçuk-Efes Müzesi, Envanter-Numara: 82/41/86
(Muss, Ulrike, Efes Artemisionu Bir Tanrıçanın Kutsal Mekânı, İstanbul Arkeoloji Müzeleri 22Mayıs-22 Eylül 2008, Viyana, 2008., s. 321, Res. 6’dan düzenlenmiştir.)
7: Aizanoi’da Mezar 7’nin dışında bulunmuş istiridye biçiminde kap. (Özer
2013, s. 49, Resim 49’dan düzenlenmiştir.)
Levha XV.1: Gümüş cochlear örneği. Roma.( Uzantı 52’den düzenlenmiştir).
2: Tunç makyaj seti. Cımbız ve kulak temizleyici (MÖ 8-7. yüzyıl) Haluk
perk Koleksiyonu. (Okta Belli, Urartu Takıları, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, İstanbul, 2010, s. 194’den düzenlenmiştir.)
3: Smyrna kenti kazılarında bulunan kemik kozmetik kaşığı. (Akın Ersoy,
Antik Dönemden Osmanlı Dönemine Smyrna/İzmir Kemik Objeleri, Ege Yayınları, İstanbul, 2017, s. 64, Fig. 37’den düzenlenmiştir.)
4: Perge’de bulunan Kozmetik Aleti?, Tıp Aleti? (Hasret Garan, Antik Çağ’da
Kemik Endüstrisi ve Perge’de Bulunmuş Kemik Eserler,(T.C.İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Ana Bilim Dalı Klasik Arkeoloji Bilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2015, s. 107, Ka 6’dan düzenlenmiştir.
5: Allianoi’da bulunan kemik kulak kaşıkları. (Ergün Karaca, Allianoi Kemik
Eserleri, (Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Edirne, 2009, s. 200, Kat. Nu. 431,Kat. Nu. 432; s. 201, Kat. Nu. 433’den düzenlenmiştir.)
6: Tarsus/Gözlükule’de B7 97 açmasında ele geçen bronz, bir ucunda
bezemenin ardından kaşık bulunan tıp âleti ve çizimi. (Aslı Özyar-Elif Ünlü-Steve Karacic-Catherine Person-Türkan Pilavcı-Serdar Yalçın, “Tarsus-Gözlükule 2009 Yılı Kazısı”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı 3. Cilt, Ankara, 2011, s. 260, Çizim 10’dan düzenlenmiştir.)
Levha XVI.1: 9.3.2.3.2 Bakır alaşımdan cımbız. Kolların arasına hareketli sabitleme
çubuğu yerleştirilmiştir. Roma İmparatorluk Dönemi. Uzunluk 76 mm. (Haluk Perk, Anadolu Antik Dönem Tıp Aletleri, Haluk Perk Tıp Müzesi Yayınları, İstanbul, 2012, s. 106’dan düzenlenmiştir.)
2: Cerrahi penset (Çanakkale Müzesi). (Uzel 2008: s. 33, Resim 13’den
düzenlenmiştir.)
3: Tunç makyaj seti (MÖ 8-7. yüzyıl). (Belli 2010: s. 192’den
düzenlenmiştir.)
4: Parion tiyatro kazılarında bulunan bronz cımbız. Uzunluk: 64 mm Kalınlık:
2 mm Ağırlık: 8.09 gr’dır. MÖ 9-11. yüzyıl. (Çelikbaş, E., “VII. Metal Objects the Teather”, Parion Studies I, Roman Theather of Parion Excavations , Architecture and Finds From 2006-2015 Campaigns, s. 185-217, Editör Cevat Başaran- H. Ertuğ Ergürer, İçtaş A.Ş. Yayınları, İstanbul, 2018, Fig. 1’den düzenlenmiştir.)
5: Haluk Perk koleksiyonu. Bronz. Uzunluk: 67 mm. Kılıf içinde epilasyon
cımbızı. Kılıfında askı deliği bulunmaktadır. Roma İmparatorluk Dönemi (Perk 2012: s. 106, 9.3.3.1.’den düzenlenmiştir.)
6: Haluk Perk koleksiyonu. Uzunluk: 72. 5 mm. Kemik cımbız. Roma
İmparatorluk Dönemi (Perk 2012: s. 106, 9.3.3.4.’den düzenlenmiştir.)
7: Smyrna Agorası kazılarında Hamam Yapısı kazılarından ele geçen
minyatür kemik tarak. Uzunluk: 2.9 cm, Genişlik: 2.4 cm Geç Roma-Erken Bizans Dönemi. Katalog Nu: 55.(Ersoy 2017: s. 41, Fig. 13’den düzenlenmiştir.)
8a: Nif (Olympos) Dağı Karamattepe’de 2009’da bulunmuş çift taraflı kemik
tarak. (Elif Tül Tulunay, “Nif (Olympos) Dağı Araştırma ve Kazı Projesi: 2009 Yılı Kazısı “, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı 3. Cilt, Ankara, 2011, s. 418, Resim: 6’dan düzenlenmiştir.)
8b: Ceren Baykan tarafından Karamattepe taraklarının çizimi, rekonstrüksiyonu ve saplı rekonstrüksiyonu. (Peker 2013: s. 150, Fig: 6, 7, 8’den düzenlenmiştir.)
Levha XVII.1: Ephesos MÖ 700/650-480 yılları arasındaki dönemdeki
Artemision'dan çift taraflı fildişi tarak. Yükseklik: 9.5cm (Müjde Peker “A Double Bone Comb From Karamattepe, The Nif Mountain Excavation”, Oxford Journal of Archeology Vol 32, No.2, 2013, s. 155, Fig: 14’dan düzenlenmiştir.)
2: İkiztepe’de bulunan kemik tarak. (Önder Bilgi, “İkiztepe Kazısı 2003
Dönemi Çalışmaları”, 26. Kazı Sonuçları Toplantısı 1.Cilt, Ankara, 2005, s. 26, Resim 7’den düzenlenmiştir.)
3: Çatalhöyük buluntusu obsidyen ayna. ( Uzantı 53’den düzenlenmiştir). 4: Sol elinde açık şekilde duran kapaklı bir ayna tutan ve mantosunu
ayarlamak için sağ elini yükselterek bir şilte ve yastığa yaslanan bir Etrüsk kadın lahti. MÖ 3000-MÖ 1. yüzyıl. (Uzantı 54’den düzenlenmiştir).
Levha XVIII.1a: Bronz ayna. Çap. 10.2 cm, Sap Y.8.2 cm, K. 0.5 cm. MS Erken 1.
yüzyıl. (Feyzullah Şahin, Patara V.2 Patara Metal Buluntuları, Ege Yayınları, İstanbul, Levha 8, B18’den düzenlenmiştir.)
1b: Bronz ayna. Çap. 7.6 cm, D. 0,7 cm, K. 0,3cmDaire biçimli omega kulplu
bronz aynanın iç ve dış kısmında iç içe geçmiş eş merkezli daireler yer almaktadır. Hellenistik Dönem. (Şahin 2018: Levha 8, B21’den düzenlenmiştir.)
1c: Bronz ayna. Çap. 11.2 cm, G. 9 cm, K. 0,25cmBezemesiz, dikdörtgen
biçimlidir. MÖ 2. yüzyıl-MS erken 1. yüzyıl. (Şahin 2018: Levha 10, B34’den düzenlenmiştir.)
2a: TSM1’den ele geçen bronz ayna. 17. 5 cm ölçülerindedir. Kenarları çıkıntı
yapar şekildedir ve üzerinde herhangi bir bezeme bulunmamaktadır. MÖ 4.yüzyıl sonları. (Cevat Başaran, Antik Troas’ın Parlayan Kenti Parion, Ege Yayınları, İstanbul, 2013, s. 167, Resim 217’den düzenlenmiştir.)
2b: Parion nekropol ve SDJ1’den bulunan bronz aynalardandır. (Başaran
2013: s. 168, Resim 218’den düzenlenmiştir.)
3: Kurşun ayna çerçevesi. Y. 6; G: 4. 5. yüzyıl. (Ünal Demirer, Kibyra Metal
Buluntuları, (Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü Arkeoloji Ana Bilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi), Antalya 2013, s. 193, B3’den düzenlenmiştir.)
4: Gümüş ayna. İki parçadır ve disk biçimlidir. Tutamak birbiriiçine geçmiş ve
düğüm biçiminde bükülmüş iki çubuktan meydana gelmektedir. Uçları yaprak biçimindedir. Ölç.: Ayna çap:21cm Kl:0,25cm Sap: U:16 cm G:9,7cm Kl:0,35cm (Alptekin Oransay, Arykanda Antik Kentinde 1971-2002 Kazı Sezonlarında Ele Geçen Madeni Buluntular ve Madencilik Faaliyetleri, (T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji (Klasik Arkeoloji) Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, Levha XIV, C15’den düzenlenmiştir.)
Levha XIX. 1a: Atina. Kırmızı figür hydria. MÖ 500-450. Köken: İtalya, Etruria,
1b: Atina. Kırmızı figür pelike. MÖ 500-450. (Uzantı 56’den düzenlenmiştir). 2: Elinde strigilis tutan kadın atletlerin banyo yapımı esnasında betimlendiği
stamnos. Polygnotos Grubu MÖ 440-430. Yunan. (Uzantı 57’dan düzenlenmiştir).
3: 1 Numaralı demir strigilis. (Taylan Doğan-Yağız Kahraman, “Efes
Müzesi’nde Korunan Roma Dönemine Ait Bir Grup Strigilis”, Mersin Üniversitesi Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi, Olba XXV, 2017, s. 341, Fig. 1’den düzenlenmiştir.)
Levha XX.1: Bronzdan yapılmış strigilis B13 ve B14, 10 cm çapında demir bir
halkaya geçirilmiş olarak birlikte ele geçmiştir. Dörtgen kapalı kulp ve kaşık ayrı ayrı üretilmiş ve daha sonra birleştirilerek yapılmıştır. Stirigilisler, OM43 kodlu mezarda palaestra takımının diğer parçaları olabilecek üçlü zincir ve bakır-gümüş alaşımı bir kâse ile aynı kontekste bulunmuştur. Bu kontekst içinde yer alan iki unguentarium MÖ 1. yüzyılın ikinci yarısı özellikleri göstermektedir. B13 ve B14 bu dönem içinde tarihlendirilmişlerdir. (Şahin 2018: Levha 7, B13-B14’den düzenlenmiştir.)
2: Parion Nekropolü demir strigilisleri. (Başaran 2013: s. 169, Resim 219’dan
düzenlenmiştir.)
3: Ördek başlı çubuk. Muhtemelen MS 1-2. yüzyıl. (David Whitehouse,
Roman Glass in the Corning Museum of Glass 3. Cilt, Hudson Hills Press, Vermont, 2003, s. 52-53, 972’den düzenlenmiştir).
Levha XXI.1: Cam karıştırma çubukları. MS 1. veya 2. yüzyıl. Tip Issıng 79. (C.S.
Lightfoot-Melih Arslan, Ancient Glass of Asia Minor a Private Collection, Anadolu Antik Camları: Yüksel Emirtan Koleksiyonu, Ünal Ofset, Ankara, 1992, s. 219, 220, Resim 147, 148, 149’dan düzenlenmiştir.)
2: Parion Nekroppol TSM1’de bulunan kozmetik kabı ve bronz kapağı
buluntusu. (Başaran 2013: s. 152, Resim 201’den düzenlenmiştir.)
2: Env. Nu: 539-83 olarak yer alan parfüm şişesi. (Nurettin Öztürk-Birol
Can, “Erzurum Müzesi Cam Eserleri”, 24. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2.Cilt, Ankara, 2007,s. 121, Resim 11, 12’den düzenlenmiştir.)
4: Bergama Müzesi’nde sergilenen buluntular arasında bulunan krem kabı
örneği. (Cenk Atila-Binnur Gürler, “Bergama Müzesi’nde Bulunan Roma Dönemi Cam Eserleri”, “Metropolis Ionia II Yolların Kesiştiği Yer: Recep Meriç İçin Yazılar, Editörler Serdar Aybek-Ali Kazım Öz, Homer Kitabevi, İstanbul, 2010s. 52, Resim 13’den düzenlenmiştir.)
KISALTMALAR LİSTESİ
a.g.e.: adı geçen eser a.g.m: adı geçen makele bkz.: Bakınız Nu: Numara MÖ: Milattan Önce MS: Milattan Sonra s.: sayfa yy.: yüzyıl edit.: Editör Lev. : Levha
Kat. Nu. : Katalog Numarası U: Uzunluk Yük. : Yükseklik Gen. : Genişlik Kal. : Kalınlık cm. : Santimetre m. : Metre
K.Gen.: Kaşığın Genişliği S.Kal.: Sapın Kalınlığı Plk : Plankare
Prç : Parça Çev.: Çeviren Fig./fig.: Figür/figür Kayıt Nu.: Kayıt Numarası
1. GİRİŞ
En geniş kapsamda, kozmetik madde ve ürünler, günümüzde dünyadaki birçok toplumda, deri, saç, tırnak, sakal ve ağız (ve rektal) mukozalarına sürülmek, fışkırtılmak veya benzeri yöntemleri uygulamak suretiyle temizlemek, güzelleştirmek, çekiciliği arttırmak ve/veya yüz ve vücudun dış görünüşünü değiştirmek ve sağlığını korumak amacıyla uygulanan, madde, preparat ve gereçlerdir 1
. Bu tanımdan, çoğu kozmetik ürünün esas amacının cilt bakımı olduğu sonucu çıkarılabilir. Bu ürünler aynı zamanda zararsız ve agresif olmayan fakat etkili bakım sağlamalıdırlar 2
.
Kozmetik kelimesini kullandığımızda, yalnızca bir kişinin görünümünü iyileştirmek için kullanılan “makyaj” a gönderme yapılmaz, bir kişinin sadece güzel değil aynı zamanda sağlıklı ve genç görünmesine yardımcı olan maddeler ve süslemeler de bu kapsamda yer almaktadır. Kozmetik kullanımı, ekonomik konumu ve/veya bir sosyal sınıfa veya önde gelen bir kabileye ait olduğunu vurgulayan bir statü sembolünü yansıtır. Aynı nedenden dolayı kişisel süslemelerin, dövmelerin ve makyajların kullanılmasını da bu düşünce içine alabiliriz 3
.
Kozmetik, Yunanca “süslemekte usta” anlamına gelen “kosmetikos” sözcüğünden türetilmesiyle elde edilen bir kelimedir4
. Kökenine bakıldığında kozmetik, latince "güzelleştirici, güzelleştiren veya insan vücudunu süsleyen sanat", Yunan’da kosmetike (tekhnē) formunda “elbise ve süsleme sanatı ", Kosmetikos kelimesi ile "süsleme veya düzenleme konusunda uzman," anlamına gelmektedir. Yine kökeninde yer alan kosmein kelimesi ile de “düzenleme, süsleme” ve kosmos “düzen; süsleme” anlamlarını içermektedir. Sıfat dişildir, çünkü tekhnē dişil bir isimdir 5. Yunan κόσμoς'un (H) Semitik kök √qsm'den türetilmesi, güçlü bir etimoloji örneği sunmaktadır. İngilizce "kozmos" ve “kozmetik” ile olan ilişki, “sıra, örgütlenme” ve “sıraya koymak” için kullanılan “kosme” fiilinin Yunanca kelimenin
1 Serpil Kışlalıoğlu, “Kozmetoloji Bilimi”, Edit. Yasemin Yazan, Kozmetik Bilimi, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, 2004, s. 4
2 P. Cuadrado, “Genel Cilt Bakımı Ürünleri”, Kozmetik Ürünlerin Analizi-Analysis of Cosmetic Products, Edit. Amparo Salvador-Alberto Chisvert, Çev. Edit. Nazan Demir, Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık, Ankara, 2013, s. 324.
3 Maria Rosaria Belgiorno, The Perfume of Cyprus from Pyrgos to François Coty The Route of a Millenary Charm, Ermes Bilimsel Baskılar, Ariccia, 2017, s.334.
4 Tansel Çomoğlu , “Kozmetikler”, Marmara Pharmaceutical Journal 16, 2012, s.1.
5
temel anlamından gelmektedir. “Semitik √qsm, özellikle bir tanrısallık için “tahsis etmek, atamak” anlamına gelmektedir6
. Böylece, bakıldığında kozmos aslında hem “düzen” hem de “dünya” anlamına gelen bir Yunan kelimesidir7
ve “Kozmetik” kelimesinin güzellik için Yunanca kelimeye atıfta bulunması tesadüf değildir, kelime aynı zamanda bütünlük ve mutlak düzen fikirlerini de aktarmaktadır 8
. Çünkü Antik Çağ’da Yunan, dünyanın kusursuz bir şekilde düzenlendiğini ve mükemmel bir şekilde uyumlu olduğunu düşünmüştür 9
.
Makyaj kozmetiklerinin oldukça uzun bir geçmişi vardır10. İnsanlar, kadın ya da erkek binlerce yıldan beri güzelleşmek, kendilerini başkalarına beğendirmek, genç görünmek, yüzlerindeki kırışık, yara, sivilce ya da çeşitli izleri gizlemek, güneşten, rüzgârdan, soğuktan ciltlerini korumak, vücutlarındaki istenmeyen tüyleri gidermek, saçlarının dökülmesini önlemek ya da rengini değiştirmek için boyalar, merhemler, losyonlar, parfümler yapmışlar ve kullanmışlardır 11. Günümüzde de kişisel temizlik,
bakım ve süsü birbirinden ayırt etmeye çalışmak zordur 12
.
Kozmetiklerin dekoratif, psikolojik, sosyal ve klinik yönden kişiler üzerinde etkileri söz konusudur. Bu etkiler incelendiğinde; birçok kozmetik preparatın amacı yüz veya vücudun (daha çok yüz) kusurlu yanlarını gizleyerek dikkati tek güzel yanlarına çekmeye çalışmaktır. Burada, kozmetik preparatların dekoratif olarak etkisi söz konusudur. Bu işin iyi yapılması daha çok makyaj yapanın zevk ve becerisine bağlıdır ve gerektiği şekilde kullanılabilirse, makyajın görünüşü son derece değiştireceği doğrudur. Kozmetiğin sosyal etkisine bakıldığında ise, aşırı terlemenin yarattığı ruhsal gerginliğin, deodorant kullanımı ile giderilebilmesi söz konudur. Ayrıca depilasyon ve epilasyon uygulaması birçok kadının ruhsal bozukluklarını tamamen gidermese bile, önleyici bir etki sağlamaktadır. Deri hastalıklarından şikâyetçi olanlar ise kozmetiklerin yardımı ile hastalıklarını kısmen iyileştirebilme, azaltma veya gizleme olanağı bulmaktadır. Bu ise hastaların hayat görüşünü
6 Martin Bernal, Black Athena: The Afroasiatic Roots of Classical Civilization Vol. 3: The Linguistic Evidence, Rutgers Universitesi, New Brunswick, 2006, s. 188.
7 Uzantı 2: (Çevrimiçi) https://www.vocabulary.com/dictionary/cosmos(09.06.2019). 8
Maria Rosaria Belgiorno., The Perfume of Cyprus from Pyrgos…, s. 334. 9 Uzantı 2.
10 Takeo Mitsui, New Cosmetic Sience, Elsevier Sience, Hollanda, 1997, s.370. 11 Tansel Çomoğlu , a.g.m., s.1.
12
tamamen değiştirmelerine neden olabilmektedir. Saç boyamak gösterilebilecek en basit örnektir. Genç bireylerde beyaz saç kişiyi olduğundan daha yaşlı göstermekte ve bu durum insanların, özellikle de kadınların psikolojilerinde etkilere neden olmaktadır. Saç boyalarının kullanılması ile bugün beyaz saç problem oldukça önemsiz bir hal almıştır.
Kozmetiklerin herkes tarafından kullanılması, bunları gerektiği şekilde uygulayacak berber ve güzellik salonlarının açılması, taklit mücevher endüstrisinin gelişmesi güzellik yönünden kadınların arasındaki gelir farkından doğan eşitsizliği azaltmaya etki eden faktörlerdendir. Bu da kozmetiklerin sosyal açıdan etkilerine örnek oluşturur. Kozmetiklerin klinik etkileri en önemli unsuru teşkil etmektedir. Örneğin, nemlendirici (emollient) kremler, derinin erken yaşlanmasını önlemektedirler. Bu preparatlar derinin dış tabakalarının rüzgâr ve kuru havanın, güneş etkisi ile kurumasını önlediği gibi kopma ve pullanmasını azaltmakta veya tamamen önlemektedir 13
.
Bunun yanı sıra insan cildi yaş ve sağlıkla konuşur. Medeniyetin doğuşundan beri, kozmetik, tenin koruyuculuğunu arttırmak ya da çoğaltmak için kullanılmıştır. Gösteriş ve ritüel adına, saçlarımız ve cildimiz sonsuz kozmetik değişikliklere maruz kalmıştır. Sanatsal kozmetiklerin renklendirmesi sayesinde saçlarımız ve cildimiz, sergilenmek için bir tuval haline gelmiştir. Kozmetik moda kişisel ifadenin en kalıcı biçimlerinden biridir14
. Bugün kozmetik kullanımı neredeyse evrenseldir. Kısaca kozmetiğin kullanımlarını gözden geçirmek gerekirse: “İlk olarak temizlenmek üzere tasarlanırlar; İkinci olarak cilt problemlerini gidermek için; Üçüncü olarak kusurları örtbas etmek; Son olarak güzelleştirmek için kullanılmışlardır” 15
.
Bu nedenle kozmetikler güzellik yardımcıları olarak kullanılan ürünlerle sınırlı değildir, aynı zamanda diş macunu, şampuan ve deodorant, gargara ve tıraş ürünleri gibi tuvalet malzemelerini de içerir. Tıbbi bir etki için eklenen maddeler
13 Özgen Özer, Kozmetoloji, Ege Üniversitesi Yayınları Eczacılık Fakültesi Yayın No:4, İzmir, 2016, s. 6.
14
James H. Whittam, “Introduction: An Overview of Product Safety”, Cosmetic Safety A Primer for Cosmetic Scientists, Cosmetic Science and Technology Volume 5, Edit. James H. Whittam, Marcel Dekker INC., New York, 1987, s.1.
15 W. A. Poucher, Parfumes, Cosmetics and Soaps, Volume II The Production, Manufacture and Application of Perfumes, Chapman and Hall, Londra, 1974, s. 13.
içeren ürünler (örneğin, kepeğe karşı etkili şampuanlar, florürlü diş macunları, antiperspiranlar) artık kozmetiklerin yanı sıra ilaç olarak kabul edilmektedir.16
Birçok kozmetik ilaç, görünümü iyileştirmek ve gençleştirmek için gerçek farmasötik preparatlard 17. Bugün pazarda bulunan en büyük kozmetik katkı
maddelerinden elde edilen botanikler yapraklar, kökler, meyveler, saplar, ince dallar, kabuklar ve çiçeklerden elde edilen bitki özleridir18. Şifalı bitkiler, tatlandırıcılar
veya kokular için kullanılan botanik, otlar olarak bilinir. Bunlar farmakolojik tıbbın tarihi temelini oluşturmaktadır19. Mısır papirüslerinde anlatılan kellik, kırışıklık ve
selülitlere karşı geniş çaplı preparasyon buna örnek olarak gösterilebilir20. Birçok
topikal bebek ürünü de kozmetik ürünler olarak kabul edilmektedir21. Üstelik
kozmetik ve ilaçlar arasındaki bölünme, birçoğu da kozmetik üreten ilaç şirketlerinin başlangıcıyla yakın geçmişe dayanmaktadır22
. Tüm bunların yanı sıra kozmetik cerrahisi de mevcuttur. Ebers Papirüs’ünde, savaş ya da kazalarla biçimsizleşen burun, kulak ve diğer vücut parçalarının düzeltilmesiyle ilgili ipuçları yer almaktadır. Çocuklukta kafatasının şekillendirilmesi, Minos Uygarlığı, Mayalar ve Yeni Gine kabileleri tarafından olduğu gibi Mısırlılar tarafından uygulanmıştır. Bir dizi kırışıklık karşıtı tedavi de mevcuttur.
Makyaj, yiyecek sunularının yanı sıra tanrıların heykellerine de uygulanmış ayrıca ölümde bile kozmetikler genç bir görünüme sahip olmanın anahtarı olarak görülmüştür23
. 20. yüzyıl başlarından beri kozmetiklerin önemi ve kullanımının belirgin olarak arttığı görülmektedir. Günümüzde ise, sosyal ve psikolojik ihtiyaçlar ve kitle propagandasının bir sonucu olarak ve bilimsel temellere dayanarak, kozmetoloji gerçek ve güçlü bir varoluş sergilemektedir 24
.
16 Robert L. Bronaugh-Howard I.Maibach, “Cosmetic Safety”, Cosmetic Safety A Primer for Cosmetic
Scientists, s. 11-53, Edit. James H. Whittam, Marcel Dekker INC., New York, 1987, s.11. 17
Maria Rosaria Belgiorno, The Perfume of Cyprus from Pyrgos…,s. 335.
18 Zoe Diana Draelos, “Cosmeceutical Botanicals: Part 1”, Cosmeceuticals Procedures in Cosmetic Dermatology, Elsevier Saunders, Çin, 2005, s.71.
19 Carl R.Thornfeldt, “Cosmeceutical Botanicals: Part 2”, Cosmeceuticals Procedures in Cosmetic Dermatology, Edit. Zoe Diana Draelos, Elsevier Sounders, Çin, 2005, s. 79.
20
Maria Rosaria Belgiorno, The Perfume of Cyprus from Pyrgos…,s. 335. 21 Robert L. Bronaugh-Howard I.Maibach, a.g.e., s. 11.
22 Maria Rosaria Belgiorno, The Perfume of Cyprus from Pyrgos…,s. 335.
23 Uzantı 3. 24
Kozmetik müstahzarların ilk kez Mısır’da kullanıldığını gösteren birçok kanıt söz konusudur25. Mısır'da, erkekler ve kadınlar cildini temizlemek ve yumuşatmak,
vücut kokusunu gidermek için kokulu yağlar ve merhemler kullanmışlardır. Deriyi, vücudu ve saçı renklendirmek için boyalar ve makyaj malzemeleri uygulamışlardır. Kozmetik, Mısır hijyeni ve sağlığının doğal bir parçasıdır. Mısır’ın sıcak güneşine ve kuru rüzgârlarına karşı korunmak için yağlar ve kremler kullanmışlardır26
. Yapılan arkeolojik kazılarda, bu durumu gösteren buluntular ele geçmiştir. Söz konusu buluntular sayesinde o yıllarda, göz farı, göz kalemi gibi ürünlerin kullanıldığı gözlenmiştir27. Piramitleri yaptıran Mısır Firavunu Keops’un annesinin mezarı
içerisinde çeşitli buluntuların yanı sıra güzellik müstahzaları ile dolu bir kutu ele geçmiştir28. Diğer bir örnek ise eski Mısır firavunlarından Phoros’un mumyasıdır. Bu
mumya firavunun göz makyajı yaptığını göstermektedir. MÖ 5000 yılında dahi malahit yeşilinin göz boyamak amacıyla kullanıldığı bilinen bir gerçektir29
. Makyaj için genellikle siyah veya yeşil renk kullanılmaktadır. Anlamları ise “bereket” ve “diğer yaşamda yeniden doğmak” olarak ifade edilmektedir30
.
Makyaj yaklaşık 4400 yıl öncesi Mısır’da ortaya çıkmış, zamanla Yunan ana karasının büyük bölümüne yayılmış ve Mısır’ın güçlü etkisi altında kalmıştır31
. Attikaa ve Korinthos’ta MÖ 3. yüzyıla tarihlenen kadın mezarlarında kömürleşmiş kurşun plakalar ele geçmiştir. Bu nedenle, MÖ 480-30 tarihleri arasında “saygın” kadınlar için “kozmetik kullanarak süslenme”nin ortak bir unsur gibi göründüğü anlaşılmaktadır32. Yunan ana karasında beyaz tenli kadın değerli olarak görüldüğü
25 Gülten Şenşafak, Güzellik ve Cilt Bakımı, Mozaik Yayınları, İstanbul, 2006, s.13.
26 S.K. Chaudhri- N.K. Jain, “History of Cosmetics”, Asian Journal of Pharmaceutics, Department of
Pharmaceutical Sciences, Hindistan, 2009, s. 164.
27Gülgün Yener, ““Makyaj Ürünleri”, Kozmetik Bilimi, s. 158-177, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul,
2004, s. 158.
28 Gülten Şenşafak, a.g.e., s. 13. 29 Özgen Özer, a.g.e., s.5.
30 Ülfet Yıldırım, Antik Dünyada Kadın ve Süslenme, (T.C Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı Klasik Arkeoloji Programı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2009, s. 34.
31 Ülfet Yıldırım, a.g.e.,s. 138.
32Allison Glazebrook, “Cosmetics and Sôphrosunê: Ischomachos' Wife in Xenophon's Oikonomikos”,
için, kadınlar yüz ve kollarını tebeşir ya da sağlık açısından son derece zararlı olan üstübeç kullanarak beyazlatmaya çalışmışlardır33
.
Roma kültüründe ise kadındaki ideal güzellik anlayışı, beyaz bir yüz, kırmızı dudaklar, koyu renk kaş ve kirpiklere sahip olmaktır. Beyaz bir yüz, üst tabakayı sembolize etmekte yani kadının, ev dışında, güneş altında çalışmadığını göstermektedir.34
Antik Roma’da, kadınlar ciltlerini beyazlatmak için yüz pudrası kullanmıştır35
. Romalılar, gözlerine sürme çekmenin yanı sıra, depilatörlerle vücut kıllanırını yok etmişler ve dişlerini temizlemek için ponza taşı kullanmışlardır. Aynı boyanma ve temizlenme adetleri daha sonraki Roma İmparatorluk Dönemi uygarlıklarında da söz konudur36
.
Kozmetikler, Antik Çağlar’dan beri İran’da ve Orta Doğu’da da kullanılmıştır. Arap kabileleri İslâm’a dönüp o bölgeleri fethettikten sonra, bazı alanlarda kozmetikler, gerçek görünüşü gizlediği için kısıtlanmıştır. İslamiyet, ister fiziksel isterse ruhsal biçiminde olsun, saflık ve temizlik ile ilgili bazı temel kurallar belirlemiştir. Genel kurallar Kur'an tarafından şöyle belirtilmiştir “Çünkü Allah, O'na sürekli dönenleri sever ve kendini saf ve temiz tutanları sever.” Hz. Muhammed de, “Allah güzeldir ve güzelliği sever” diye ilan etmiştir. Öte yandan, bazı köktendinci inanışa sahip olanlar ise kozmetik kullanımını yasaklamıştır 37
.
Roma İmparatorluk Dönemi’nin sonlanmasının ardından Avrupa’da kozmetik kullanımı gözle görülür biçimde azalmıştır. Bu duruma neden olan en büyük etken ise kilisenin, yıkanma ve parfüme karşı olmasıdır. Bunun yanı sıra bu dönemde Arap ülkelerinde parfüm kullanımı yaygınlaşmıştır ve Arapların baharat, yağ ve kokulu reçineleri çoktan beri bildiği ve kullandığı, Anadolu halkının ise güzel kokular sürme, kına kullanma, gözlerine sürme çekme gelenekleri uyguladıkları anlaşılmaktadır. Kozmetikler, Haçlı Seferleri sırasında Avrupa’da yeniden yayılım göstermiştir38
. Rönesans çağında yeni bir sınıfın oluşması lükse karşı büyük bir
33 Nuran Şahin, Antik Dönemde Anadolu’da Kadın, Ege Üniversitesi Yayınları Edebiyat Fakültesi Yayın No: 175, İzmir, 2013, s. 105.
34
Ülfet Yıldırım, a.g.e., s. 223. 35 Takeo Mitsui, a.g.e., s. 370. 36 Serpil Kışlalıoğlu, a.g.e., s. 8.
37 S.K. Chaudhri- N.K. Jain, a.g.m, s. 165. 38
ilgiye neden olmuştur. 17. yüzyılda ise kadınların yanı sıra erkekler de makyaj yapmışlardı 39 . Yine bu yüzyılda Avrupa’da kozmetiklerin kullanımının
yaygınlaşması nedeni ile birçok Avrupa ülkesinde kozmetik kullanımını yasaklayan kanunlar getirilmiştir. Bunlara örnek olarak 1770 yılında İngiliz Parlamentosu tarafından alınan: “Bütün kadınlar, yaş, düzey, meslek ve derece farkı olmaksızın, aşağıdaki kanuna uymak zorundadır. Yüz boyası, koku, takma diş, göğüs, kalça, topuklu ayakkabı kullanarak koca bulan bütün kadınların evliliği koca şikâyetçi olduğu takdirde, kanun karşısında hükümsüzdür. Bu suçu işleyenler büyücülükle suçlanacaktır.” kanunu gösterilebilir 40
.
18. yüzyılda, her iki cinste de günlük makyaj uygulamaları yapılmıştır. Yanaklar ve dudaklar parlak kırmızı boyanırken, parlak beyaz bir cilt için kremler ve losyonlar kullanılmıştır. Pudra hala kurşundan yapılmaktadır. Sonuç olarak, insanlar nadiren 30 yaşından sonra genç görüntüye sahip olmuşlardır ve bazıları kurşun zehirlenmesinden ölmüştür41
. 19. yüzyıl sonlarında ve 20. yüzyıl başlarında kozmetik ticareti belirgin bir yön almaya başlamıştır.
Birinci Dünya Savaşı’nın da kozmetiğin yaygınlaşmasında büyük paya sahip olduğu görüşleri bulunmaktadır. 1910’ların sonunda kadınlar, hem toplumsal hem de ekonomik açıdan özgürleşmeye başlamışlardır42. Ancak kozmetiğin bu denli hızla
yayılmasındaki ana etken sinema endüstrisidir43
. 1920’lerde, sinema sayesinde beyaz ten modası tarih olmuş bunun yerine, bronz ten moda olarak kabul görmeye başlamıştır. İkinci Dünya Savaşı sırasında, naylon çorap kıtlığı nedeniyle "bacak makyajı modası" ortaya çıkmıştır. Onu takiben 1950’lerde ise, bronzlaştırıcı ürünlerin reklamlarında artış yaşandığı görülmektedir. Aynı yıllarda, televizyonun yaygınlaşmaya başlamasıyla, Procter&Gamble gibi sabun firmalarının sponsorluk yaptığı bazı radyo programları da, televizyonda yayınlanmaya başlamıştır. Böylece kozmetik ürünlerinin reklamları yaygınlaşmaya başlamıştır. 1960’larda, hem takma kirpiklerin hem de doğal kozmetik ürünlerinin popülerliği artmıştır. Bu doğal ürünler ise, havuç suyu ve karpuz özü gibi bitki kökenli karışımlardan meydana getirilmiştir.
39
Uzantı 4.
40 Özgen Özer, a.g.e., s. 5. 41 James.H .Whittam, a.g.e., s. 2. 42 Uzantı 4.
43
1970’lerde, ABD’de soyu tükenmekte olan canlıları koruma yasası yürürlüğe girmiştir. Bu yasa ile belli bitkilerin ve hayvanların üretimde kullanılması yasaklanmıştır. Sonraki yıllarda, hem teknolojinin ilerlemesi, hem de kozmetik pazarının hiç durmadan gelişmesine bağlı olarak, çok daha karmaşık ve çeşitli ürünlerin yapımına başlanmıştır 44
.
İnsanlar “güzelleşmek” için kozmetik preparatlar ile hep iç içe yaşamışlardır. Tarihsel süreç içinde de kadınlar güzellik kavramıyla özdeşmiş oldukları için kozmetik endüstride hedef kitle olarak görülmüşlerdir. Ancak günümüzde kozmetik ürünler hem kadın hem de erkek açısından ayrı ayrı öneme sahip olmuştur. Zaman içinde değişen kültürel ve ekonomik koşullar, ilerleyen bilim ve teknoloji gibi nedenlerle bireylerin kozmetiklere bakış açılarının ve beklentilerinin değişmesi söz konusu olmaktadır. Bu nedenler, araştırmacıları yeni aktif madde ve yeni tekniklerin kullanılmasına yönlendirmektedir. Modern taşıyıcı sistemlerin kozmetiklere uyarlanması, yeni kozmetik formülasyonlar ve yeni etken maddelerin bulunması ise kozmetoloji alanında yeni olanakların ortaya çıkmasına etki etmektedir 45
.
44 Uzantı 4.
45 Ali Yorgancıoğlu, Bazı Uçucu Yağlarla Kollajen İçerikli Antimikrobiyal Krem Üretilebilirliği Üzerine Araştırmalar, (Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, BasılmamışYüksek Lisans Tezi), İzmir, 2012, s.1.
2. ANTİK ÇAĞ’DA KOZMETİK HAMMADDE VE ÜRÜNLERİ
2.1. Hammaddeleri
Resim ve kozmetikte kullanılan inorganik pigmentler genel olarak minerallerden gelir ve yağda veya suda çözünen bir ürün elde etmek için toz içinde indirgenmeleri (ve bazen matristen ayrılır) gerekmektedir. Buna verilebilecek örnek maddeler; Ocher (Fe203) Cinnabar (Hgs), Chrysocola ( CuSiO3 - nH2O), Orpiment (As2S3), Cerrusit (PbCO3), Galena (Pbs), Realgar (AsS), Magnezyum, Talk 46.
Öncelikle tüm gerekli şartları yerine getiren yeni bir kozmetik ürün geliştirmek için; ürünün tanıtımında iddia edilen uygun bir ortama (emülsiyonları, yumuşatıcıları, nemlendiricileri, koruyucuları, renklendiricileri ve parfümleri içeren) ve formülasyonundaki bütün aktif içeriklere (Ultraviyole UV önleyici, bitkisel, hayvansal veya biyoteknolojik ekstartlar) sahip olunmalıdır47. Bununla birliktebir kozmetik preparat genel olarak 5 kısımdan oluşmaktadır.
1) Etkili maddeler (vitaminler, steoridal hormonlar, ekstreler, fermentler, arı sütü, propolis, mineraller gibi).
2) Sıvağlar 48 (yağlar, mumlar, parafinler, stearinler, emilgatörler gibi). 3) Koku maddeleri (doğal ve sentetik uçucu yağlar).
4) Boyar maddeler (titandioksit ve ultramarin gibi inorganik, karmin, safranin, kartamin, karoten, alkanin gibi organik).
5) Koruyucular ve antioksidanlar (sarbikasit, benzalkonyumklorür, klorkheksidin gibi koruyucular ve BHA, BHT ve rosmarinik asit gibi antioksidanlar).
Bir kozmetik formül hazırlanırken karışımda kullanılacak maddelerin miktarları kısım olarak veya ölçü birimi şeklinde verilmektedir. Aynı birim baz alınarak miktarlar orantılı olarak arttırılmakta ya da azaltılabilmektedir. Bir kozmetik preparat
46 Maria Rosaria Belgiorno,“Cosmetics”, Archaeometry and Aphrodite, Proceedings of the Seminar
13th June 2013 CNR, 2017, s. 48. 47 P. Cuadrado, a.g.e., s. 324.
48 Uzantı 5:Sıvağ: Kozmetik ürün/ilaç yapımında şekil veya kıvam vermek için katılan maddelerdir. (Çevrimiçi)http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_eczacilik&view=eczacilik&kategori1=y azimay&kelimesec=9449 (28.01.2019).
üretildikten sonra stabilite, mikro organizma üremesi, alerji ve toksite kontrolleri yapılmalıdır49
.
Kozmetik yapımında kullanılan esansiyel yağlar ise normalde damıtma yoluyla elde edilen bitkilerin uçucu organik alıcılarıdır. Kimyasal olarak çeşitli bileşikler grubu ve doğal kaynaklı karışımları oluşturmaktadırlar. Ortak özellikleri, uçuculukları ve bir lezzet veya kokunun mevcudiyetidir. Örneğin; nane ya da lavanta yağı. Bu bağlamda, sabit yağlar, bitki ve hayvan dokularında yaygın olarak bulunan Hayvansal Yağlar ve Bitkisel Yağlardan (örneğin Hindistan Cevizi Yağı veya Köpekbalığı Karaciğer Yağı) farklıdırlar. Parfüm ve aroma maddeleri olarak yaygın olarak kullanılırlar. Hayvansal ve bitkisel yağlar sınıfında doğal olarak bulunan katı ve sıvı yağlar esterlerdir ve gliserin ve yağ asitlerinin karışımlarını vermek üzere hidrolize edilebilirler. Bu yağlı asitler, kozmetikte yararlı diğer çeşitli kimyasallar için hammadde olarak kullanılabilir50
. Uçucu yağlar çok saf ve yoğun olduklarından seyreltilerek kullanılmaktadırlar. Bu yağlar alkole ilave edildiğinde zarif parfümler, taşıyıcı bir yağa karıştırılarak masaj yağına dönüşebilmektedirler. Bunun yanı sıra saf suya ilave edilerek cilt toniği olarak da kullanılmaktadırlar 51
. 19. yüzyılın sonunda uçucu yağların genişlemesi ve sentetik aromatiklerin geliştirilmesi söz konusu olmuştur 52
. Zaman ilerledikçe makyaj kozmetiklerinin formunda ve fomülasyonunda büyük ilerleme görülmektedir. Artık farklı işlevler, efektler ve kullanım kolaylığı için yapılmış çok çeşitli formlar bulunmaktadır53
.
2.1.1. Mineral Maddeler
Kendisini koruma amacı ile farklı toprak cinslerini deneyen insanoğlu, bu uğraş içinde doğada toprak boyalara rastlamış ve bunları kendilerinde uygulamışlardır. Dünyanın farklı bölgelerinde, farklı hızlarda sosyal evrime uğrayan ilkel insan toplulukları, demirve demiroksitlerle kırmızı ve sarı renkleri (okra ve
49Hasan Baydar, Tıbbi Aromatik ve Keyf Bitkileri Bilimi ve Teknolojisi, Süleyman Demirel
Üniversitesi Ziraat Fakültesi SDÜ Yayın No:51, Isparta, 2005, s. 71, 73.
50 John A.Wenniger-Gerald N. McEwen, CTFA Cosmetic Ingredient Handbook Second Edition, The
Cosmetic, Toiletry, and Fragrance Association, 1992, s.502, 507. 51 Hasan Baydar, a.g.e., s. 74, 76.
52 Danute Pajaujis Anonis, Flower Oils And Floral Compounds In Perfumery, Allured Yayıncılık Şirketi, Ilinois, 1993, s. 2.
53
limonit), magnezyum oksit ile siyah veya mavi tonlarını, malaşit yeşilini ve kurşun içeren beyaz toprağı birbirine çok benzer amaçlarla ‘boyamakta’ kullanarak sürmüşlerdir. Toprak boyalar, doğal kahverengi toprağa tercih edilmiş ve özellikle su yerine hayvansal ve bitkisel yağlarla karıştırıldığında daha kalıcı olduğu ve vücuttan yağmurlarla kolayca uzaklaştırılamayacağı için daha çok kullanım görmüşlerdir 54
. Yeniden doğuş ve yaşamın sembolü olan okra (aşıboyası), mağara duvarlarının doğasını, yaşamını ve etrafındaki dünyayı ele geçirmek için kullanılan kömürün eşlik ettiği en eski renklendirici maddeler arasında yer almaktadır55
. Bunun yanı sıra MÖ 2000 ve 1200 yılları arasında ölen firavun mezarlarında bulunan makyaj tozlarının analizi doğada bulunmayan ve komplike süreç kullanılarak yapılan laurionit ve fosgenit gibi kimyasal bileşiklerden yapıldığını göstermektedir 56
. Ayrıca pudranın ilk olarak MÖ 2500 yıllarında, Mısır ve İran’da ortaya çıktığı düşünülmektedir. Bu amaçla, cildi beyazlaştırmak için bazı maddeler karıştırılarak yüze sürülmektedir. Bu karışıma “talak” adı verilmekte ve bu günkü talk kelimesi, talaktan gelmektedir. Eski Mısırlılar yüzlerini alçı sürerek beyazlaştırmışlardır57
. Mısır’da hem dudaklar hem de yanaklar, öğütülmüş kırmızı aşıboyası ile boyanırken eller, ayaklar ve tırnaklar kınalı bir macun kullanarak boyanmaktadır58. Bunların
dışında Bilezikian59, yeşim taşı ve lapis lazulinin temel eleman olarak alınıp bazı
işlemlerle göz için; yanmış bademin, minerallerle karıştırılıp göz ve kaş rengi için kullanıldığını, kaz yağının da yanaklar ve dudaklara pembelik vermesinden dolayı kozmetik macunu hazırlarken bağlayıcı bir unsur olduğu için kullanıldığını belirtmektedir60. Mısır'da malahit ve turkuaz, tılsım yaratmanın dışında, “kedi gözü” görünümü sağlamak için yaygın olarak yeşil göz farı elde etmek amacıyla kullanılan küratif kozmetikler oluşturmak amacıylada yoğun olarak kullanım görmüştür
(Levha 1. 1). Aynı zamanda güneş ışınlarına, böceklere ve gözün çeşitli bakteriyel
hastalıklarına karşı koruyucu fonksiyonun iyi bilindiği sürme gibi galen ve
54 Serpil Kışlalıoğlu, a.g.e., s. 6, 8.
55 Maria Rosaria Belgiorno,“Cosmetics” Archaeometry and Aphrodite…, s. 47.
56 Uzantı 3. 57 Uzantı 4. 58
Liza Cleland-Mary Harlow-Lloyd Llewellyn-Jones, The Clothed Body in the Ancient World, Oxford: Oxbow Books, Londra, 2005, s. 10.
59 Ülfet Yıldırım, a.g.e., s. 35, bkz. Dipnot 105: Debbie Bilezikian, ‘’Handmade Cosmetics in Ancient Times’’, http://allnaturalbeauty.us/ani8.htm, (25.04.2008), s. 2-3
60
cerrusitten türeyen siyah bir merhem de bulunmaktadır. Bununla birlikte Eber papirüsünde (MÖ 1500) baş ağrıları, yanıklar ve kaşıntı için bakır ilaçların ve açık yaralarda bal ve kırmızı bakırın bir karışımı ile bakır oksit ve bakır sülfat tozunun kullanılması önerilmektedir 61
.
Yapılan çalışmalar, hüntit mineralinin Yunan ve Roma İmparatorluk Dönemi’nden önce kullanıldığını göstermektedir. Aşırı incelik ve beyaz renk gibi özellikleri, iyi, yoğun bir kaplama malzemesi oluşturması nedeniyle, bir pigment veya kozmetik olarak kullanıldığı öne sürülmektedir. Ayrıca, kimyasal bileşimi dikkate alındığında olası bir tıbbi kullanımı da söz konusu olarak düşünülebilmektedir. Uzun yıllar boyunca, hüntitin Mısır sanatında çok nadir ve prestijli bir pigment olduğu düşünülmekte ve kullanımı belirli sosyal veya dini gruplarla kısıtlandırıldığı düşünülmektedir 62
.
Antik Çağ’da bazı Yunan kozmetik ürünleri zararsız, bazıları ise son derece karışık maddelerden oluşmaktadır. Bazıları da alabildiğine tehlikelidir 63
. Bu dönemde çeşitli kozmetik maddelerinin cildi beyazlattığı söylenmektedir (ve muhtemelen güneş engelleyici maddeler olarak da işlev görmektedirler). En popüler preparasyon beyaz kurşun talaşı üzerine sirke dökerek yapılan ve kurşunu çözdüren bir madde olan cerussa (kurşun asetat) idi 64. Melinum ya da beyaz kireçli toprak (kalsiyum karbonat ile karıştırılmış Melos'dan gelen kil) kullanımı da soluk bir ten ile sonuçlanmaktadır. Plinius bunu “aşırı yağlı” olarak nitelendirmektedir 65
. Tebeşir tozu (Girit), giysilerin temizlenmesi, mühürlerin yapılması ve bir cila olarak Antik Çağ’da (diğer uygulamalar arasında) kullanılmıştır. Yüzde beyazlatmak için kullanılabilir ve eskilerin zehirli olduğunu gördükleri beyaz kurşundan daha
61 Maria Rosaria Belgiorno, “Cosmetics” Archaeometry and Aphrodite…, s. 49.
62 Uzantı 6, s.2.
63 Hillary J., Deighton, Eski Roma Yaşantısında Bir Gün, Çev. Hande Köten Ersoy, Homer Kitabevi,
İstanbul, 1999, s. 51.
64 Plinius (Gaius, Secundus), Naturalis Historia, 34.175-176; 28.139, 183, 34; 35.37.
65 Plinius(Gaius, Secundus), Naturalis Historia, 35.37: nimium pinguitudinem. Aktaran, Kelly Olson,
Cosmetics in Roman Antiquity: Substance, Remedy, Poison, The Classical World, Vol. 102, No. 3, 2009, s. 295.
güvenlidir. Tebeşir sirke ile karıştırılarak uygulanmıştır: Horace "nemli kozmetik tebeşirlerden"66
bahsetmektedir 67.
Yaşlı kadınların daha genç görünmek amacıyla yüzlerini beyaz kurşun ile boyamaları Aristophanes’in eserlerinde sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Örneğin bir eserde genç adam yaşlı kadına “Sen beyaz kurşunla kaplanmış bir maymun musun yoksa ölümden geri dönmüş yaşlı bir kadın mı?” diye sormakta, başka bir yerde ise “Peki ya şimdi?” “Hem sığırdili otu hem de beyaz kurşun” şeklinde geçmektedir68
. Sığırdili otu Atinalı kadınlar tarafından allık veya dudak boyası elde etmek için kullanılmaktadır. Plautus’un bir oyununda genç bir adam yaşlı kadının suratına doğru bir meşale tutarak şöyle seslenmektedir: “Şuraya bakın, Ey Poseidon ve bütün yaşlı tanrılar, bu kadının yüzünde ne kadar çok kırışıklık var… Yemin ediyorum ki biri seni yıkayıp temizlese bundan çok daha iyi görünürdün.” Khremylus ise cevap vermektedir: “Kesinilikle hayır; şimdi seni kandırıyor; fakat beyaz kurşun yıkanıp ortadan kalktığı zaman yüzündeki kırışıklıkları çok net bir şekilde görebilirsin 69
.” Güherçile ve diğer boyalar kadınların elbiselerini veya yanaklarını renklendirmede kullanılan malzemelerdir 70
. Kükürt püresi ve kömür, karıştırılarak siyah makyaj; oksit yeşili ve bir miktar reçine karıştırılarak yeşil makyaj elde edilmektedir. Beyaz renk, rendelenerek toz haline getirilen timsah dışkısı, Ghios toprağı, tebeşir ve özellikle de üstübeçten yapılmaktadır. Yapay olarak elde edilen kurşun akı, Rodos ve Korinthos’tan getirilmektedir. Kırmızı renk ise, civa tuzu, kalay pası, kurşun oksitten meydana gelmektedir. Laurion maden ocaklarında bulunan bir mineralden elde edilen kalay pasının yapay üretimini, MÖ 405’te Atinalı Kallias keşfetmiştir. Beyaz kurşun, cildin rengini açmak için, kırmızı kurşun ise, ruj olarak kullanılmaktadır. Ancak her ikisi de cilde zarar veren iki maddedir. Kaşlar, kandil isi
66 Q. Horatius Flaccus (Horace), Epodon, 12.10; Ayrıca bkz. Martial, Epigrammata, 6.93.9; P.
Ovidius Naso, Amores, Epistulae, Medicamina faciei femineae, Ars Amatoria, Remedia
Amoris, 3.199.
67 Kelly Olson, a.g.e., s. 295.
68 Aktaran, J. Moyr Smith, Antik Yunan Kadın Kıyafetleri, Çev. İpek Dağlı, Midas Kitap, Ankara, 2013, s.81.
69 Olasılıkla bu oyun T. Maccius Plautusun fahişeler ile müşteriler arasındaki ilişkileri
anlattığı, Truculentustur. Aktaran, J. Moyr Smith, Antik Yunan Kadın Kıyafetleri, Çev. İpek Dağlı, Midas Kitap, Ankara, 2013, s.81.
70 J. Moyr Smith, Antik Yunan Kadın Kıyafetleri, Çev. İpek Dağlı, Midas Kitap, Ankara, 2013, s.81,
