SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI
MARDİN MÜZESİ’NDEKİ İSLAMİ DÖNEM
SİKKELERİNDEN ÖRNEKLER
Necla AKKAYA
DOKTORA TEZİ
Danışman
Prof.Dr. Abdüsselam ULUÇAM
İÇİNDEKİLER
Sayfa No
Bilimsel Etik Sayfası...i
Tez Kabul Formu...ii
Önsöz/Teşekkür...iii Özet...iv Summary...vi Kısaltmalar...viii Şekiller Listesi...ix Fotoğraflar Listesi...xii BİRİNCİ BÖLÜM-Giriş………..……...………..…………1
1.1. Konunun Tanımı, Önemi ve Sınırları ………...…………1
1.2. Konu ile İlgili Yayınlar………....….…………2
1.3. Metot ve Düzen ……….…....……...7
1.4. Mardin Müzesi Hakkında Genel Bilgi………...…………10
İKİNCİ BÖLÜM- Sikke, Basımı ve Tarihi Çerçeve………...……….14
2.1. Sikke Tanımı ve Tarihçesi………....………..….…14
2.2. Sikke Basım Teknikleri………...…...……21
2.3. Tarihi Çerçeve ………...………...….23
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM- Mardin Müzesi’ndeki İslami Dönem Sikkeleri Kataloğu...31
3.1. Emevi Sikkeleri………...…………...………31
3.2. Abbasi Sikkeleri………...………63
3.3. Todga Valileri Sikkesi……….………...…………117
3.4. Fatîmi Sikkeleri……….…...…………120
3.5. Anadolu Selçuklu Sikkeleri………....……...………125
3.6. Artukoğulları Sikkeleri………....………..…135 3.7. Zengi Sikkeleri………...…..……219 3.8. Eyyûbi Sikkeleri ………...………...226 3.9. Memlûklu Sikkesi ………....….…300 3.10. İlhanlı Sikkeleri ………...………..……303 3.11. Osmanlı Sikkeleri………...………346
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM-Değerlendirme ve Karşılaştırma...467 4.1. Malzeme ………...………467 4.2. Darphaneler………...………478 4.3. Süsleme ve İkonografi………...……483 4.3.1. Geometrik Süsleme………....….…...….483 4.3.2. Bitkisel Süsleme………...…...……..496 4.3.3. Figürlü Süsleme………...…..504 4.4. Yazı………...………...……….523 BEŞİNCİ BÖLÜM- Sonuç………...………..………529 Kaynakça……..………...……...…..…………535 Tablo-1………...….…….……547 Tablo-2………....…...……….…552 Özgeçmiş...561
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
BİLİMSEL ETİK SAYFASI
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
DOKTORA TEZİ KABUL FORMU
Necla AKKAYA tarafından hazırlanan “Mardin Müzesi’ndeki İslami
Dönem Sikkelerinden Örnekler” başlıklı bu çalışma 27.07.2011 tarihinde yapılan
savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından doktora tezi olarak kabul edilmiştir.
Prof.Dr. Haşim KARPUZ Başkan İmza
Prof.Dr. Abdüsselam ULUÇAM Üye İmza
Prof.Dr. Remzi DURAN Üye İmza
Doç.Dr. Abdülkadir DÜNDAR Üye İmza
Önsöz/Teşekkür
İslami dönem sikkeleri Emevi döneminden başlayarak Osmanlı döneminin sonuna kadar bir gelişim ve değişim çizgisi üzerinde bulunmaktadır. Emevi döneminden itibaren, ekonomik bir düzenin gerekliliği olarak bastırılmaya başlayan İslami sikke, gelişim çizgisi içinde iktidar, ekonomik güç, tarih, filoloji ve kültürünü bünyesinde bulunduran objeler konumuna gelmiştir. Ayrıca İslami dönem sikkeleri, aynı inanç potasında şekillenen farklı üslupların bazen de farklı dillerin kullanıldığı sanat eserleridir.
Mardin Müzesi örnekleri kapsamında, İslami dönem sikkelerinin detaylı incelenmesini, genel özelliklerinin ortaya konulmasını, geniş bir zaman diliminde, geniş bir coğrafyada ortaya çıkan farklı üslupların tespit edilmesini ve gelişim çizgisinin ortaya konmasını hedeflediğimiz bu çalışmanın şekillenmesinde ve sonuçlanmasında değerli görüş ve önerileri ile beni yönlendiren danışman hocam Prof.Dr. Abüsselam ULUÇAM’a, aynı özveri ile beni yönlendiren değerli hocalarım Prof.Dr. Haşim KARPUZ ve Doç.Dr. Ahmet ÇAYCI’ya, tezin son şeklinin verilmesinde katkılar sağlayan Prof.Dr. Remzi DURAN ile Doç.Dr. Abdülkadir DÜNDAR’a, gerek metin yapısının düzenlenmesinde, gerekse yapıcı eleştirileri ile fikir kaynağı olan nişanlım ve meslektaşım Arş.Gör.Şükrü DURSUN’a, Mardin Müzesi Müdürü vekili Yusuf AYDIN’a, Uzman Yalçın YILMAZER’e, Nurten DALKIRAN’a, müze çalışması sırasında tüm kolaylığı gösteren tüm müze çalışanlarına, Sanat Tarihi Bölüm hocalarına, karakalem çizimleri için Sanat Tarihi 3. sınıf öğrencisi Seda AVAN’a, teze 07103003’nolu proje ile maddi destek sağlayan S.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü’ne (BAP), maddi ve manevi desteğini esirgemeyen aileme sonsuz teşekkür ederim.
Necla AKKAYA KONYA–2011
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Ö
ğrencinin
Adı Soyadı Necla AKKAYA Numarası: 054104001003
Ana Bilim / Bilim Dalı SANAT TARİHİ
Danışmanı Prof.Dr. Abdüsselam ULUÇAM
Tezin Adı Mardin Müzesi’ndeki İslami Dönem
Sikkelerinden Örnekler Özet
Sikke, hemen her dönemde hükümdarların, iktidarların ve devletlerin maddi ve kültürel sembolü durumundadır. Üzerlerinde taşıdıkları yazılar, motifler ve figürler basıldıkları dönemin üslubunu, inanış biçim ve şekillerini yansıtmaktadır. Bu küçük metal parçalar, Tarih, Sanat, Dinler Tarihi, Filoloji ile Sanat Tarihi bilim dallarına önemli katkılar sağlaması bakımdan ve kesin bilgiler sunması açısından belge niteliği taşımaktadırlar.
“Mardin Müzesi’ndeki İslami Dönem Sikkelerinden Örnekler” başlıklı bu çalışma, beş ana bölümden meydana gelmektedir.
1.Bölümde konunun tanımı, önemi, sınırları, konu ile ilgili yayınlar, metot ve düzen ile Mardin müzesi hakkında genel bilgi başlıklarında bilgiler verilmiştir.
2. Bölümde sikke tanımı, sikke tarihçesi, basım teknikleri ve incelenen dönemlerin kısa tarihçeleri verilmiştir.
3. Bölüm katalog kısmından oluşmaktadır. Kronolojik bir sıraya göre düzenlenen sikkelerin her birinin detaylı incelemesi ve dönem değerlendirmesi yapılmıştır.
4. Bölümde incelenen örnekler malzeme, darphaneler, süsleme ve yazı başlıklarında genel olarak değerlendirilerek, analoji yapılmıştır.
5. Bölümde İslami dönem sikkelerinin özellikleri vurgulanarak, elde edilen bulgular ortaya konulmuştur.
Sonuç olarak, müze katoloğu olmaktan ziyade, sikkelerin ayrıntılı incelenip, yazıların okunarak, süsleme ve kompozisyonların tasnif edilmesi kapsamında, bilimsel değerlendirmelerini ortaya koymayı amaç edinilen bu çalışmayla, Mardin müzesinde bulunan İslami döneme ait sikkeler ayrıntılı bir biçimde yazı, form, süsleme, kompozisyon ve ikonografik anlamlarıyla ortaya konulmuştur.
İslami dönem sikkeleri kapsamında incelediğimiz Mardin Müzesi sikkeleri farklı dönemlere göre sikke çeşitlemesi bakımından özel bir koleksiyon olarak önem taşımaktadır.
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Ö
ğrencinin
Adı Soyadı Necla AKKAYA Numarası: 054104001003
Ana Bilim / Bilim Dalı SANAT TARİHİ
Danışmanı Prof.Dr. Abdüsselam ULUÇAM
Tezin Adı Islamic-period Coin Samples in Mardin Museum
Summary
Coin has been a financial and cultural symbol of rulers, governments and states in almost all the time. The writings, motifs and figures on the coins reflect the style, form of belief and shapes of the period they were issued. These billets act as documents in terms of presenting certain information and making a major contribution to such scientific fields as History, Art, History of Religions, Philology and Art History.
This study entitled “Islamic-period Coin Samples in Mardin Museum” consists of five main parts.
In the first part, introduction, significance, limitations of the subject, publications related to the subject, with method and order were given in general information titles about Mardin museum.
In the second part, coin introduction, coin history, issue techniques and brief histories of the period analysed were touched upon.
The third part includes catalogues. Detail analysis of each coins collocated according to a chronological order and period evaluation were performed.
Analogy was made evaluating material, royal mints, tiles and writing headings in samples researched in the fourth part.
In the fifth part, obtained findings were revealed by ascertaining Islamic-period coin features.
Rather than being museum catalogue, ultimately, with this study aiming to present scientific evaluations, within the scope of regimentation of tiles and compositions, reading writings, and analysing coins in detail; Islamic-period coins in Mardin museum were propounded with their writings, form, tile, composition and iconographic meanings elaborately.
Coin in Mardin Museum that we researched in terms of Islamic-period, have a great significance as a special collection in terms of coin diversification of different periods.
Kısaltmalar
Foto. : Fotoğraf
Şek. : Şekil
Age. : Adı geçen eser
Agm. : Adı geçen makale
Agt. : Adı geçen tez
Çev. : Çeviren Bkz. : Bakınız H. : Hicri M. : Miladi Tab. : Tablo Haz. : Hazırlayan No. : Numara s. : Sayfa yy. : Yüzyıl İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi
A.Ü. : Ankara Üniversitesi
G.Ü. : Gazi Üniversitesi
C.Ü. : Cumhuriyet Üniversitesi
S.Ü. : Selçuk Üniversitesi
Vol. : Volume
Şekiller Listesi
Şek.1- Sikke Darbı
Şek.2- İslam Devletleri Haritası
Şek.3- Anadolu Selçuklu Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.4- Anadolu Selçuklu Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.5- Anadolu Selçuklu Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.6- Anadolu Selçuklu Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.7-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.8-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.9-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.10-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.11-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.12-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.13-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Arka Yüz Karakalem Çizimi Şek.14-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.15-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Arka Yüz Karakalem Çizimi Şek.16-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.17-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Arka Yüz Karakalem Çizimi Şek.18-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.19-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.20-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.21-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.22-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.23-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.24-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.25-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.26-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.27-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.28-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.29-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.30-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi
Şek.31-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.32-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.33-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.34-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.35-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.36-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.37-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.38-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.39-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.40-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.41-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.42-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.43-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.44-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.45-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.46-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.47-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.48-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.49-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.50-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.51- Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.52- Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.53- Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.54-Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.55- Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.56- Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.57- Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.58- Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.59- Zengi Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi
Şek.60- Zengi Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.61- Zengi Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.62- Eyyûbi Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi
Şek.63- Eyyûbi Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.64- Eyyûbi Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.65- Eyyûbi Dönemi Sikkesi Ön Yüz Şematik Çizimi Şek.66- Eyyûbi Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.67- Eyyûbi Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi
Şek.68- I. Selim ve III. Murad Dönemlerinde Sikke Üreten Osmanlı Darphaneleri Şek.69- Anadolu Selçuklu Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi
Şek.70- Anadolu Selçuklu Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi Şek.71- Artukoğulları Dönemi Sikkesi Ön Yüz Karakalem Çizimi
Fotoğraflar Listesi
Foto.1- Mardin Müzesi Genel Görünüşü
Foto.2- Mardin Müzesi Avludan Genel Görünüş Foto.3- Mardin Müzesi Üçüncü Kat Sergi Salonu
Foto.4a- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.4b- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.5a- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.5b- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.6a- Emevi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.6b- Emevi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.7a- Emevi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.7b- Emevi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.8a- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.8b- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.9a- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.9b- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.10a- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.10b- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.11a- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.11b- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.12a- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.12b- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.13a- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.13b- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.14a- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.14b- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.15a- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.15b- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.16a- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.16b- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.17a- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü
Foto.17b- Emevi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.18a- Emevi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.18b- Emevi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.19a- Abbasi Dönemi Altın Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.19b-Abbasi Dönemi Altın Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.20a- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.20b- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.21a- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.21b- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.22a- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.22b- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.23a- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.23b- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.24a- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.24b- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.25a- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.25b- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.26a- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.26b- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.27a- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.27b- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.28a- Abbasi Dönemi Altın Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.28b- Abbasi Dönemi Altın Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.29a- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.29b- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.30a- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.30b- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.31a- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.31b- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.32a- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.32b- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.33a- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü
Foto.33b- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.34a- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.34b- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.35a- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.35b- Abbasi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.36a- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.36b- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.37a- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.37b- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.38a- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.38b- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.39a- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.39b- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.40a- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.40b- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.41a- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.41b- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.42a- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.42b- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.43a- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.43b- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.44a- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.44b- Abbasi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.45a- Todga Valileri Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.45b- Todga Valileri Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.46a- Fatîmi Dönemi Altın Sikke Ön Yüz Görünüşü
Foto.46b- Fatîmi Dönemi Altın Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.47a- Fatîmi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.47b- Fatîmi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü
Foto.48a- Anadolu Selçuklu Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.48b- Anadolu Selçuklu Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.49a- Anadolu Selçuklu Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü
Foto.49b- Anadolu Selçuklu Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.50a- Anadolu Selçuklu Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.50b- Anadolu Selçuklu Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.51a- Anadolu Selçuklu Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.51b- Anadolu Selçuklu Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.52a- Artukoğulları Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.52b- Artukoğulları Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.53a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.53b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.54a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.54b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.55a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.55b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.56a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.56b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.57a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.57b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.58a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.58b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.59a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.59b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.60a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.60b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.61a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.61b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.62a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.62b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.63a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.63b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.64a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.64b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.65a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü
Foto.65b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.66a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.66b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.67a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.67b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.68a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.68b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.69a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.69b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.70a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.70b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.71a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.71b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.72a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.72b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.73a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.73b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.74a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.74b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.75a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.75b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.76a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.76b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.77a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.77b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.78a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.78b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.79a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.79b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.80a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.80b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.81a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü
Foto.81b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.82a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.82b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.83a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.83b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.84a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.84b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.85a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.85b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.86a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.86b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.87a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.87b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.88a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.88b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.89a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.89b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.90a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.90b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.91a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.91b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.92a- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.92b- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.93a- Zengi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü
Foto.93b- Zengi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.94a- Zengi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.94b- Zengi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.95a- Zengi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.95b- Zengi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.96a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.96b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.97a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü
Foto.97b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.98a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.98b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.99a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.99b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.100a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.100b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.101a- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.101b- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.102a- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.102b- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.103a- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.103b- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.104a- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.104b- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.105a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.105b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.106a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.106b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.107a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.107b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.108a- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.108b- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.109a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.109b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.110a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.110b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.111a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.111b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.112a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.112b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.113a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü
Foto.113b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.114a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.114b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.115a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.115b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.116a- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.116b- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.117a- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.117b- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.118a- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.118b- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.119a- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.119b- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.120a- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.120b- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.121a- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.121b- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.122a- Eyyûbi Dönemi Altın Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.122b- Eyyûbi Dönemi Altın Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.123a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.123b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.124a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.124b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.125a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.125b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.126a- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.126b- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.127a- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.127b- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.128a- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.128b- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.129a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü
Foto.129b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.130a- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.130b- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.131a- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.131b- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.132a- Memlûklu Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.132b- Memlûklu Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.133a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.133b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.134a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.134b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.135a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.135b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.136a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.136b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.137a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.137b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.138a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.138b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.139a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.139b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.140a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.140b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.141a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.141b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.142a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.142b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.143a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.143b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.144a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.144b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.145a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü
Foto.145b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.146a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.146b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.147a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.147b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.148a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.148b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.149a- İlhanlı Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.149b- İlhanlı Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.150a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.150b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.151a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.151b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.152a- İlhanlı Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.152b- İlhanlı Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.153a- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.153b- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.154a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.154b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.155a- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.155b- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.156a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.156b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.157a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.157b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.158a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.158b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.159a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.159b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.160a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.160b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.161a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü
Foto.161b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.162a- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.162b- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.163a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.163b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.164a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.164b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.165a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.165b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.166a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.166b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.167a- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.167b- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.168a- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.168b- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.169a- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.169b- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.170a- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.170b- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.171a- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.171b- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.172a- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.172b- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.173a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.173b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.174a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.174b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.175a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.175b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.176a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.176b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.177a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü
Foto.177b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.178a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.178b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.179a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.179b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.180a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.180b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.181a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.181b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.182a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.182b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.183a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.183b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.184a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.184b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.185a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.185b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.186a- Osmanlı Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.186b- Osmanlı Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.187a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.187b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.188a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.188b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.189a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.189b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.190a- Osmanlı Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.190b- Osmanlı Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.191a- Osmanlı Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.191b- Osmanlı Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.192a- Osmanlı Dönemi Bronz Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.192b- Osmanlı Dönemi Bronz Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.193a- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Ön Yüz Görünüşü
Foto.193b- Osmanlı Dönemi Altın Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.194a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.194b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.195a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.195b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.196a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.196b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.197a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.197b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.198a- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.198b- Osmanlı Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.199a- Safevî Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.199b- Safevî Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.200a- Safevî Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.200b- Safevî Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.201a- Safevî Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.201- Safevî Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.202a- Safevî Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.202b- Safevî Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.203a- Safevî Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.203b- Safevî Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.204a- Safevî Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.204b- Safevî Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.205a- Safevî Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.205b- Safevî Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.206a- Afşarlar Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.206b- Afşarlar Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.207a- Afşarlar Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.207b- Afşarlar Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.208a- Afşarlar Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.208b- Afşarlar Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.209a- Afşarlar Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü
Foto.209b- Afşarlar Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.210a- Afşarlar Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.210b- Afşarlar Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.211a- Afşarlar Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.211b- Afşarlar Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.212a- Afşarlar Dönemi Gümüş Sikke Ön Yüz Görünüşü Foto.212b- Afşarlar Dönemi Gümüş Sikke Arka Yüz Görünüşü Foto.213- Fatîmi Dönemi Altın Sikkesi
Foto.214- Emevi Dönemi Gümüş Sikkesi Foto.215- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikkesi Foto.216- Eyyûbi Dönemi Bronz Sikkesi Foto.217- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikkesi Foto.218- İlhanlı Dönemi Gümüş Sikkesi Foto.219- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikkesi Foto.220- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikkesi Foto.221- Emevi Dönemi Gümüş Sikkesi Foto.222- Artukoğulları Dönemi Bronz Sikkesi Foto.223- Eyyûbi Dönemi Gümüş Sikkesi
Foto.224- Menteşeoğulları Dönemi Gümüş Sikkesi Foto.225- Saadet Düğümü Motifi
Foto.226- Abbasi Dönemi Sikkesi Foto.227- İlhanlı Dönemi Sikkesi Foto.228- Osmanlı Dönemi Sikkesi Foto.229- Artukoğulları Dönemi Sikkesi Foto.230- Osmanlı Dönemi Sikkesi Foto.231- Osmanlı Dönemi Sikkesi Foto.232- Osmanlı Dönemi Sikkesi
Foto.233- Konya Karatay Medresesi Müzesi İnsan Heykeli Foto.234- Artukoğulları Dönemi Sikkesi
Foto.235- Roma Cumhuriyet Dönemi Quadrigatus Sikkesi
Foto.236- Artukoğulları Dönemi Sikkesi
Foto.238- Artukoğulları Dönemi Sikkesi
Foto.239- Konya İnce Minareli Medrese Müzesi İnsan Kabartması Foto.240- Artukoğulları Dönemi Sikkesi
Foto.241- Konya Karatay Medresesi Müzesi Çini Parçası Foto.242- Artukoğulları Dönemi Sikkesi
Foto.243- Artukoğulları Dönemi Sikkesi Foto.244- Artukoğulları Dönemi Sikkesi Foto.245- Anadolu Selçuklu Dönemi Sikkesi Foto.246- Artukoğulları Dönemi Sikkesi Foto.247- V.Antiochos Sikkesi
Foto.248- Anadolu Selçuklu Dönemi Sikkesi Foto.249- Memlûklu Dönemi Sikkesi
Foto.250- Konya-Karatay Medresesi Müzesi Çini Parçası Foto.251-Topkapı Sarayı Müzesi Selçuklu Aynası
Foto.252-Konya İnce Minareli Medrese Müzesi Melek Tasviri Foto.253- Artukoğulları Dönemi Sikkesi
Foto.254- Artukoğulları Dönemi Sikkesi
Foto.255- Hasankeyf Sultan Süleyman Camii Minaresi Kitabesi Foto.256- İlhanlı Dönemi Sikkesi
Foto.257- Besmele Bahçesi/Kûfi Kitabe Foto.258- Eyyûbi Dönemi Sikkesi Foto.259- Osmanlı Dönemi Sikkesi Foto.260- Nestalik Yazı
Foto.261- Safevî Dönemi Sikkesi Foto.262- İlhanlı Dönemi Sikkesi
Foto.263- Aziz Mahmud Hüdayi Türbesi Giriş Kapısı Foto.264- Osmanlı Dönemi Sikkesi
BİRİNCİ BÖLÜM- Giriş 1.1. Konunun Tanımı, Önemi ve Sınırları
Bu araştırmanın konusu Mardin Müzesi’ndeki İslami dönem sikkelerini kapsamaktadır. Müzede, sergilenen ve depoda muhafaza edilen yaklaşık 10.000 adet sikke bulunmaktadır. Helenistik, Grek, Roma, Venedik, Part-Sasani ve Bizans dönemi sikkeleri içinden İslami dönem örnekleri ayrılmış ve birbirinin tekrarı nitelikte olmayan 209 örnek inceleme kapsamına alınmıştır.
Araştırma, Mardin Müzesi’nde bulunan İslami döneme ait sikkelerin ayrıntılı incelenip, yazıların okunarak, süsleme ve kompozisyonların tasnif edilmesi kapsamında, sanat tarihi disipliniyle bilimsel değerlendirmelerini ortaya koymayı temel amaç edinmektedir.
Mardin Müzesi’nde bulunan sikkelerle ilgili bu güne kadar doğrudan herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Özellikle Artukluların yaşadığı bölge olarak tarihsel bir öneme haiz olan Mardin, yayınlarda Artuklu sikkeleri ile öne çıkmaktadır. Bu araştırmada Artuklu örneklerinin yanı sıra Artuklu öncesi ve sonrası bölgede hüküm süren İslam devletlerinin veya ticari ilişkide bulunulan devletlerin sikkeleri de inceleme kapsamına alınmıştır.
Antik dönem sikkeleri ile ilgili bugüne kadar oldukça detaylı çalışmalar yapılmıştır. Ancak İslami dönem sikkeleri ile ilgili çalışmalar katalogdan öteye geçememektedir. Hâlbuki herhangi bir kazı alanında veya mimari bir kalıntının etrafında ele geçirilen bir sikke yerleşmenin veya mimari kalıntının tarihi hakkında bilgi vermektedir. Arkeolojik kazı ve bilimsel çalışmalarda tarihlendirme amaçlı kullanılan bu objelerin Ortaçağ ve İslami dönem kazılarında da aynı amaçla kullanılması gerekmektedir. Bu da küçük, metal buluntular olan sikkelerin ve onları okumanın önemini ortaya koymaktadır.
Sikke, hemen her dönemde hükümdarların, iktidarların ve devletlerin maddi ve kültürel sembolü durumundadır. Üzerlerinde taşıdıkları yazılar, motifler ve figürler basıldıkları dönemin üslubunu, inanış biçim ve şekillerini yansıtmaktadır. Sikkeler üzerinde bulunan, yazı, süsleme ve figürler dönemlere göre farklılıklar arzetmektedir. İslami dönemde özellikle dini mimari de pek yaklaşılmayan figür
serbest bir sanat olarak değerlendirebileceğimiz nümismatik alanında sevilerek kullanılmıştır. Bilinmeyen herhangi bir döneme ait bir sikke üzerindeki bilgilerden o dönem hakkında kesin bilgi sahibi olmak mümkün hale gelmektedir. Bu bağlamda sikkeler, tarihin ve tarih dönemlerinin belirlenmesinde, inanış biçimlerini yansıtmada, dinler tarihinde ve sanat tarihi alanlarında büyük rol oynamaktadırlar. Yine bu küçük metal parçalar üzerine işlenen yazılar filoloji alanında kesin bilgiler sunmaktadır. Tarih, Sanat, Dinler Tarihi, Filoloji ve Sanat Tarihi bilim dallarına önemli katkılar sağlaması bakımdan ve kesin bilgiler sunması açısından belge niteliği taşımaktadırlar.
Araştırma konumuz, kültürlerin beşiği ve geçiş noktası durumunda stratejik öneme sahip Mardin Müzesi’ndeki İslami dönem sikke örnekleri ile sınırlandırılmıştır. Müzede sergilenen ve depoda muhafaza edilen sikkelerden İslami dönem örnekleri seçilmiş ve birbirinin tekrarı nitelikte olmayan örnekler inceleme kapsamına alınmıştır.
1.2. Konu İle İlgili Yayınlar
Mardin Müzesi’nde bulunan sikkelerle ilgili doğrudan herhangi bir çalışma yapılmamıştır.
İslami dönem sikkeleri ile ilgili yapılan genel çalışmalara bakıldığı zaman birkaç eser dışında bu çalışmaların, sikke katalogu niteliğinde olduğu görülmektedir.
Konu ile ilgili en erken kaynaklardan biri 1900 tarihli Mehmed Mübarek tarafından hazırlanan İslami dönem sikkeleri katalogudur1. Osmanlıca hazırlanan
eserde Sasani ve Bizans tarzındaki sikkelerle, İslam devletleri tarafından bastırılan sikke örnekleri verilmiştir. Yine Osmanlıca yazılan “Meskûkât-ı Osmaniyye” kataloğu, bu döneme ait sikkelerin örneklenmesi için hazırlanan önemli eserlerden biridir2. Selçuklu dönemi sikkelerini içeren katalog 1971 senesinde İsmail Galib tarafından yayınlanmıştır3. Aynı yazar tarafından 1893 senesinde bastırılan
1 MEHMED MÜBAREK, Meskûkât-ı Kadime-i İslamiye Kataloğu, İstanbul, 1900 2 HALİL EDHEM, Meskûkât-ı Osmaniyye, İstanbul, 1918
“Meskûkât-ı İslamiye Kısmından Meskûkât-ı Türkmeniye Kataloğu”, Türk devletleri tarafından bastırılan sikkelerin verildiği erken tarihli bir eserdir4.
Katalog çalışmaları içinde en önemli olanlardan bir tanesi İbrahim ve Cevriye Artuk tarafından hazırlanan İstanbul Arkeoloji Müzelerinde yer alan İslami dönem sikkeleri içeren, iki ciltlik eserin birinci cildinde Osmanlı dönemine kadarki devletlerin sikkeleri, ikinci ciltte Osmanlı, ilhanlı ve İran Şahları dönemine ait sikkeler verilmiştir5.
Yine İbrahim ve Cevriye Artuk tarafından yayınlanan “Artukoğulları Sikkeleri” kitabı aynı düzende hazırlanan sikke kataloglarından bir tanesidir6.
Almaca basılan El-Cezire kataloğunun bir bölümü sikkelere ayrılmıştır7. Amerikan Nümüzmatik Derneği tarafından basılan Stephen Albümü genel sikke kataloğu ve İslami dönem örneklemesi bakından önemlidir8.
Yapı Kredi Yayınları tarafından çıkarılan sikke koleksiyonu kataloglarından birincisi Emevi ve Abbasi dönemine ait sikkelerin kataloğudur9. İkincisi, Selçuklu10, üçüncüsü Beylikler dönemi11, dördüncüsü Osmanlı dönemi12 sikkelerini içeren çalışmalar biçimindedir.
Yine Yapı Kredi yayınları tarafından basılan “Altının İktidarı İktidarın Altınları” kitabı dokuz yazar tarafından hazırlanan önemli bir eserdir. Oğuz Tekin tarafından kaleme alınan ve kitabın bir bölümünü oluşturan “Devletler, Hükümdarlar ve Sikkeleri13” makalesi devletlerin siyasi tarihi ve altın sikkelerini içeren bir çalışmadır. Yine aynı yazar tarafından hazırlanan ve Türkler Ansiklopedisi’nde yayınlanan makalede Türk devletlerinin sikkeleri ele alınmaktadır14.
4 İSMAİL GALİB, Meskûkât-ı İslamiye Kısmından Meskûkât-ı Türkmeniye Kataloğu, İstanbul, 1893
5 ARTUK, İ.-ARTUK, C., İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslami Sikkeler Kataloğu, Cilt: I-II, İstanbul, 1970
6 ARTUK, İ.-ARTUK, C., Artukoğulları Sikkeleri, İstanbul, 1993
7 GLADİSS, A., Die Dschazira Kulturlansschaft Zwischen Euphrat und Tigris, Berlin, 2006. 8 ANONİM, Stephen Album Rare Coins Specialists in Islamic, Indian and Oriental Coins, California, USA, 2011.
9 ANONİM, Kudret ve Hüner Sikkenin İki Yüzü I,İstanbul, 2001
10 ANONİM, Doğu-Batı Arası Bir Gökkuşağı Selçuklu Sikkeleri II, İstanbul, 2001
11 ANONİM, Asya’dan Anadolu’ya İnen Rüzgar Beylikler Dönemi Sikkeleri III, İstanbul, 2001 12 ANONİM, Saltanatın İki Yüzü Yazı ve Tuğra IV, İstanbul, 2001
13 TEKİN, O., “Devletler, Hükümdarları ve Sikkeleri”, Altının İktidarı, İktidarın Altınları, İstanbul, 2005, s. 167-277
14 TEKİN, O., “Başlangıcından Türkiye Cumhuriyeti’ne Kadar Türk Devletlerinin Sikkeleri”,
Sergi kataloğu olarak basılan başka bir eserde Osmanlı dönemi sikke, nişan ve madalyaları örneklendirilmiştir15.
Nayef G.Goussous ve Khalaf F. Tarawneh tarafından İngilizce ve Arapça hazırlanan kitap, İslami dönem sikkelerinin fotoğraflarla zenginleştirildiği önemli bir eserdir16.
Tuncay Aykut tarafından hazırlanan “Emevi Sikkeleri” kitabında sikkeler kronolojik olarak kataloglanmıştır. Sikke okunuşları Osmanlıca verilerek tarih belirtilmiştir. Çalışmanın sonuna Emevi dönemine ait sikkelerin fotoğrafları yerleştirilmiştir17.
Atom Damalı tarafından yayımlanan “150 Devlet 1500 Sultan İslam Sikkeleri” kitabı İslam devletlerinin tarihi ve sikke örneklemelerini vermesi bakımından derli toplu bir çalışmadır18. Yine yazar tarafından hazırlanan ilk iki cildi yayınlanan “Osmanlı Sikkeleri Tarihi” isimli ansiklopedik kitap, sekiz cilt olarak hazırlanmıştır19.
“Ak Akçe Moğol ve İlhanlı Sikkeleri” kitabı bu dönem sikke örneklendirmeleri ve sikke okunuşları bakımından önemli bir eserdir20.
İlhanlı sikkeleri ile ilgili bir diğer kitap Ömer Diler tarafından yayınlanmıştır. Kitap, H. 653 M. I255 ile H. 758 M. 1357 yılları arasında hüküm süren İlhanlı devletinin on sekiz sultanının genel tarihini, kestirdikleri sikkeleri, bu sikkelerin darp yeri, yazılışlarını, tarihlerini, 1676 adet çizimi ve 200 kadar da fotoğrafı kapsamaktadır21.
İstanbul Altın Borsası tarafından yayınlanan, tarih boyunca Türklerde altın ve kullanımını ele alan kitabın bir bölümünde Osmanlı paralarında altının kullanımı ile darphaneler anlatılmaktadır22.
15 ANONİM, Nadir Osmanlı Sikke, Nişan ve Madalyaları, İstanbul, 1999
16 GOUSSOUS, N.G.-TARAWNEH, K.F., Coinage of the Ancient and İslamic World, Jordan, 1991
17 AYKUT, T., Emevi Sikkeleri, İstanbul, 1982
18 DAMALI, A., 150 Devlet 1500 Sultan İslam Sikkeleri, İstanbul, 2001 19 DAMALI, A., Osmanlı Sikkeleri Tarihi, Cilt: 1-2, İstanbul, 2010 20 ANONİM, Ak Akçe Moğol ve İlhanlı Sikkeleri, İstanbul, 1992 21 DİLER, Ö., İlhanlar: İran Moğollarının Sikkeleri, İstanbul, 2006. 22 ANONİM, Tarih Boyunca Türklerde Altın, İstanbul, 2002
Ariel Berman tarafından İngilizce ve Arapça iki dilde hazırlanan İslam sikkeleri kitabı hemen her devletin sikkelerinden örneklerin incelendiği kataloglardan bir tanesidir23.
A. Wijdan tarafından hazırlanan makalede Emevi, Abbasi ve Fatîmi dönemi sikkeleri ele alınmıştır24.
Ortaçağ Sikkeleri ve ikonografilerini içeren çalışmalardan bir tanesi Yapıkredi yayınları tarafından 2009 sensinde basılmıştır. İki dilde hazırlanan eser Ortaçağ sikkelerinde görülen figür ve semboller başlıklarında bölümlere ayrılmış ve örneklendirilmiştir25.
Ortaçağ sikkeleri ile ilgili Behzat Butak “XI, XII, XIII Yüzyıl Resimli Türk Paraları” kitabında Ortaçağ sikkelerini ele almıştır26. Aynı yazarın Osman Gazi’nin akçeleri27 ve 1923’ten- 1955 senesine kadar Cumhuriyet dönemi paraları28 ile ilgili erken tarihli iki eseri daha bulunmaktadır.
Artukoğulları Sikkeleri ile ilgili en önemli çalışma William F.Spengler ve Wayne G. Sayles tarafından yayınlanan “Turkoman Figural Bronze Coins and Their Iconography” adlı eseridir. Çalışmada figürlü artuklu sikkeleri belirli bir kronolojiye göre ele alınmış ve her bir sikkenin nümüzmatik, sanat tarihi açısından ikonografisi ve karşılaştırılması yapılmıştır29.
Figürlü sikkelerle ilgili, aynı yazarlar tarafından 2 cilt olarak çıkarılan eserde Zengi sikkelerini aynı formatta incelenmektedir30.
Anadolu Selçuklu Sikkeleri ile ilgili Yılmaz İzmirlier tarafından yeni yayınlanan kitapta, sikkeler öncelikle sultanların hükümdarlık dönemlerine göre,
23 BERMAN, A., İslamic Coins, Jerusalem, 1976.
24 WİJDAN, A., “Islamic Coins During the Umayyad, Abbasid, Andalusian and Fatimid Dynasties”,
Foundation for Science Technology and Civilisation , United Kingdom, 2004, s. 1- 11
25 ANONİM, Sikkeler Ne Anlatır?, Ortaçağ Anadolu Sikkelerinde Simgeler ve Çokkültürlülük, İstanbul, 2009
26 BUTAK, B., XI, XII, XIII Yüzyıl Resimli Türk Paraları, İstanbul, 1947. 27 BUTAK, B., Osman Gazi Akçesi, İstanbul 1954
28 BUTAK, B., Cumhuriyet Devrinde Madeni Paralar, İstanbul, 1955
29 SPENGLER, W.F.-SAYLES, W.G., Turkoman Figural Bronze Coins and Their Iconography, USA, 1992
30 SPENGLER, W.F.-SAYLES, W.G, Turkoman Figural Bronze Coins and Their Iconography Volume II-Zengids, USA, 1996
ardından darphane, birim, darp yılı ve lejantları gibi özelliklerine göre tasnif edilmiştir31.
Selçuklu sikkelerinin incelendiği “Türkiye Selçuklu Sultanları ve Sikkeleri” adlı kitap 1996 senesinde Kayseri’de basılmıştır. Halit Erkiletlioğlu ve Oğuz Güler tarafından hazırlanan eserin giriş kısmında verilen Selçuklu Dönemi, sikkeleri, kullanılan ünvanlar, darphaneler gibi bilgiler önem arzetmektedir32. Selçuklu sikkeleri ile ilgili bir diğer çalışma Şevki Nezihi Aykut tarafından yapılmıştır33. Ortaçağ sikkeleri ile ilgili hazırlanan bir doktora çalışmasında Artuklu sikkeleri incelenmiştir34.
Yine Selçuklu sikkelerinin incelendiği “Anadolu Selçuklu Sikkelerinde Yazı Dışı Figüratif Ögeler” isimli kitap Gündegül Parlar tarafından yayımlanmıştır35. Aynı yazar tarafından ortaçağ sikkeleri ile ilgili iki makale bulunmaktadır. Bunlardan birincisi sikkelerin bitkisel bezemeleri36, ikincisi ise portreli sikkelerle37 ilgilidir. Ahmet Çaycı tarafından yayınlanan “Selçuklu ve Artuklu sikkelerinde Zodiak Tasvirleri38” ve “Artuklu Sikkelerinde Hükümdar Tasvirleri39” isimli makaleler bu dönem sikke yorumlaması bakımından önemlidir.
Osmanlı bakır paralarının ele alındığı kitap Necdet Kabaklarlı tarafından yayınlanmıştır40.
Remzi Kocaer tarafından yayınlanan Osmanlı altınları kitabında sikke örnekleri kronolojik olarak verilmiştir41.
Osmanlı dönemine ait sikkeler Cüneyt Ölçer tarafından hazırlanan eserlerle tanıtılmıştır. Yıldırım Bayezid’in oğullarına ait mangırlar42, Osmanlı mangırları43, II.
31 İZMİRLİER, Y., Anadolu Selçuklu Paraları, İstanbul, 2010.
32 ERKİLETLİOĞLU, H.-GÜLER, O., Türkiye Selçuklu Sultanları ve Sikkeleri, Kayseri, 1996 33 AYKUT, Ş.N., Türkiye Selçuklu Sikkeleri I, İstanbul, 2000.
34 UYKUR, R., Artuklu Sikkelerinde Yazı ve Süsleme Kompozisyonu (G.Ü. Yayınlanmamış Doktora Tezi) Ankara, 2010.
35 PARLAR, G., Anadolu Selçuklu Sikkelerinde Yazı Dışı Figüratif Ögeler, Ankara, 2001
36 PARLAR, G., “Anadolu Selçuklu Sikkelerinde Bitkisel Bezemeler Rumi ve Palmet Motifleri,
Prof.Dr. Zafer BAYBURTLUOĞLU Armağanı Sanat Yazıları, Kayseri, 2001, s.479-493
37 PARLAR, G., “Ortaçağda Anadolu’da Portreli Sikkeler”, X.Ortaçağ-Türk Dönemi Kazı
Sonuçları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 2009, s.593-605.
38 ÇAYCI, A., “Selçuklu ve Artuklu Sikkelerinde Zodiak Tasvirleri”, I. Uluslar Arası Selçuklu
Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Konya, 2001, s.207-218
39 ÇAYCI, A., “Artuklu Sikkelerinde Hükümdar Tasvirleri”, Prof.Dr. Gönül Öney’e Armağan, İzmir, 2002, s.185-194
40 KABAKLARLI, N.,“Mangır” Osmanlı İmparatorluğu Bakır Paraları, İstanbul,1997 41 KOCAER, R., Osmanlı Altınları, İstanbul, 1967
Mahmud44, Sultan V.Murad, II. Abdülhamid45 ve Abdülaziz46 dönemine ait sikkeler ile Son altı Osmanlı padişahı47 dönemine ait sikkeler altı ayrı kitapla yayınlanmıştır.
Şevket Pamuk tarafından hazırlanan “Osmanlı İmparatorluğunda Paranın Tarihi” adlı eser genel bilgiler vermesi bakımından önemli bir kaynaktır48.
“Osmanlılarda Madeni Paralar” Nuri Pere tarafından yayımlanmıştır. Osmanlı sikkelerinin kronolojik bir sıraya göre incelendiği önemli kataloglardan bir tanesidir49.
1.3. Metot ve Düzen
Çalışmada kullanılan yöntemde, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü tez yazım kuralları esas alınmıştır.
Bu çalışmada Mardin Müzesi’nde yer alan İslami Dönem sikkeleri kapsamında 12 dönem tespit edilmiştir. Emevi dönemi ile başlayıp İran Şahları dönemine kadarki tarihi süreç içinde sikkelerin gelişim, değişim ve kronolojisi ele alınmıştır. Bu süreç içinde seçilen örneklerden yola çıkarak sikkelerin, hangi dönemde nasıl şekillendiği ve bunu etkileyen temel faktörlerin ne olduğu sorusuna yanıt aranmıştır.
Anadolu ve Mezopotamya arasında köprü görevi gören Mardin, stratejik konumu dolayısıyla birçok kültüre ev sahipliği yapmıştır. Bu kozmopolit ortam içinde bölgeye gelen örneklerin çeşitli ve zengin olacağı kanısıyla konu seçimine gidilmiştir.
Müze çalışması üç aşamada gerçekleştirilmiştir. Bunlardan birincisi örneklerin tasnif edilip ayrılmasıdır. Müze deposunda 500’lük kutular içinde muhafaza edilen sikkeler tasnif edilmiş ve İslami dönem örnekleri ayrılmıştır. İkinci
42 ÖLÇER, C., Yıdırm Bayezid’in Oğullarına Ait Akçe ve Mangırlar, İstanbul, 1968 43 ÖLÇER, C., Nakışlı Osmanlı Mangırları, İstanbul, 1975
44 ÖLÇER, C., Sultan Mahmud II Zamanında Darp Edilen Osmanlı Madeni Paraları, İstanbul, 1970
45 ÖLÇER, C., Sultan Murad V Sultan Abdülhamid II Dönemi Osmanlı Madeni Paraları, İstanbul, 1986
46 ÖLÇER, C., Sultan Abdülaziz Han Devri Osmanlı Madeni Paraları, İstanbul, 1979
47 ÖLÇER, C., Son Altı Osmanlı Padişahı Zamanında İstanbul’da Basılan Gümüş Paralar, İstanbul, 1966
48 PAMUK, Ş., Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, İstanbul, 2000 49 PERE, N., Osmanlılarda Madeni Paralar, İstanbul, 1968
aşamada ayrılan örneklerin ön ve arka yüz fotoğrafları çekilmiştir. Kumpas ve hassas tartı yardımıyla ölçüleri alınarak belgelenmiştir. Üçüncü aşamada envanter kayıtları incelenmiş gerekli bilgiler dijital ortama aktarılmıştır.
Çalışmada, örnekler seçilirken sikkelerin sağlam olmasına, dönem özelliklerini taşımasına ve çok tekrar örneğin kullanılmamasına dikkat edilmiştir. İnceleme kapsamına alınan sikkelerin ölçüleri alınmış, dijital ortamda fotoğrafları çekilmiş ve çekilen bu fotoğraflar ve ölçüleri bilgisayar ortamına aktarılarak kendi dönemi içinde tasnif edilmiştir.
Araştırma şu bölümlerden meydana gelmektedir;
Çalışmanın giriş kısmında konunun tanımı, sınırları ve önemi ile yayınlar, müze ve genel sikke bilgilerini içeren bölümler yer almaktadır.
İkinci bölüm, sikke tanımı, tarihçesi ve basım tekniklerinin yanı sıra örnekleri seçilen devletlerin kısa siyasi tarihlerini içermektedir. Devletlerin yayıldıkları coğrafya ve tarihi verilirken yayılma alanlarını gösteren haritayla metin desteklenmiştir.
Katalog kısmında her sikke kendi dönemi içinde tasnif edilmiş ve toplam 12 dönem ortaya çıkarılmıştır. Örnek sayısı bazı bölümlerde 60’a kadar çıkmakta bazı dönemlerde ise tek bir örnekle sınırlı kalmaktadır. Dönemlerine göre tasnif edilen sikkeler, dönemi içinde kronolojik bir sıraya tabi tutulmuştur. Aynı tarihli sikkelerde ise malzemeye göre sıralama yapılmıştır. Yani altın, gümüş ve bronz şeklinde bir düzen takip edilmiştir.
Katalogda sikkeler, tarihi ve bastıranı tanımı gibi başlıklar altında incelenmiştir. Sikkelerin okunuşunda, tarihlenmesinde ve karşılaştırılmasında Mehmed Mübarek’in İslami Sikkeler Katloğu50, Halil Edhem’in Osmanlı Kataloğu51
ve Düveli İslamiye52, İsmail Galib’in Selçuklu53 ve Türkmen Kataloğu54, İstanbul
Arkeoloji Müzeleri İslami Sikkeler Kataloğu55, Yapıkredi Sikke Katalogları56, El
50 MEHMED MÜBAREK, Age. 51 HALİL EDHEM, Meskukat-ı… 52
HALİL EDHEM, Düvel-i İslâmiye, İstanbul, 1927. 53 İSMAİL GALİB, Takvim-i Meskukat-ı Selçukiyye…
54 İSMAİL GALİB, Meskukat-ı İslamiye Kısmından Meskukat-ı Türkmeniye… 55 ARTUK, İ.-ARTUK, C., İstanbul Arkeoloji Müzeleri…
Cezire Kataloğu57 gibi yayınlar kullanılmıştır. Sikkelerin okunuşu ve Türkçe anlamları tanımdan sonra verilerek, figürlü sikkelerin şematik ve karakalem çizimleri sona eklenmiştir.
Çalışmanın değerlendirme bölümünde incelenen örnekler ışığında dönemlerin sikkeleri hakkında genel bilgiler verilmiştir. Örneğin bu bölümün malzeme başlığı altında, altın, gümüş ve bronz sikkeler anlatılmıştır. Kataloğa alınan örnekler içinde altın sikke bulunmayan dönemler için kaynaklardan edinilen bilgiler ışığında genel değerlendirme yoluna gidilmiştir. Altın örneği bulunmayan dönemler bir dipnotla sayfa altında belirtilmiştir. Gümüş ve bronz sikkelerin değerlendirilmesi kataloğa alınan örnekler göz önüne alınarak yapılmıştır.
Darphaneler bölümünde hem genel darphane merkezleri hem de örneklerin kestirildiği merkezler üzerinde durulmuştur. Genel darphane merkezlerinin belirlenmesinde yine literatürden yararlanılmıştır. Değerlendirmenin süsleme bölümünde geometrik, bitkisel, figürlü ve yazılı süsleme başlıkları katalog örnekleri esas alınarak hazırlanmıştır.
İkonografi bilgilerinde kaynaklar esas alınmıştır. Emevi dönemi ile başlayan İslami formdaki sikke tasarımları, Anadolu devletleri ölçeğinde, Osmanlı dönemi sonuna kadar bir süreçteki gelişim ve değişim çizgisi, her dönemin kendi üslubu ile sikke betimlemeleri açısından değerlendirilmiş mimari ile süsleme motifleri esas alınarak karşılaştırma yapılmıştır.
Sikke fotoğrafları okuma ile inceleme kolaylığı ve konu bütünlüğünün sağlanması bakımından katalog içine yerleştirilmiştir.
Elde edilen bilgi ve bulgular değerlendirme tablosunda gösterilmiştir.
Tablolar, malzeme, darphaneler ve süsleme başlıklarına göre hazırlanarak çalışmanın sonuna eklenmiştir.
56 ANONİM, Altının İktidarı…, ANONİM, Kudret ve Hüner…, Doğu-Batı Arası Bir
Gökkuşağı…, Asya’dan Anadolu’ya İnen Rüzgar…, Saltanatın İki Yüzü…, Madeni Paralar Sergisi, İstanbul, 1967.
1.4. Mardin Müzesi Hakkında Genel Bilgi
Mardin, yaklaşık 1200 m. yüksekliğindeki dağı ve güneyinde yer alan Suriye muhteşem bir görsel manzarayı ayaklarınızın altına sermektedir58.
Mardin “Mardin Eşiği” adı verilen kenar kıvrımlar kabartısının güney kanadında, geriden çok sarp dikliklerle çevrili bir yamaçta, ortalama 1.200 m. yükseklikte kurulmuştur. Diyarbakır-Musul yolu üzerinde, savunması kolay, zaptedilmesi güç bir kale konumundadır59.
Mardin’in güneyinde, Mezopotamya Ovası üzerinde bulunan bazı önemli merkezler büyük olasılıkla Eskiçağ’da günümüz Mardin kentini temsil etmiş ve Mezopotamya kültür tarihinde önemli rol oynamışlardır60.
Bölgede Hıristiyanlara ait birçok kilise ve manastır yapılmıştır. Mardin’de sur içinde ya da sur dışında gerek Süryanilere gerekse Ermenilere ait bu yapılar şehrin tanımlanamayan dönemlerine ve inanç tarihine ışık tutmaktadır61.
Eski bir Manastır olan Müze, ilk olarak 1947 yılında Zinciriye (Sultan İsa) Medresesi binasında hizmet vermeye başlamıştır. Ancak, Zinciriye Medresesi ihtiyaca cevap vermediğinden bugünkü binasına taşınmıştır. Müze, 1.Cadde Cumhuriyet Alanı, Atatürk heykelinin yanındadır. Bina aslında Süryani Katolik Patrikliği olarak yapılmıştır. Patrikhane önceleri Mardin’deyken daha sonra Beyrut’a taşınmıştır. Bina Süryani Katolik Vakfı’ndan Bakanlık tarafından satın alınarak 1988–1994 yılları arasında restore edilmiştir. 1995 Haziran ayında Mardin Müzesi bu binaya taşınmış, 23 Ağustos 2000’nden itibaren de ziyarete açılmıştır62.
Yapı, Meryem Ana Kilisesi’nin batı cephesinde yer alıp, kilisenin bitişiğindedir. Binanın taş ustaları ile nakışçıları; Refail, Mihayel ve Cebrail Kalo kardeşlerdir. Üç giriş kapısı bulunmaktadır. Bunlardan ikisi, kuzey ile güneyde olup, üçüncü kapı, doğudadır ve kilisenin avlusuna geçit vermektedir. Üçüncü kapı üzerinde Süryanice olarak patrikhanenin yapım tarihi yer almaktadır. “Süryanilerin
58 CRESWELL, K.A.C, “Mardin and Diyarbekr”, Muqarnas, Vol: XV, Netherlands, 1998, s.1. 59 ULUÇAM, A., “İslam Dönemi Mardin’i”, Taşın Belleği: Mardin, İstanbul, 2005, s.114
60 ERKANAL, H., “Mardin’in Eski Mezopotamya Kültürleri Açısından Yeri ve Önemi”, Taşın
Belleği Mardin, İstanbul, 2005, s. 23.
61 GÜNEL, A., Türk Süryaniler Tarihi, Diyarbakır,1970,s.246. 62 ANONİM, Yaşayan Tarih: Mardin, İstanbul, 1998, s.18.
Antakya Patriği İğnatiyus Behnam Banni M.S.1895” bu yazıttan da anlaşıldığına göre, adı geçen patriğin döneminde yapılmıştır63.
Foto–1 Mardin Müzesi Genel Görünüşü
Müze sarımtırak renkli kalker taşından inşa edilmiştir. İçte ve dıştaki tonoz kemer ve sütun başlıklarındaki eşsiz taş süslemeleri ve koleksiyonundaki eserleriyle Türkiye’nin en önemli müzelerinden biridir (Foto.1–2). Müze üç katlıdır: Birinci katta; danışma, konferans, sergi ve dinlenme salonları, ikinci katta; etnografya sergi salonu, kütüphane ve eser depoları; üçüncü katta ise Girnevaz Höyük kazısında çıkarılan bazı eserlerle, satın alınarak müzeye kazandırılan arkeolojik eserlerin ve sikkelerin sergilendiği salonlar ile idari bölümler yer almaktadır64.
63 AKYÜZ, P.G., Mardin İlinin Merkezinde Civar Köylerinde ve İlçelerinde Bulunan Kiliselerin
ve Manastırların Tarihi, İstanbul, 1998, s.88-89.
Foto–2 Mardin Müzesi Avludan Genel Görünüş
Müzedeki eserler; M.Ö. 4000'den, M.S. XIX. yüzyıla kadar olan dönemlere aittir. Arkeolojik salonlarda Eski Tunç, Asur, Urartu, Grek, Pers, Hellenistik, Roma, Bizans, Büyük Selçuklu, Artuklu ve Osmanlı devirlerine ait tabletler, silindir ve damga mühürler, kült kapları, figürinler, takılar, keramikler, altın, gümüş ve bakır sikkeler, gözyaşı şişeleri ve kandiller sergilenmektedir (Foto–3). Etnografya salonunda ise Mardin ve çevresine, bilhassa Midyat İlçesi'ne özgü gümüş işlemeciliğinin seçkin örnekleri olan kolyeler, küpe, bilezik, halhal, alınlığın yanı sıra, eski giysiler, kılıçlar, kahve (mırra) takımları, hamam eşyaları, tespihler, ısınma araçları ve bakır eşyalar da sergilenmektedir65.
