OKTAY ASLANAPA*
İslâm ilim, k ü ltü r ve sanatın ın o zam anki Avrupa O rtaçağ k ü ltü rü n den çok ü stün olduğu bugün bilinen b ir gerçektir. Fakat b u n u n anlaşıl ması uzun zahmetli çalışmalar ve m ücadeleler sonunda m üm kün olmuştur. Bu yolda en çok emeği ve hizm eti geçenlerden b iri de yakın zam anda kay bettiğim iz değerli bilim adam ı O rd. Prof. Dr. Aydın Sayılı olm uştur.
Avrupa O rtaçağ k ü ltü rü yalnız geç an tik iten in Batı Roma m irasını İs- lâm lar kanalı ile devralm ıştı. İslâm lar aynı zam anda D oğudan İran m ira sını da işlediler ve b u n u Avrupa’ya nazaran çok kısa bir zam anda da başardılar. Avrupa’dan çok üstün orijinal b ir İslâm k ültürün ün yaratılması için ikiyüz yıldan az b ir zam an kâfi gelm iştir. Sam erra ve Bağdat’ta mey d ana getirilen İslâm î yapılar K terifon’daki Sasanî yapılarından daha bü yük ve m uhteşem di. K udüs’te Kubbet el-Sahra’n m ve Şam’da Emeviye C am ii’n in m ozayikleri b ü tü n A ntikite ve Bizans san atından daha üstün olup aynı ayarda daha önce b enzerleri yapılam am ıştı.
Dokuzuncu yüzyılda, Bağdat ve Sam erra’nm kültür düzeyi ondördün- cü yüzyıl başındaki Roma veya Floransa k ü ltü r düzeyine uygundur. İslâm ve Türk dünyasının bu büyük ü stünlüğü ancak o n d ö rd ü n cü yüzyılda m e safe kaybetmeye başlam ıştır. O zam ana kadar, İslâm k ü ltürü birçok alan larda idareyi eline almış olup, Avrupa ile m ünasebetlerde tesir eden, hâkim olan kendisi idi.
İslâm larda ilim de çok yüksek olup Avrupa ancak yüzyıllar sonra ay nı zirveye erişebilm iştir.
Halife Mütevekkil (847-860) Bağdat’ta İlmî araştırm alar ve tercüm e için b ir m ektep kurm uştu. Burada, Grek dili ve Grek ikonoğrafi geleneği öğretiliyor, eserler tercem e ediliyordu. Bu m ektebe bağlı b ir merkezde, G rek felsefesi, tıp, tarih , coğrafya, astronom i, astroloji k itapları ve edebî m etinler kopya edilip, b u n ların çoğu özellikle İlmî ve teknik olanlar re sim lendiriliyor, tekstle birlikte resim lerde alınıp bunlardan faydalanılıyor du. Avrupa bu yoldan A ntik m edeniyeti öğrenm iştir. Bu konuda ele alınan en önem li çalışm alardan biri, D ioskorides’in De Materia Medica adı ile
156 OKTAY ASLANAPA
tan ın an Grekçe eseridir. N eron ve Vesposyen zam anında Adana’ya yakın Anavarza’da (bugün Ceyhan’a bağlı b ir köy olan Aynzerba) yaşamış bir Grek hekim i olan D ioskorides eserini birinci yüzyıl o rta ların d a yazmıştır. Fay dalı ot ve b itk ilerin özellikleri ve b u n lard an yapılan ilâçlar k onusunda dır. Eser, beş m akaleden ibarettir.
Birinci makale: Arom alar, yağlar, m erhem ler, ağaçlar ve bun lard an alı
nan özler, reçin eler ve meyveler.
ikinci makale: Hayvanlar, bal, süt, yağ sonra hub ub at cinsleri ve sebze
ler, sarım sak, soğan, hardal.
Uç ve Dördüncü makaleler: Kökler ve b u n lard an çıkarılan özler, otlar
ve tohum lar.
Beşinci makale: Asma bağ, şaraplar ve m aden ler konusundadır.
Uzun geziler yapmış ve özellikle botanikle uğraşm ış olan, Dioskori des ken din den önceki kaynaklardan ve kaybolmuş yazm alardan geniş öl çüde faydalanm ıştır. O n u n yazıları, geç A ntikite ve O rtaçağda kesin b ir önem kazanmıştır. M ateria Medica, binbeşyüz yıl boyunca, tıp ilm inin esası Batı dünyasının ilâç bilgisine ve eczacılığına tem el olm uştur. Zam anımıza gelen Grekçe yazmalar sayılıdır. En eskisi 400 yıllarından b ir pap irü s p a r çası olarak, XIII. yüzyıla kadar uzanan sekiz Grekçe nüsha ile, 9 ve 12. yüz yıllar arasında altı Lâtince n ü sh a vardır.
Tam olarak en eski resim li nüsha, 512’de İstanbul’da h azırlanan Di oskorides yazması Viyana Millî K itaplığında N.B. bulunm aktadır. İm para tor Ferdinand’ın elçisi Busbecq 1565’lerde İstanbul’da bir Yahudiden satın alarak, Viyana’ya götürm üştür. Codex Vindobonensis adını alan 38x33 eba dındaki bu nüsha 524’de ölen Prenses Ju lian a Aniciya için hazırlanm ış olup, m erkezin büyük üslûbunu temsil eder, H elenistiktir. Galla Placidia’- n ın kızı olan Romalı Prenses Ju lia n a doğuda Konsül olan Flavius Aero- bin d u s’un hanım ı idi ve bu sebeble İstanbul’da yaşıyordu. Birçok kilise yaptırm ıştı. B unlardan b iri Saraçhane başında kazıları yapılan Polioch- tos Kilisesi Roma’dan gelen m im arlar tarafından 4,5 yılda tam amlanmıştır. Kitabın başlık sayfasında Juliana’nın enteresan bir portresi vardır. Di oskorides birkaç defa resm edilm iştir. A ltın sırm alı zengin elbiseli Ju lia na gösterişli şekilde tahtta oturuyor. Kesişen iki karenin sekiz köşesinden h er b irin e b ir h a rf ile Ju lian a yazılmıştır. Yanlarda iki antik figür Mega- lopsychia ve Phronesis (tefekkür) yer alıyor. Solda kanatlı b ir cin ona bir kitap sunuyor (inşaatı sevme arzusu), saray m erasim ine göre erguvanî renk pab uçların ı öpen kadın (sanatlara şükrandır). S ahnenin etrafında, onun
İstanbul’da 512’de bir kiliseyi yaptırm ası canlandırılıyor. İskele kurm a, tes tere işi, badana gibi, b iri sehpada resim yaparken, diğeri o nu n yanında boyaları hazırlıyor. Tek b ir p o rtre d e b ü tü n bu sahneler usta b ir kom po zisyonla b ir araya toplanm ıştır.
Bir seri Grekçe orijinal yazma kaynak ve model olarak saklanmış olup, bu yazm alardaki geniş A rapça haşiyeler b u n ların M üslüm an âlim lerce de vamlı incelendiğini ispat eder.
Zamanımıza gelmiş olan en eski A rapça nüsha, Kitâbü’l-Haşâiş fi Heyu-
lai’l-İlâci’t-Tıbb ancak 1083 tarihlidir, fakat kolofonunda b u n u n 990 ta rih
li daha eski b ir n ü sh ad an alındığı kaydedilm iştir ki onun da Bağdat M ektebi’nde yapılan b ir tercem eden istinsah edildiğini tahm in edebiliriz.
Kortoba’da Hişam Il.n in Sarayında yaşamış ibn Culcul adı ile tanınan Süleyman bin Haşan 982’de D ioskorides’in kitabından, “basit ilâçların ad ların ın açıklanm ası” diye b ir eser hazırlam ıştır. Sonradan kaybolan bu ki taptan bazı bölüm ler ibn C ulcul’un ibn Usaybia tarafınd an yazılan
Uyûnu’l-Enba f i Tabahati’l-Etibba adlı hayat hikâyesinde kalmıştır.
Süleyman bin Haşan (ibn Culcul)’u n kayıtlarına göre Dioskorides yaz ması ilk defa Grekçe o rijinald en Bağdat’ta Arapçaya çevrilm iştir. M üter cim olarak İstefan ibn Bazil (Stefanos Basileos) adı verilm ektedir. B unun Bağdat âlimler ve mütercimler okulunun baş m üderrisi Grek ve Süryanî dillerini ve yazılarını bilen büyük âlim Hüneyn bin İshak el-Ibadî (809-873)’nin talebesi olduğu şüphesizdir. Stefanos, Halife tarafından bunun terce- mesi ile görevlendirilm işti. Fakat kendisi yeterli olm adığından H üneyn o n un üzerinde çalışmayı gerekli gördü. Yalnız onun yazdığı nüsha da tam olgunlaşm ış değildi. Bu hali ile İspanya’ya geçerek nesiller boyunca üze rin d e çalışıldı. Stefanos birçok Grekçe bitki ad ların ın A rapça karşılığını bulam adığı için bu n ları sadece A rap h arfleri ile yazmıştı.
Ancak üç yüzyıl boyunca tekst üzerin de Grek âlim lerinin işbirliği ve özellikle büyük âlim ve Grekçe teksti tam olarak açıklayan el-Şerif el-İdrisî (1100-1166)’n in çalışm aları ile tam A rapça sinonim ler listesi m eydana ge tirildi. Grekçe Kodeksin resim leri tekste bu karşılıkların bulunm asında şüphesiz çok rol oynamıştır.
Resimli K itabü’l-Haşâiş n ü sh aların ın en eskisi Leiden Ü niversite Ki taplığında bu lu nani473(1083) tarihli yazma 380(990) tarihli b ir nüshadan kopye edilm iş olup, M ateria Medica’n m beş kitabını (Makalât) içine alır. Beş kitabı (Makalât) içine alan diğer b ir n üsha A rtuklu Sultanı Necmed- din Alpi için Meyyefarkin (Silvan)’da (1152-1176) M ihran bin M ansur tara fından Süryaniceden Arapçaya çevrilmiştir. Eski yazmaların en zenginidir.
158 OKTAY ASLANAPA
(677 bitki ve 284 hayvan fig ü rü tasvirli). Bitki adları yer yer Süryanice ve kırm ızı m ürekkeple yazılmıştır. M eşhed İm am Rıza Müzesi’ndedir.
Ayasofya’dan Süleymaniye K itaplığına giden nü shada 4 ve 5. kitap lar H üneyn’in çalışmalarıdır. Kolofonda A bdullah ibn Fadl adı ve 621(1224 tarih i verilm ektedir). Yüksek kaliteli m inyatürleri ile bu nüsha en zengin ve m ükem m el yazma olup, daha sonraki n ü shaların çekirdeği olması bakım ından ayrıca önem taşıyordu. Fakat Ayasofya K itaplığında iken 31 m inyatürlü sayfa kesilerek Avrupa ve A m erika’da onbeş özel ve resm î koleksiyona dağılm ış sonuncu eczane m inyatürü ise, 1961’den sonra çalınm ıştır.
MİNYATÜRLÜ KİTABÜ’L-HAŞÂİŞ NÜSHALARI 1) Leiden Üniv. kt. 475 (1083) 227 yaprak 620 resim .
2) A rtuklu N ecm eddin Alpi için M eyyafarkin (Silvan) 1152-1176 277 yaprak, 677 bitki, 284 hayvan resm i M eşhed İm am Rıza Müzesi Süryani- ceden Arapçaya tercüme.
3) Ayasofya’dan Süleymaniye kt. XIII. yy. ilk yarısı 192 yaprak 487 re sim iki figürlü diğerleri bitki birkaç hayvan tasviri var.
4) Ayasofya’dan Süleymaniye kt. 621 (1224) 203 yaprak en önem li ve zengin kaliteli nüsha daha sonraki n ü sh aların çekirdeği idi. 31 m inyatür lü sayfası Avrupa ve Am erika’da onbeş resm i ve özel koleksiyona dağılm ış tır, tek bir figürlü m inyatür içinde kalmıştır. Üç makale noksandır sonuncu Eczacı m inyatürü 1961’den sonra çalınm ıştır.
5) Ayasofyada Süleymaniye kt. buna benzer aynı devir 185 yaprak 294 bitki resim li sonu eksik.
6) Topkapısarayı A hm et III kt. 626 (1229) Viyana K odeksinden tercü me ve kopya 552 resim b itkilerde üslûp birliği yoktur. H icri ve Selefkus olarak iki tarihli.
7) Topkapısarayı A hm et III kt. 866 (1461) A rapça H üneyn tercüm esi resim siz, ikinci kısım aynı tekst Farsça 867 ((1462) Kolofon, başlık m adal yon 869 (1464) zengin tasvirli 488 sayfa çoğu bitki resim leri yedinci m aka le hayvan tasvirli oldukça bol sayıda m inyatürlü.
8) Topkapısarayı A hm et III. 2127: Eser Behnam iken Musa ibn Yusuf el-Mavasili tarafından 626(1229)’da kopya edilm iştir. Paris B.N.deki yaz mayı da kopya eden bu şahıs M usullu old uğ un dan b u n lar M usul’da
ya-pilm iş olm alıdır. H em H icri hem Süryani tarih i taşıyan eserde Süryanice yazılar da vardır? Eserin diğer yazm alardan farklı olan m inyatürleri Vi yana Dioskoridesi ile büyük benzerlik gösterir. 252 V’de A ntik tipe uygun naturalist asma dalı yanında 80’er de satıhçı ve sim etrik işlenmiş yatay m er cim ek dalı A ntik geleneğin İslâmî b ir ö rn eğin i gösterir.
Ayrıca Paris Millî K ütüphane de 3, O xford Bodlein de I, Bologna Ü ni versite K ütüphanesinde, 1, B ritish M useum ’da 1 nüsh a vardır.
AYASOFYA KİTAPLIĞI’NDA İKEN 3703 SAYILI 621 (1224) TARİHLİ Kİ- TAB EL-HAŞÂİŞ MİNYATÜRLÜ YAZMASINDAN KESİLEN SAYFALARIN
DAĞILDIĞI YERLER:
1) Eczane Sahnesi. 1961 Temmuz’u n d a çekilen b ir m ikrofilm de görü lüyor. O n d an sonra yok olm uştur.
2) Bitki yanında doktor ve süvari New York Rockfaller Koleksiyonunda. 3) Göl kıyısında üç m antar. W ashington Freer Gallery.
4) a, b Üç çeşit bitki ve kuşlar Mass. Fogg Mus., C am bridge H arvard Mus.
5) a, b Bitki, yılan ve keçi m ücadelesi-D iğer b ir bitki. Kansas Nelson A rt Gallery.
6) Bir bitki yanında doktor. W ashington Freer Gallery. 7) Beyaz üzüm ağacı. L uzern Koffler Kol.
8) D oktor ve iki hasta. Paris Vever Kol.
9) Bir ağaç üç doktor. W ashington Freer Gallery. 10) Deniz m anzaralı en eski İslâm î m inyatür. Fogg Mus.
11) Tekne içinde iki adam üzüm sıkarken üçüncü b ir adam gözlüyor. New York M etropolitan.
12) Eczane Sahnesi. New York M etropolitan Mus. 13) Evde iki doktor b ir hasta. B ritish Mus.
14) Doktor ve yardım cısı ilaç hazırlarken. Baltim or Walters Gal. 15) Üç doktor ilâç hazırlarken. Brüksel Stocklet Kol.
16) İlâç hazırlayan iki doktor. Alm an İlim ler Akadem esi Müzesi. 17) İlâç hazırlayan doktor. New York M etropolitan Mus.
18) İlâç hazırlayan iki doktor St. Louis Şehir Sanat Müz. 19) İki ağaç arasında ilaç yapan iki doktor. Louvre Mus. 20) İlaç kabı yanında iki doktor. Baston Fine Arts Mus.
160 N. A. BALOCH
21) Ç ukur kazan iki adam . W ashington F reer Gal.
22) Üç kadı kayık ve n e h ir m anzarası. Brüksel Stocklet Kol.
23) İki doktor üçüncü b iri ile tartışm a halinde. Brüksel Stocklet Kol. 24) Hastayı hacam at eden doktor ve yardım cısı. Brüksel Stocklet Kol. 25) Boğayı öldüren iki adam . Boston Fine Arts Mus.
26) Doktor ve kazan, önde hasta. Paris Vever Kol.
27) Ağaç altın da d ö rt âlim doktor. S ettingnano B erenson Kol. 28) Yatakta doktor öğrencisi ile. VVashington Freer Gal. 29) O tu ran üç doktor. New York Kelekyan Kol. idi.
30) O rm anda iki ağaç, adam ı ısıran köpek ve kılınç tutan figür. VVas hington F reer Gal.
31) Çöm elm iş b ir doktor akrep ve örüm cek sokm asına ilâç h az ırla tır ken. W ashington F reer Gal.
BİBLİYOGRAFYA
BUCHTAL, Hugo, “H ellenistic M iniatures in Islamic M anuscripts”, Ars Is-
lamica, B d . 7, s. 125-133, 1940.
DlEZ, Ernst, Die Miniaturen des Wiener Dioskurides (Dissertation), W ien 1903. Day, Florence E., “ M esopatam ian M anuscripts of Dioscorides”, Bulletin of
the Metropolitan Museum of Art, neue Reihe Bd. 8, s. 274-280, New York
1950.
GRUBE, Ernst, “M aterialien zum Dioskurides A rabicus”, Aus der Welt der Islam ischen Kunst, Festschrift für Ernst Kiihnel, Berlin 1959, s. 163-194.
W EITZMAN, K., “The Greek Sources of Islamic Scientific Illutrations”, Arc-
