18. YCZYILDA OSMANLI IDARESINDE KIBRIS'TA
MEDANA GELEN BO~ANMA OLAYLARI
AL~~ EFDAL ÖZKUL* G~R~~~
K~br~s adas~nda aile hayat~~ ile ilgili olarak çe~itli çal~~malar yap~lm~~t~r. Söz ko-nu çal~~malar ya do~rudan aile hayat~n~~ anlatmakta yada dolayl~~ olarak çal~~man~n içerisinde aileden bahsetmektedirler. K~br~s'ta aile ile ilgili çal~~an ara~t~rmac~lar aras~nda Ronald C. Jennings, M. Akif Erdo~ru, Nuri Çevikel ve Mehmet Demir-yürek bulunmaktad~r. Osmanl~~ Devleti aday~~ 1571 y~l~nda fethetmesiyle birlikte burada kendi sistemini kurmaya ba~lam~~t~r. Dolay~s~yla Osmanl~~ ülkesinde aile ile ilgili uygulamalar~n benzerlerini K~bns'ta da görmek mümkündür. Ilgili çal~~mada Osmanl~~ idaresinde K~br~s'taki bo~anma hadiselerinin daha iyi anla~~labilmesi için adadaki aile kurumu ve aile ile ilgili olu~umlar hakk~nda da bilgi verilecektir.
EVLENME
Evlenmeye karar veren k~z ve erkek, ço~u zaman bizzat mahkemeye giderek, ba-zen de taraflardan birinin veya her ikisinin mahkemeye vekil göndermeleri suretiyle ya da mahkemeden eve görevli getirilerek, ~ahitler huzurunda evlenmek istediklerini beyan ettikten sonra nikâh akdi yap~l~r ve bu sözle~me mahkeme siciline yaz~l~rd~.°
Ara~t~rmaya konu olan 18. yüzy~lda sicillerde K~br~s'ta, mahkemeye giderek kad~~ huzurunda gerçekle~en iki evlilik olay~na rastlanmaktad~r. Söz konusu kay~tlar-dan bir tanesi yüzy~l~n ilk yar~s~nda di~eri ise ikinci yar~s~nda yap~lm~~t~r.2 Bunlarkay~tlar-dan birincisi Lefko~a'mn Karamanizade Mahallesi'nden bir Ermeni bayanla bir Müslü-man'~n 23 Mart 1729 tarihinde yapt~~~~ nikah kayd~d~r.3 Di~eri ise 14 Haziran 1780 tarihinde Lefko~a'n~n Debba~hane Mahallesi'nden iki Müslüman'~n evlilik kayd~dir.4
* Prof. Dr., Yak~n Do~u iJniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Lefko~a/KKTC, aliefdal.ozkul@neu.edu.tr
I Mehmet Akif Ayd~n, "Osmanl~~ Hukukunda Nikâh Alcidleri", Osmetnh Araittrmalan, Istanbul 1982,1E, 6 vd. 2 Ali Efdal Ozkul, Kibns'~n So.9n)-Ekonomik Tarihi, ~stanbul 2005, s. 128; Mehmet Demiryürek, "K~bns ~eriye Sicillerine Göre XVIII. Yüzy~l~n ikinci Yar~s~nda K~bns'ta Aile", ~stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Say~: 50 (2009/2), Istanbul 2010, s. 89.
3Ozkul, a.g.e., s. 126.
K~S, 18/81-1 (Burada ilk önce defter numaras~~ verilmi~, daha sonra s~ras~yla sayfa say~s~~ ve hüküm numaras~~ belirtilmi~~ ve çal~~man~n tamam~nda, sicillere yap~lan at~flarda bu yol izlenmi~tir.); Demiryürek, a.g.m., s. 89.
126 ALI EFDAL ÖZKUL
Osmanl~~ tarihinin daha önceki dönemlerinde görüldü~ü gibi, 18. yüzy~lda da K~br~s'ta farkl~~ dinler ve cemaatler aras~nda evlifilderin yap~ld~~~~ belgelerden Ö~Te-nilmektedir. Baz~~ bat~l~~ seyyahlar adada bu tip evliliklerin yayg~n oldu~unu belin-mektedirler.5 Müslüman erkeklerin ve kadmlann mü~riklerle evlenmeleri yasakt~.6 ~slam hukuku, bir Müslüman han~m~n bir gayrimüslim (ehl-i kitap) erkekle evlenmesi-ne izin vermemektedir.7 Bundan dolay~~ adada toplumlar aras~~ evliliklerin daha çok Müslüman erkeklerle gayrimüslim bayanlar aras~nda gerçekle~ti~i dü~ünülmektedir.8 K~bns Ortodoks kilisesi, yap~lan bu tür evlilildere ~iddetle kar~~~ ç~kmakta ve bu evli-likleri yapanlar~~ kocalanndan bo~and~klannda veya kocalar~~ öldü~ünde dahi kiliseye almamakta, öldülderinde cenazelerini kald~rmamaktad~r.9 Ancak Osmanl~~ ülkesinin, Müslim ve gayrimüsfirr~lerin birlikte ya~ad~klar~~ Bursa, Kayseri gibi kimi yerlerinde, farkl~~ dönemlerde yap~lan ara~t~rmalarda iki toplum aras~ndaki evliliklere her neden-se rastlanmam~~t~r.'° Bu tür evliliklerin, adadaki yerli gruplar~n Müslüman cemaatine kat~larak asimile edilmesi için kullan~~l~~ bir yol oldu~u dü~ünülmektedir.''
Evlili~e karar verildi~inde k~z tarafina damat taraf~ndan r~amzetlik° 2 veya mehri3 ad~~ alt~nda bir miktar para verilmektedir. islâm hukukuna göre mehr iki k~sma ayr~l-
Johannes Zeilinger, "Western Travellers On Ottoman Cyprus", Second International Congress For Cyprus Studies 24-27 November 1998, Eastern Mediterranean University, Gazimagusa 1999, la, 329; Claude D. Cobham, Excerpta Cypria: Materials For A History of Cypn~s. W~th an Appendix on Bibliography of Cyprus, Cambridge 1908, s. 269, 405, 449, 592.
6 Mehmet Altan-Mehmet Ipçio~lu, "~eriye Sicil Kaptlanna Göre 1748-1749 Y~llar~nda Konya'da Aile", Selçuk üniversitesi &Dul Bilimler Enstittis-ü Dergisi 21 / 2009, Konya 2009, s. 524.
Hamdi Döndüren,"Nikah", ~amil Islam Ansiklopedisi, Cilt V, Istanbul 1992, s. 99; Altan-Ipçio~lu, a.g.m., s.524.Vergi H. Bedevi, "K~br~s ~er`i Mahkeme Sicilleri Üzerinde Ara~t~rmalar", Milletleraras~~ Birinci K~br~s Tetkikleri Kongresi (14-19 N~san 1969), Ankara 1971, s. 142; Abdurrahman Kurt, Bursa Sicillerine Göre Osn~anh Ailesi (1839-1876), Bursa 1998, s. 60; Osman Çetin, Sivillere Göre Bursa'da Ihtida Hareketleri ve So9,a1 Sonuçlan (1472-1909), Ankara 1994, s. 94.
8 Ronald C. Jennings, Christians and Muslim in Ottoman Cyprus and the Mediterranean Work4
1571-1640,New York 1993, s. 24-29; Ronald C. Jennings"Divorce In The Ottoman Sharia Court of Cyprus, 1580-1640", Studia Islamica, LXXVIII, 1993, s. 159.
9 K~S 4/197-1. Kayd~n tamam~~ için bak. Ali Efdal Özkul, Lefko~a'n~n 4 Numaral~~ ~er`iye Sicili (H
1043-1046), Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Lisans Tezi, Izmir 1995, s. 100; Jennings, a.g.e., s. 142; Mehmet Akif Erdo~ru. "Osmanl~~ K~br~s~'nda Ihtida Meselesi (1580-1640)", Prof Dr. Ismail Aka Arma~an~, Izmir 1999, s. 16.
'° Abdurrahman Kurt, Bursa Sicillerine Göre Osmanh Ailesi (1839-1876), Bursa 1998, s. 16.; Ronald C. Jennings, "Women in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Ottoman
Kayse-ri"JESHO, XV111/1 (1975), ss. 53-114; Ronald C. Jennings, "The Legal Position of Women in Kayseri, a Large Ottoman City, 1590-1630," International joumal of Women's St~~dies 3 (1980): 559-582; Jennings Ronald C., "Zimmis (fon-Muslim) in early 17th Century Ottoman Juclicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri",/ourr~a/ of the economk and Social Histmy of the Orient 21 (1978): 225-293.
Il Ronald C. Jennings, "The Society and Economy of Maçuka in the Ottoman Judicial Registers of Trabzon, 1560-1640", Conhnup, and Change in Lale Byzantine and Early Ottoman Society, Cambridge 1986, s. 147.
12 K~z babalar~~ çoculdan küçükken re~it olduldannda evlendirecelderi erkekten söz kestilderi için nam-zedik ad~~ alt~nda bir miktar para almaktad~rlar. Ayr~nt~l~~ bilgi için bak. Rifat Özdemir, "Tokat'ta Ailenin
18. YDZYILDA KIBRIS'TA MEYDANA GELEN BO~ANMA OLAYLARI 127
maktad~r. Bunlardan birincisi mehr-i muaccel olup evlenme s~ras~nda kad~na ödenen
parad~r. ~kincisi ise mehr-i müeccel olup erke~in kans~m bo~ad~~~nda ödemelde
yüküm-lü oldu~u miktard~r." Anadolu'nun baz~~ bölgelerinde devletin kar~~~ ç~kmas~na kar~~n k~z babalan mehrden ba~ka ba~l~k paras~~ ald~klar~~ da görülmektedir.15 Baz~~ durumlar-da rnehrin miktar~nda tart~~ma ç~kmakta ve her iki taraf~n iddialanm ispadayacak ~ahitleri yoksa, mehrin hesaplanmas~nda kad~mn emsal ve akranlan örnek almmakta-d~r. Buna ise mehr-i misl denilmektedir.16
Osmanl~~ ülkesinin genelinde oldu~u gibi K~bns'ta da tek e~li evlili~in yayg~n oldu~u belgelerden anla~~lmaktad~r. Çe~itli çal~~malardan Osmanl~~ ülkesinde çok
e~lili~in oram ')/05 ile %10-12 aras~nda de~i~ti~i ö~renilmektedir.170smanh ülkesinde çok e~li evlilik yayg~n olmamas~na°8ra~men çal~~~lan dönemde adada Müslümanlar aras~nda yayg~n olmamalda birlikte iki ve üç e~li evliliklere rastlamlm~~t~r.19Jennings, K~bns'ta çok e~li evlili~in Müslümanlar aras~nda yayg~n olmad~~~m belirtmekte-dir."Gayrimüslimler aras~nda ise 12. yüzy~ldan itibaren kilisenin yasaldamas~ndan dolay~~ çok e~li evlilikler görülmemektedir.2°
Sosyo-Ekonomik Yap~s~~ (1771-1810)", Belkten, LIV/211, (1990), s.1019.; Nurcan Abac~~ Namzetlik uygulama-suun ni~anlanma ile e~anla~nh oldu~unu belirtmektedir. Bak. Nurcan Abac~, Bursa ~ehri'nde Osmanl~~ Hukula~'nun
Uygulanmas~~ (17. Yüzy~l), Ankara, 2001, s. 139-142.
13 Mehmet Akif Ayd~n, "Mehir", DIA, Cilt 28, Ankara 2003, s. 389-391.
14 Ilber Ortayh, "Anadolu'da XVI. Yüzy~lda Evlilik Ili~kileri üzerine Baz~~ Gözlemler", Osmanl~~
Ara~t~r-ma/an, Istanbul 1980, I, 33-36; Jennings, a.g.e., s. 27 vd.; Mehmet Akif Ayd~n, Türk Hukuk Tarihi, Istanbul
2001, s. 292 vd.
' ~smail K~vr~m, "XVII. Yüzy~lda Gaziantep ~ehrinde Ailenin Olu~umu (1650-1700)", Selçuk
Üniversi-tesi Türlayat Ara~t~rmalar~~ Dergisi, Say~:22, Konya 2007, s. 364 vd.
16 Ortayl~, "a.g.m.", s. 36; Henry P. Williams, "Marriage and Divorce in the Legal Culture of the Old, the Ottoman, and the New Turks", journal of Turkish Studies, 1981, V, 150; Mehmet Akif Ayd~n, Türk Hula~k
Tarihi, Istanbul 2001, s. 293; Ayd~n, "Mehir", s. 389-390; Hayreddin Karaman, Mukayeseli islam Hukuku, C. I, Istanbul 2001, s. 340-341; Ahmet Yaman, islam Aile Hukuku, Konya 2002, s. 48-49; K~vn~n, "Gaziantep ~ehrinde Ailenin Olu~umu", s. 371.
17 Ömer Demirel, "1700-1730 Tarihlerinde Ankara'da Ailenin Niceliksel Yap~s~", Belleten, LIV/211, (1990), s. 950 vd.; Ibrahim Güler, "XVIII. Yüzy~lda Aile: Sinop Örne~i", Türkler, Cilt XIV, Yeni Türkiye Yaymlan, Ankara 2002, s. 30; Galip Eken, "XVIII. Yüzy~l Ortalar~nda Antep'te Aile", Selçuk Üniversitesi Soryal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, Say~~ 6 (2000), Konya, s. 485 vd.; Justin Mc Carthy, The Ottoman Turks, London 1997,
s. 265.; Said Öztürk, "Osmanl~~ Toplumunda Çok Evlili~in Yeri", Osmanl~, Yeni Türkiye Yay~nlar~, Ankara 1999, V, 409.; Ayd~n, Türk Hukuk Tarihi, s. 291.
18 ~eline C. Zilfi, "Geçine~niyoruz: 18. Yüzy~lda Kad~nlar ve Hul", Modernk~menin E~i~inde Osmanl~~
Ka~l~nlan, Ed. Madeline C. Zilfi, Istanbul 2000, s. 255 vd.
19 <Dahil, a.g.e., s. 131 vd. 20 Jennings, s. 29.
21 Ahmet Tabako~lu, "Osmanl~~ Toplumunda Aile", Sop,o-Kültürel De~i~me Sürecinde Türk Ailesi, C. I, Ankara 1992, s. 93; Ismail K~vnm, "17. Yüzy~lda Osmanl~~ Toplumunda Bo~anma Hadisekri (Aymtab, Örne~i; Tala'k, Muhala'a ve Tefrik)", Gaziantep Üniversitesi So.9.al Bilimler Dergisi (l~ttp://sbe.gantep.edu.tr), 2011 10 (1), s. 374; K~vr~m, "Gaziantep ~ehrinde Ailenin Olu~umu", s. 383 vd.; Günay Turner-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ankara 1997, s. 306.
128 AL~~ EFDAL OZKUL
BO~ANMA
Bo~anma, evli çiftin çe~itli sebeplerden dolay~~ ç~kan anla~mazl~klar sonucunda aralanndaki evlilik ba~~na son vermeleri demektir. Bo~anma konusunda erke~in kad~na göre daha geni~~ bir serbestlik içinde bulundu~u görülmektedir.22Imber'e göre evlili~in feshi, kad~n ile erke~in aras~ndaki e~itsizliklere daha da çarp~c~~ bir örnek olu~turmaktad~r.23Bo~anma, ~er`i hükümlere göre talâk (erke~in bo~anmay~~ gerçelde~-tirmesi)24, muhâla`a(kadm~n bo~anmay~~ istemesi) ve tefik (mahkeme karar~) ~eklinde gerçekle~mektedir25. K~br~s'ta, 18. yüzy~l~n ilk yans~ndaki bo~anma olaylar~n~n 1769-180026 ve 1 757-180027y~llanna nazaran daha fazla oldu~u görülmektedir. Incelenen dönemdeki mahkeme kay~tlanna yans~yan bo~anma davalar~, muhâla`a (huP)28, bâyinen
tattik (aync~~ bo~anma)29 ve mahkeme karar~~ (tefrik)3° adlar~yla üç bölümde ele
al~nabi-lir.
1700-1726 y~llar~~ aras~nda sicillerde K~br~s adas~nda meydana gelen 301 adet bo~anma kayd~~ görülmektedir. Bunlardan 212'si (°/070,3)muhâlda ~eklinde 83'ü (6/027,57) tak& (59'u talâk 24 tanesi ise bâyinen tattik) ve 6's~~ (6/01,99) ise tefik ~eklinde-dir. 21 2huP davas~ndan 198'i (%93,39) Müslümanlar aras~nda, 8 (9/03,77) tanesi gay-rimüslimler aras~nda, 6 (°/o2,83) tanesi ise gayrimüslim bayanlar ile Müslüman erkek-ler aras~nda gerçekle~mi~tir. 59 adet talâk davas~ndan 38 tanesi Müslümanlar aras~n-da 19 tanesi gayrimüslimler aras~naras~n-da ve 2 tanesi ise gayrimüslim bayanlar ile Müs-lüman erkekler aras~nda gerçekle~mi~tir. 24 adet bâyinen tattik davas~ndan 18 tanesi Müslümanlar aras~nda 6 tanesi gayrimüsli~nler aras~nda gerçekle~mi~tir. Mahkeme taraf~ndan yap~lan bo~anmalann tümü Müslümanlar aras~nda gerçekle~mi~tir.31
1726-1750 y~llar~~ aras~nda sicillerde K~br~s adas~nda meydana gelen 278 adet bo~anma kayd~na rastlanmaktachr. Bunlardan 202'si (9/072,66) muhâla`a ~eklinde, 73'ü
22 Altan-Ipçioglu, a.g.m., s. 527.
23 Colin Imber, "Kad~nlar, Evlilik ve Mülkiyet: Yeni~ehirli Abdullah'~n Behcetül-Fetâvâ's~nda Mehr",
Modernle~menin E~i~inde Osmanh Kad~ndan, Ed. Madeline C. Zilfi, Istanbul 2000, s. 80.
24 Ayr~nt~l~~ bilgi için bak. Ayd~n, Türk Hukuk Tarihi, s. 295-300.
25 Mehmet Alcif Ayd~n, "Osmanhlarda Aile Hukukunun Tarihi Tekâmülü", Sayo-Kültürel De~i~me
Süre-cinde Türk Ailesi, Ankara 1992, s. 442; Halil Cin, Eski Hulada~muzda Bo~anma, Konya 1988, s. 122-123.
28 Nuri Çevikel, K~br~s Eyaleti Yönetim, Kilise,Ayan ve Halk (1750-1800), Gazima~usa 2000, s. 188 vd.; Nuri Çevikel, "Kabns Eyaletinde Müslim-Gayrimüslim ili~kileri (1750-1800)", Osmanl~, Cilt 4, Yeni Türkiye Yay~nlar~, Ankara 1999, s. 280.
27 Demiryürek, a.g.m., 95-97.
28 K~bns adas~ndaki muhâla`a ~eklindeki bo~anma konusu, Jennings, "Divorce", s. 155-167 tarafindan ayr~nt~l~~ bir ~ekilde incelenmi~tir.
" TaWc-z bain de denilen bo~anma türü, kocaya yeni bir nikah loymacian dönme hakk~~ vermeyen bo-~anma ~eklidir. Ayr~nt~~ için bak. Ayd~n, Türk Hula~k Tarihi, s. 299.
Ayr~nt~l~~ bilgi için bak. Ayd~n, Türk Hukuk Tarihi,s. 300 vd.
31 1700-1726 y~llar~~ aras~ndaki bilgiler 6, 7, 8, 9, 10, Il ve 12 numaral~~ Lefko~a ~er`i Sicil Defterlerinden al~nm~~t~r.
18. YCZYILDA KIBRISTA MEYDANA GELEN BO~ANMA OLAYLARI 129
(%26,26) tak& (bâyinen tattik, taldk-~~ selâse, ~tlâk)32 ve 3'ü (V01,08) ise kad~~ taraf~ndan yap~lan bo~anmalar (tefik) ~eklinde kar~~m~za ç~kmaktad~r. 202 huP davas~ndan 189'u (%93,56) Müslümanlar aras~nda, 9'u (%4,46) gayrimüslimler aras~nda ve 4 (V01,98) tanesi ise gayrimüslim bayanlar ile Müslüman erkekler aras~nda gerçekle~mi~tir. 73 adet talâk davas~ndan 57 tanesi Müslümanlar aras~nda, 16's~~ ise gayrimüslimler aras~nda meydana gelmi~tir. Taldk ~eklindeki bo~anmalarda ise Müslümanlann ter-cih oranlan °/078,1 iken gayrimüslirrilerin terter-cihleri 0/o21,9'dir. Bu arada bu dönem-de dönem-de mahkemenin ay~rd~~~~ çiftlerin tamam~~ Müslüman'd~r.33
18. yüzy~l~n ikinci yans~nda (1757-1800) ise K~bns adas~nda 33 bo~anma olay~-na rastlanmaktad~r. Bunlann 7 tanesi muhdlda ~eklinde (V021,21), 3 tanesi tattik ~ek-linde (V09,09) ve 9 tanesi bâyinen tad& ~ek~ek-linde (V027,27) gerçekle~mi~tir. 2 bo~anma (% 6,06) kocalann K~bns d~~~na gitmesi sonucu mahkeme karan ile tefik ~eklinde gerçekle~mi~tir. 12 bo~anman~n (% 36,36) nas~l gerçekle~ti~i tespit edilememi~tir.34
18. yüzy~l~n belgeleri incelendi~inde yüzy~l~n ilk yans~ndaki bo~anma kay~dan ile ikinci yans~ndaki kay~tlar aras~nda büyük bir fark bulunmaktad~r. Yüzy~l~n ilk yans~ndaki 579 bo~anma kayd~na kar~~n ikinci yans~nda sadece 33 bo~anma kayd~~ sicillerde yer almaktad~r. Oysa 18. ilk yans~m ikiye ay~rd~~urnzda bo~anma davala-nnda dengeli bir durum oldu~u anla~~lmaktad~r. Yukanda da bahsetti~imiz gibi 1700-1726 y~llar~~ aras~nda 301, 1726-1750 aras~nda ise 278 kay~t bulunmaktad~r.
Çal~~~lan dönemde Lefko~a mahkemesine yans~yan bo~anma davalan aras~nda Lefko~a kazas~~ ve köylerinin yar~~~ s~ra K~bns'taki di~er kazalardan insanlar~n da bulundu~u sicillerden ö~renilmektedir. 1700-1726 aras~~ dönemde mahkemeye gelen-lerin künyeleri aras~nda Lefko~a, Mesarya, Girne, Tuzla, Kukla, Baf, Limasol, Karpaz, Ma~usa, Hirsofu kazalar~~ yan~nda Istanbul da bulunmaktad~r.33 1726-1750 aras~~ dönemde ise Lefko~a, Lefke, Ma~usa, Girne Mesarya, Hirsofu, Baf, Omorfa, Piskopu, Gilan kazalan ile ~eher ve De~irmenlik nahiyeleri yer almaktad~r.38Çevikel, 1769-1800 y~lan aras~nda meydana gelen bo~anmalann Lefko~a, Tuzla ve Ma~usa kazalannda gerçekle~ti~ini belirtmektedir.37
18. yüzy~l~n ilk yar~s~nda oldu~u gibi Osmanl~~ idaresinde K~bns'ta meydana ge-len bo~anmalann ço~unlu~u baz~~ dönemler hariç, muhâlda (huP) ~eklinde gerçekle~-mi~tir denilebilir.38 Osmanl~~ ülkesinin ba~ka bölgelerinde de muhdlda ~eklindeki bo-
32 Aynnt~ft bilgi için bak. Halil Cin, ~slam ve Osmanh Hukukunda Evlenme, Konya 1988, s. 115 vd.; Meh-met Akif Ayd~n, ~slam-Osmanh Aile Hula~ku, Istanbul 1985, s. 39.
33 Ilgili pllardaki bo~anmalan gösteren detayl~~ tablo için bak. Özkul, a.g.e., s. 135-147. 34 Demiryürek, a.g.m., s. 95 vd.
35 Lefko~a ~er`i Sicil Defterleri 6-12 numaral~~ defterler. 36 COZhil, a.g.e., s. 135-147.
37 Çevikel, a.g.m., s. 280.
130 AL~~ EFDAL OZKUL
~anmalann di~er bo~anmalardan daha yüksek oranlarda oldu~u tespit edilmektedir. Uygulamada mulu~ldan~n taldk kartlar~ndan çok daha fazla olmas~n~n sebebi, bu bo~anma ~eklinin bir çe~it anla~ma akdi olmas~~ ve tescil ettirilme ihtiyac~ndan do~-mas~d~r.39 Nitekim, Tosya, Çank~n, Kastamonu49, ~stanbul, Anadolu, Suriye, K~bns, M~s~r ve Filistin41 sicillerinde 17. ve 18. yüzy~llarda muhâldan~n büyük bir ço~unluk taraf~ndan tercih edildi~i görülmektedir.19. yüzy~lda Bursa'da meydana gelen bo-~anma olaylann~n °/081,3'ünü muhdla`a, °/018,22'sini talâk ve °/00,46's~n~~ ise tefrik olu~turmaktad~r.42 Söz konusu bu ara~t~rmada gayrimüslimlerdeki bo~anmalar husu-sunda, herhangi bir görü~~ belirtilmemi~tir. Zilfi'ye göre 18. yüzy~lda Istanbul'da pek çok kad~n hur seçene~ini kullanarak bo~anma olana~~~ bulmu~tur. 1742-1745 aras~n-daki dönemde her ay 10 ile 12 kad~n Istanbul'aras~n-daki mahkemelere ba~vurarak kul' yöntemini kullanmak istediklerini bildirmi~lerdi. Bu yöntemi az da olsa Istanbul'da ya~ayan gayrimüslimler de kullanm~~lard~r.43
Erke~in bo~amyorum demesiyle ba~layan bo~anmalara (talâk), 17. ve 18. yüzy~l Osmanl~~ ülkesindeki mahkeme kartlannda genellikle fazla rastlanm~yor. Bunun nedenleri aras~nda bo~anman~n halk aras~nda en fazla rastlandd~~~~ dü~ünülen bu yönteminde kocalann mahkemelere veya e~lerinin görü~lerine gerek göstermeyen, s~n~rlanmam~~~ bir bo~anma haldan bulundu~u söylenebilir. Talâk türü bo~anmalar genellikle mahkemelere ya mehr sorunundan ya da çocuklann nafaka ihtiyaçlar~ndan kaynaklanan ihtiyaçtan yans~maktad~r.44
Bo~anma Davalar~n~n Nedenleri
18. yüzy~lda K~bns'ta meydana gelen bo~anmalann kay~tlara yans~yan sebepleri ise, (hi.isn-i mu`d~eret veya adem-i hüsn-i zindegânimizden nd~~) ~eklinde ifade edilen ~iddetli geçimsizlik, verilen sözlerin tutulmamas~, ~iddet ve gayrimüslim çiftlerinden kad~nla-nn ~slamiyet'e geçmeleridir. Genellikle bo~anma davalakad~nla-nnda çiftleri bo~anmaya götüren mutsuzluk sebepleri yerine ortak ya~am~m~z iyi de~ildir, ~iddetli geçimsizlik, aram~zda görü~~ ve dü~ünce ayr~l~ldan gibi sebepler kâtipler tarafindan sicillere kay-dediliyordu.45Nadiren baz~~ olaylarda katipler bo~anmamn gerçek nedenini yazmak-
39 K~vnm, "bo~anma hadiseleri", s. 383.
4° Ahmet Kankal, "17. ve 18. Yüzy~llarda Kuzey-Bat~~ Anadolu'da Sosyal Hayat (~er`iyye Sicillerine Göre)", Ege üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih ~ncekmelen Dergisi, Say~~ XV (2000), s. 58 vd.
41 Zilfi, a.g.m., s. 259. 42 Kurt, a.g.e., s. 57.
Zilfi, a.g.m., s. 262 vd.
Zilfi, a.g.m., s. 257.; K~vr~m, "bo~anma hadiseleri", s. 383.
Zilfi; a.g.m., s. 269.; Altan-ipçio~lu, a.g.m., s. 528.; K~vr~m, "bo~anma hadiseleri", s. 384.; Izzet Sak-Alaaddin Aköz, "Osmanl~~ Topl~~munda Evlili~in Kar~~l~kl~~ Anla~ma ile Sona Erdirilmesi: Muhâla`a (18. Yüzy~l Konya ~er`iye Sicillerine Göre)", Selçuk Üniversitesi Türkiyat Ara~hrmalan Enstitüsü Türkiyat Ara~hrmalan Dergisi, 15, 91-140, (2004), s. 97 vd.
18. YOZYILDA KIBRIS'TA MEYDANA GELEN BO~ANMA OLAYLARI 131
tayddar." Gerçi günümüzdeki bo~anma olaylar= sebeplerine de bakt~~~m~zda mahkeme tutanaldannda yazan nedenlerinin 18. yüzy~ldakilerden pek de fark~~ yok gibidir. Bunun nedenleri aras~nda mahkemelerin olaylar~~ h~zh bir ~ekilde sonuçlan-d~rmak için detaylara fazla önem vermedilderi dü~ünülebilir.
Lefko~a K~z~lkule Mahallesi'nden Osman k~z~~ ~erife, kocas~~ Hüseyin o~lu el-Hac Mustafa ile anla~amad~ldar~m belirterek, kocas~~ üzerindeki haldanndan (mehr-i
müecce4 nafaka-i iddet ve me'dnet-i süknâ) vazgeçerek, kocas~~ ile muhdla`a etmi~ti.47 18
Nisan 1727 tarihli bir ba~ka ~iddetli geçimsizlik kayd~nda ise, Girne kazas~na ba~l~~ Çaml~ca köyünden Fesano k~z~~ Hiriti adl~~ nasrâniye, Müslümanlar~n ~ahidi~iyle vekil tayin etti~i Ihtori veled-i Zimo adl~~ zimminin vekâletiyle, aralar~nda hüs~t-i mua;reretleri olmayan, zevci Hristomi o~lu Yorgi'yi, haklar~n~~ talep ederek, kul` ~eklinde bo~ad~k"' görülmektedir."
~iddetli geçimsizlik sonucunda erkeklerin kad~nlan bo~achldan takIk ~eklindeki bo~anmalardan, 11 Ocak 1729 tarihli ba~ka bir örnekte ise Lefko~a Cami-i Cedid Mahallesi'nden Hüseyin k~z~~ Emine, aralannda ~iddetli geçimsizlik oldu~u için, ko-cas~~ el-Hac Mustafa ibn-i Yusuf un kendisini bâyinen tatlik etti~inden, koko-cas~~ üzerinde olan haldanm ald~~~m bildirmekteclir."
Söz konusu dönemde Lefko~a sicillerinde ~iddetle ilgili iki kayda rastlandmakta-d~r. Lefko~ah ~erife Emetullah, Istanbul'da bulundu~u s~rada, padi~aha sundu~u dilekçesinde, bundan önce Lefko~ah Abdulgaffar adl~~ ki~inin nikâhmda iken, kocas~-n~n her gece sava~~ aleti ile kendisine sald~rd~~~m ve bir gün kendisini bu ~ekilde öldü-rece~ini söyledi~ini dile getirmi~tir. Ayr~ca 1737 y~l~nda kocas~~ kendisini talâ' k etti~i için kocas~mn zimmetinde kalan 15.000 akçe ~nehr-i müeccefini ve nafaka-i i,ddet (bekle-me süresi nafakas~) iste(bekle-mektedir. Merkezin, K~br~s naibine yazd~~~~ emr-i ~erifie kad~n~n haldann~n eski kocas~ndan alm~p verilmesi emredilmektedir (Haziran 1744).5° Bura-da, bo~anman~n üstünden yedi y~l geçmesine ra~men, bir türlü hakk~m alamayan bir kad~n~n ancak Istanbul'a ba~vurarak haldann~~ alabildi~i görülmektedir.
14 ~ubat 1758 tarihli belgeye göre, Lefko~a'da Sarayard~~ Mahallesi'nde ya~a-yan Ibrahim k~z~~ Mümine mahkemeye ba~vurarak kocas~~ Hüseyin o~lu Veli'den ~ikâyette bulunmu~~ ve "mezbdr Veli bundan akdem beni darb-i ~edfd ile ikrdh" ettikten sonra
muhdla`a ile bo~and~k demi~tir. Mümine Han~m'~n mahkemeye ba~vurma nedeni ise
bo~amrken vazgeçti~i haklar~n~~ yeniden talep etmesidir. Ancak mahkeme bo~anma-
46 Sak-Aköz, a.g.m., s. 97-99. 47 E~..5 13/9-3.
48 IC~.S 13/10-5.; Konya'daki benzer örnekler için bak. Izzet Sak, "~er'iye Sicilleri L~~g~nda
Gayrimüs-lim Osmanl~~ Vatanda~lar~n~n Aile Hayat~: Konya Örne~i (1700-1725)", Ta~ilan Pe~inde-Uluslararas~~ Tarih ve
Sosyal Ara~t~rmalar Dergisi, Y~l: 2012, Say~: 7, Konya, s. 127-129. 48 Kg 13/89-2.
132 ALI EFDAL ÖZKUL
n~n muhâlda ~eklinde gerçekle~mesini ve kad~n~n daha önce haldarmdan feragat et-mesini göz önüne alarak talebi reddetmi~tir. Girne Kazas~'na ba~l~~ Kazafana köyün-den Hac~~ Halil k~z~~ Emetullah adl~~ kad~n ise muhâla`a ile bo~and~k' kocas~n~n kendisini
"darb ve cerh" ederek zorla baz~~ mallar~n~~ elinden ald~~~m iddia etmi~se de ~ahitlerle
bunu ispatlayamay~nca mahkeme davay~~ reddetmi~tir."
Evlenen kad~n~n evlendi~i zaman baldre olmamas~~ da bo~anma nedeni olabili-yordu. 28 Aral~k 1798 tarihli kayda göre, Ma~usa'n~n Aya Sofya Cami-i ~erifi Ma-hallesi'nde ya~amakta olan ~brahim Ethem k~z~~ Ay~e mahkemeye ba~vurarak,
nikâh~nda oldu~um Hüsg~in bin el-Hâc Ismail Efendi ndm kimesne beni almak- s~z~n bikrim izâle oldu~undan huzi2r-i ~er`de ve ~uhddlar mahzannda evlendi~i zaman bâkire olmad~~~~ için kocas~n~n kendisini bo~ad~~~n~~ belirtmi~tir."
Mul~tilara
Hul', kad~n~n belli bir bedel kar~~l~~~nda kocas~n~~ ayr~lmaya raz~~ etmesi anlam~-na gelmektedir. Kar~~l~kl~~ anla~mayla gerçekle~mesi sebebiyle yap~lan i~leme muhâla`â denilmektedir.53Daha önce de belirtildi~i üzere sicillerdeki hükümlerde en fazla görülen durum, kar~~l~ld~~ anla~ma sonucunda kad~n~n erke~i bo~amas~~ olan
muhdla`a ~eklindeki bo~anmalard~r. Bu tür bo~anmalarda kad~n kocas~ndan
bo~arur-ken bo~arur-kendi haklar~ndan (mehr-i miieccel, nafaka-i iddet54 ve me'fb~et-i sükna55) vazgeçti~i gibi, baz~~ durumlarda kocas~n~~ da bo~anmaya raz~~ edebilmek için bedel-i kul' (bo~an-ma bedeli) ad~~ alt~nda, miktan de~i~en para veya e~ya vermekteclirk/uhâ/a`a(hut), kad~n~n e~ine verece~i bir bedel kar~~l~~~nda evlilik ba~~ndan kurtulmas~~ veya bir bedel kar~~l~~~~ talâk haldum kocas~ndan sat~n almas~d~r.56Kad~nlar aç~s~ndan bu yön-tem kocas~ndan bo~anmay~~ sa~lasa da, gerçekte, yukar~dan da anla~~laca~~~ üzere kad~n~n ekonomik olarak kayba u~ramas~na neden olmaktayd~." Nitekim sicillerdeki baz~~ belgelerde kad~nlar~n bu tip bo~anmalardan sonra ekonomik olarak zora dü~-tüklerinden dolay~~ pi~manl~klan anlatllmaktad~r.
Evlili~ini hul` yöntemiyle sona erdirmek isteyen kad~nlar, mahkemede kocas~na kar~~~ geçerli gerekçeler sunmak zorundayd~lar. Bu gerekçeler aras~nda geçimsizlik
51 Derniryürek, a.g.m., s. 96. 52 Derniryürek, a.g.m., s. 95.
53 Fahrettin Atar, "Muhâlea", DIA, Cilt 30, Istanbul 2005, s. 399.
54 Kadmlara, bo~anmadan sonra bekleme sürelerinde kocalar~~ taraf~ndan ödenen para demektir. Ay-r~nt~l~~ bilgi için bak. Ayd~n, Türk Hukuk Tarihi, s. 305.
55 Yiyecek, içecek ve bar~nma masraflan.
56 Joseph Schact, "Talâlc", IA, C. XI, Eski~ehir 1997, s. 688.; K~vr~m, "Bo~anma Hadiseleri", s. 383.; Sak-Aköz, a.g.m., s.114-116.
57 Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuk-, isla~niye ve Isklahatz Fikhiyye Konusu, 2. Cilt, Istanbul, s. 268-290; Joseph Schacht, Islam Hukukuna Giri~, çev. M. Da~- A. ~ener, Ankara 1977, s. 170.
18. YÜZYILDA KIBRIS'TA MEYDANA GELEN BO~ANMA OLAYLARI 133
(birbirini sevmeme), erke~in kansmdan uzun süreli ayr~~ kalmas~, kocan~n sava~a gitmesi, kocan~n cinsel yetersizli~i ve kocan~n kad~na kar~~~ fiziksel ~iddet uygulamas~~ saytiabilir.58 Erdo~ru, Osmanl~~ ülkesinde, 16. yüzy~l~n ba~lar~ndan itibaren, Hanefi hukukunun uyguland~~~~ yerlerde, hul`iin usul ve sonuçlann~n hep ayn~~ oldu~unu belirtmektedir. Ayr~ca hul yöntemiyle gerçekle~en bo~anmay~~ genellikle kadmlanmn ba~latt~~~n~~ belirtmektedir.59
Bursa ve Kayseri60 gibi Anadolu ~ehirlerinde de bu hakk~n kad~nlar taraf~ndan resmen kullan~lmas~~ aç~s~ndan durum K~bnsla ayn~~ oldu~u söylenebilir. 15. yüzy~lda
muhâlda türü bo~anmalar Anadolu ~ehirlerinde nadir iken, 16 yüzy~lda artm~~, 17.
yüzy~lda ise daha fazla tercih edildilderi kaynaldardan anla~~lmaktad~r. Bu durumun, kad~nlar~n ekonomik olarak zenginle~mesi ve kendilerine bah~edilen hukuki haklar~n~~ kullanabilmeleriyle do~rudan ili~kili oldu~u dü~ünülmektedir."
Incelenen 1700-1726 y~llar~~ aras~ndaki dönemde meydana gelen 212 mulunda kayd~n~n 10 (6/04,72) tanesinde, 1726-1750 y~llann~~ kapsayan döneme ait 202 adet
muhdla`a kaydnun 12(6/05,94) tanesinde erkeklerini bo~anmaya raz~~ edebilmek için, kad~nlar~n bedel-i hut verdikleri görülmektedir. 18. yüzy~l~n ikinci yans~nda ise mah-kemeye yans~yan 7 muhdlda kayd~nda bedel-i huta rastianmamaktad~r.62 Belgelerden anla~~ld~~~~ üzere 18. yüzy~lda K~br~s'ta mahkemeye yans~m~~~ belgelerde bedel-i hut kullaralmalda birlikte oran~n~n dü~ük oldu~u görülmektedir.
5 Aral~k 1709 tarihli bir muhdla`a ~eklindeki bo~anma davas~nda Lefko~a K~zilkule Mahallesi'nden Hac~~ Ali k~z~~ Fatma kocas~n~~ bo~anmaya raz~~ edebilmek için tüm haldanndan vazgeçti~i gibi kocas~na zincirli kattan, serpu~~ ve sim ku~ak verdi~ini bildirmektedir.63 Lefko~a ~brahim Pa~a Mahallesi'nden Mahmut k~z~~ Fatma, kocas~~ es-Seyyid Musli bin es-Seyyid Ahmet'i, 37,5 mehr-i müeccel ve 2,5 kuru~~ nafaka-i
iddetinden vazgeçti~i gibi, kocas~na k-~nn~z~~ çuka serpu~, zincirli k~~jian, san pe~ma z~bun, san kuma~~ ve gömlek vererek muhdldaya raz~~ etmi~tir (27 ~ubat 1727).64 Bir ba~ka kay~tta, kocas~n~~ muhdldaya raz~~ edebilmek için kad~n kocas~na 7 kuru~~ bo~anma bedeli vermi~tir.65
58 Mehmet Akif Erdo~ru, "On Alt~~ ve On Yedinci Yüzy~llarda Istanbul'da Hur Yöntemiyle Bo~an-ma", Osmanl~~ istanbulu 1, 1. Uluslararas~~ Sempozyumu Bildirileri, 29 tlikpos - 1 Haziran 2013, 29 May~s üniversi-tesi, Istanbul 2014, s. 273; Recep Çi~dem, "Khul or Dissolution of Marriage by a Woman: A Historical Background and Two Cases From the Bakhchisaray/Crimea Court", Dokuz Eylül üniversitesi Ilakyat
Fakültesi Dergisi, XXI, 2005, Izmir, s. 96-97.
Erdo~ru, "Hut yöntemiyle bo~anma", s. 274.
Jennings, "Women in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Ottoman Kayseri", ss. 53-114.
61 Erdo~ru, "Hur yöntemiyle bo~anma", s. 276. 62 Demiryürek, a.g.m., s. 95-97.
63 ~C~S, 7/100-1. 64 r~~ .% 13/3-5.
134 ALI EFDAL ~IZKUL
25 Aral~k 1729 tarihli belgede ise, Lefko~al~~ Ay~e bint-i Mustafa ibn-i Himmet, zevci Mehmet Çelebi ibn-i Hasan'~~ 102,5 kuru~~ mehrinden vazgeçerek, bir de üstüne bedel-i
hul` olarak bir sim ku~ak, bir çift altun küpe, bir pervaze altun yüzük vermek suretiyle hul` ~eklinde bo~amak için anla~m~~t~r. Ayr~ca Ay~e Hatun hamile oldu~undan, do~acak k~z ya da erkek çocu~unun dokuz ya~~na kadar nafakas~m kendisi kar~~layacakt~r.66 Kad~nlar çoculdann nafakalann~~ üstlendilderinde genelde erkek çocuklar~n 7, k~z çocuklar~n ise 9 ya~~na kadar nafakalann~~ kar~~lamaktad~r.
Yukar~daki örnekten farkl~~ bir muhâlda kayd~nda ise Lefko~a Karababa Mahal-lesi'nden Mustafa k~z~~ Kerime kocas~ndan muhâlda ile bo~an~rken tüm haldanndan vazgeçmi~ti. Ancak bo~anma s~ras~nda hamile olan Kerime Han~m'~n do~acak çocu-~unun nafakas~n~~ kocas~~ Idris o~lu Musa 7 ya~~na kadar kar~~lamay~~ kabul etmi~ti. (12 Temmuz 17 13).67
Lefko~a sicillerinde kar~~la~~lan ba~ka bir örnekte ise, kocas~n~~ bo~amaya çal~~an bir kad~n~n, kocas~ndan bo~anabilmek için bedel-i hul` bile verebilece~ini vekiline bildirmi~tir." Bu da, her muhâlda davas~nda bedel-i hul'un söz konusu olmad~~~n~, sadece bo~anmaya raz~~ olmayan kocalar~~ raz~~ etmek için kullan~lan bir yol oldu~unu gösterir. Osmanl~~ Devleti'nin önemli ~eyhülislamlanndan biri olan Ebusuud Efendi, kocalann evlenirken e~lerine bo~and~klannda vereceklerini vaat ettikleri rakamdan fazla bir ~ey (bedel-i kul') almalanm do~ru bulmuyordu.69Kad~nlar, bazen kocalann~n evlenirken kendilerine verdikleri paralan bo~anma bedeli olarak kullanmaktad~rlar.7° Nitekim Lefko~a Cami-i Cedid Mahallesi'nden Ay~e, kocas~~ Ali ibn-i Mustafa'n~n, evlenirken kendisine a~~rl~k olarak verdi~i 4 kuru~u bo~anma paras~~ olarak kocas~na iade etmi~tir (12 Kas~m 1742).71
~üphesiz, bedel-i kul' vermek sadece K~br~sl~~ Müslümanlar aras~nda görülen bir durum de~ildir. Ayn~~ yönteme gayrimüslim bayanlar da ba~vurmaktad~rlar. Meselâ, Lefko~a kazas~na ba~l~~ ~ncirli köyünden Vurkono bint-i Periko, kocas~~ Kostanti veled-i Loyzo'ya 5 kuru~~ vererek bo~anmay~~ gerçelde~tirmi~tir (25 Eylül 1737).72
66K~S, 13/161-3. 67 A~S, 8/ 29-2. " K~S, 15/95-4.
a.g.m., s. 270.; Mehmet Ertu~rul Düzda~, ~eyhülislam Ebusuud Efendi Fetcalar~l~~~~nda 16. As~r Türk
Hayat~, ~stanbul 1983, s. 48. 7° Kg 12/138-4.
K~S, 15/ 1 70-2. K~S, 15/26-6.
18. YÜZYILDA KIBRIS'TA MEYDANA GELEN BO~ANMA OLAYLARI 135
Tablo I: Bedel-i h~dmiktarlar~~ (1700-1750)73 Yer L. Kaymald~~ köyü L. K~z~lkule m. Aya Sofya m. Çatoz k. L. Omeriye m. L. K~z~lkule m.(GM-M) L. K~z~lkule m. L. Karababa m. Arapahmetpa.~a m. Çatoz köyü L. Aya Sofya m. L. ~brahim Pa~a m. L. K~z~lkule m. L. Debba~hane m. L. Cami-i Cedid m. L. Ortaköy k. L. ~ncirli k. (GM) L. Debba~hane m. G. Palesa k. L. K~z~lkule m. L. Cami-i Cedid m. L. Aya Sofya m. Bedel-i hal 2 g
bir zincirli kaftan, bir serpu~~ ve bir sim ku~ak
bir teli hare kaftan, bir alt~n yüzük, bir kuma~~ z~bun, bir çentiyan ve bir serpu~~ 13g
70 g Ev e~yas~~
5.000 akçe k~ymetli menzil demir zincirli kaftan, bir ~am alacas~~ z~bun, bir hamam göm-le~i, bir fitili sade, bir çift sim bilezik, bir hamam le~eni, iki serpu~, iki mümi cember ve bir dö~ek
bir sim bilezik ve bir çuka tim- ten
13g
Mehr-i muaccele olarak ald~~~~ e~yalar~~ veriyor.
K~rm~z~~ çuka serpu~, zincirli kaftan, san pe~ma z~bun, san kuma~~ ve gömlek
7 g
Dö~ek, yorgan, yasd~k, tencere, tâbe, bir top beyaz sade bez Bir sim ku~ak, bir çift altun küpe, bir pervaze altun yüzük
iki çenber, alaca kaftan, z~bun, serpu~, ku~ak ve küpe 5 g
7 g
Halep hitas~~ k~rm~z~~ atlas 3 g 4 g 8 g Kay~t (K~S) Y~l 6/71-2 05.03.1699 7/100-3 05.12.1709 7/102-3 10.12.1709 10/18-3 23.05.1720 10/83-3 23.01.1721 10/93-2 19.02.1721 10/120-5 15.06.1721 11/53-1 18.07.1723 12/23-5 11.01.1725 12/73-1 02.11.1724 12/138-4 12.02.1727 13/3-5 27.02.1727 13/9-3 25.03.1727 13/16-1 15.06.1727 13/161-3 25.11.1729 13/203-2 09.11.1730 15/26-6 25.09.1737 15/73-3 20.11.1738 15/140-3 04.11.1741 15/142-4 05.01.1742 15/170-2 12.11.1742 15/171-2 25.12.1742
73 Tabloda kullan~lan lusalunalar ve kar~~l~ldan: L: Lefko~a kazas~; G: Girne kazas~; M: Mesarya kazas~;
136 AL~~ EFDAL ÖZKUL
Tabloda da görüldü~ü üzere, bu yola en fazla ba~vuranlar Lefko~a'n~n mahal-lerinde ya~ayan kad~nlard~r. 18. yüzy~l sicilmahal-lerinde iki zimr4ye kad~n kocas~na bo~an-ma bedeli ödeyerek bo~anm~~t~r. Para veya e~ya olarak verilen bedel-i hul'un miktar~-n~n de~i~ken oldu~u yukandaki tablodan anla~~lmaktad~r. Bedel-i huP olarak paramiktar~-n~n yan~nda e~ya ve ziynet e~yas~~ da kullan~ld~~~~ ö~renilmektedir. Para olarak verilen
bedel-i hul'un 70 ile 2 kuru~~ aras~nda de~i~ti~i görülmektedir.
Muholla`a ~eklindeki bo~anmalarda, bo~anmay~~ isteyen kad~nlann, kocalanmn
evlenirken kendilerine bo~anma an~nda vermeyi taahüd ettikleri mehr-i müeccel halda-nndan vazgeçtikleri görülmektedir. Bu ~ekilde bo~ananlann say~s~~ 393 iken, kocala- nna bo~anma bedeli vererek bo~ananlann say~s~~ sadece 22'dir. Muhâla`a kay~tlar~nda normalin d~~~nda gerçekle~en bir olay da, kad~nlara hul` ~eklinde bo~anmay~~ tercih etmelerine ra~men mehr-i müeccel haklar~n~n verilmesidir. 18. yüzy~l~n ikinci çeyre~in-de sicillere yans~yan 202 muhâla`a ~eklinçeyre~in-deki bo~anma davas~n~n dördünçeyre~in-de mehr-i
müeccelin yar~s~, ilcisinde ise tamam~~ kocalar~~ taraf~ndan, kendilerini muhiila`a ~eklinde
bo~ayan kad~nlara verilmi~tir.
4 A~ustos 1714 tarihli belgede Lefico~a Aya Sofya Mahallesi'nden Ahmet k~z~~ Rukiyye önceki kocas~~ seyyid Ahmet o~lu seyyid Osman Çelebi ile daha önce
muhdla`a ~eklinde bo~and~~~nda tüm haldanndan vazgeçmesine kar~~n ~imdi
mahke-meye ba~vurarak mehrini ve di~er haklar~n~~ talep etmektedir. Bunun üzerine kocas~yla 5 kuru~~ mehr-i müeccel ile Mesarya kazas~na ba~l~~ Pa~aköy'den 4 dönüm tarla üzerine anla~m~~lard~r.74 Lefko~a'n~n omeriye Mahallesi'nden ~brahim k~z~~ Mümine henüz kankoca ili~kisine girmedi~i e~i Muharrem o~lu Mehmet ile aralar~nda halvet öncesi anla~mazl~k ç~kt~~~ndan dolay~~ kocas~n~~ muhâla`a ile bo~anmaya raz~~ edebilmek için 25.000 akçe olan mehr-i müeccelinden ve di~er tüm haklar~ndan vazgeçti~i gibi kendi mal~ndan da bedel-i hul` olarak 70 kuru~~ vererek kocas~n~~ bo~anmaya raz~~ etmi~ti. (20 Ocak 1721).75
18. yüzy~lda muhCilda yöntemini seçen kad~nlar~n bir k~sm~~ belli bir zaman son-ra ekonomik s~k~nt~n~n da etkisiyle haklar~ndan vazgeçerek bo~and~klan için pi~man olarak haklar~n~~ geri elde etmek için tekrar mahkemeye ba~vurmaktayd~lar. Mahke-meye ba~vuranlann bir k~sm~~ eski haklar~n~~ daha önce verilen örneklerde oldu~u gibi geri alabilmekte,ba~vuranlann büyük bir k~sm~~ ise alamamaktayd~. 18. yüzy~l K~b-ns'~nda oldu~u gibi Osmanl~~ ülkesinin birçok yerinde de benzer uygulamalar~n oldu-~u anla~~lmaktad~r.76
Osmanl~~ aile hukukuna göre daha küçük ya~taki k~z çocuklar~~ babalar~~ veya ve-lileri taraf~ndan evlendirilebilirlerdi." Bazen babalar veya veliler tarafindan gerçek-
74 K~S, 8/142-1. 75 K~S, 10/83-3.
Zilfi, a.g.m., s. 271. vd. 77 Cin, Evlenme, s. 70-89.
18. YCZYILDA KIBRIS'TA MEYDANA GELEN BO~ANMA OLAYLARI 137
le~tirilen bu tür evlilikler henüz zifaf gerçelde~meden taldk veya muhâla`a yoluyla sona erebilmekteydi. Bu gibi evliliklerin mul~dla`a yoluyla sona ermesi durumunda, kad~n kocas~ndan alaca~~~ mehr-i müeccelinin yans~m alabilmekteydi.7824 Kas~m 1726 tarihin-de Ma~usa varo~undan Aya Nikola'dan Ahmet o~lu es-Seyyid Mustafa Çelebi ile Ma~usa Aya Sofya Mahallesi'nden el-Hac Mehmet k~z~~ ~erife Hatice'yi sekiz y~l önce babalar~~ re~it olmadan 100 kuru~~ mehr-i müeccel ile evlendirmi~ti. ~imdi ise anla-~amachklan için ve henüz birlikte olmad~ldan (kablel-halvet/4faf gerçekle~medi~~)için ~erife Hatice muhdla`a ~eklinde kocas~yla bo~anmas~na kar~m ~nehrinin yar~s~~ olan 50 kuru~~ al~yor. Burada yeti~kin olan çocuklar~n velileri hayatta olmad~~~ndan dolay~~ bo~anmay~~ aralar~nda kendileri çözmü~lerdir.79
Lefko~a Tahtelkale Mahallesi'nden Annezoni k~z~~ Cirkaku, kocas~~ Dervi~~ es-Seyyid ~brahim'i muhcIlda ile bo~amas~na ra~men, 30 kuru~luk mehr-i müeccelinin yan-s~m kocas~ndan alm~~t~r (8 Ekim 1730)80. Bir ba~ka hükümde ise, Lefko~a Tahtelkale Mahallesi'nden Yahya k~z~~ Emine, kocas~~ el-Hac Mehmet ibn-i Omer'i 8.000 akçelik
mehr-i müeccelinden 3.000 akçelik lusmuu alarak bo~am~~t~r (4 Nisan 1732)81. Tuzla kasabas~ndan Hasan k~z~~ Saime adl~~ kad~n kocas~~ Mustafa o~lu Mehmet ile aralar~n-da hüsn-i muU~eretleri olmad~~~m bildirip kocas~naralar~n-dan alaca~~~ olan on be~~ kuru~~ mehr-i
mü'eccelinin yerine bir cedid md'i çuka ~alvar alarak ve geriye kalan tüm haldarmdan
vazgeçerek mul~dla`a ~eklindeki bo~anmay~~ gerçelde~tirdilderini bildirmektedir. (13 Ocak 172 1)82.
Muhâla`a ~eklinde bo~anmay~~ tercih etmelerine ra~men, mehr-i müeccel haldumn tamam~n~~ alanlara gelince, Lefko~a Arap Ahmet Pa~a Mahallesi'nden Rahime bint-i Hasan, kocas~~ ~smail Efendi ibn-i Ramazan'dan mehr-i müecceli olan 105 kuru~un tamam~n~~ ile nafaka-i iddet-i ma`lümesini ve me'net-i süknds~n~~ alarak bo~anm~~t~r (7 Ara-l~k 1738).83 Bir di~erinde ise Lefko~a Tahtelkale Mahallesi'nden Recep k~z~~ emmü Gülsüm, kocas~~ Mehmet o~lu Hac~~ Recep'ten 7 kuru~~ mehr-i müeccelinin hepsini alarak bo~anrru~or (Mart 1739).84
Baz~~ belgelerde kad~nlar yukar~daki örnelderdeki kadar ~ansl~~ olmuyorlard~. Erkekler e~lerini bo~amamn kendilerine getirece~i ekonomik yükten kurtulmak için
muhdlda yöntemiyle bo~anmaya ikna ediyorlard~. Muld~la`a yöntemini kad~nlara kabul
ettirebilmek için de belgelerde kimi zaman ~iddet-bask~~ uygulad~klar~~ da iddia edil-mektedir. Kad~nlar~n bir k~sm~~ bo~anma gerçekle~tikten bir süre sonra mul~dla`a yön-
78 Sak-Aköz, a.g.m., s. 117-120. 78 Kg 12/144-2. 88 Kg 13/202-3. 81 Kg 14/43-6. 82 Kg, 10/83-5. 4-S 15/69-2. " Kg 15/77-3.
138 AL~~ EFDAL ~~ZKUL
temini zorla bask~yla kabul ettiklerini bildirerek mahkemeye ba~vurmaktayd~lar. Osmanl~~ ülkesinde bu tip uygulamalann oldu~u belgelerden anla~~lmaktad~r.8518. yüzy~ldaki belgelerde K~bns adas~nda da bu tip iddialar olmakla birlikte ispatlanabi-lenlere rastlan~lmam~~t~r.
21 May~s 1720 tarihli belgede Mesarya kazas~mn Çatoz köyünden Musa k~z~~ Züleyha e~i Mehmet bin ~brahimle 9.550 akçe mehri müeccelinden ve di~er haklann-dan vazgeçerek ve küçük o~lu Hüseyin'in dahi nafakas~n~~ iki y~l kar~~lamay~~ kabul ederekmul~ii/a`a ile bo~anm~~lard~.88Bo~anmadan iki gün sonra Züheyla han~m mah-kemeye ba~vurarak kocas~ndan ~iddet gördü~ü için muhâla`a ~eklindeki bo~anmay~~ kabul etti~ini ve tüm haldann~~ geri istedi~ini bildirmektedir. Ancak Züheyla'n~n bu iddialan kar~~s~nda kocas~n~n aksi yönde yemin etmesi üzerine davay~~ kaybetmi~tir (23 May~s 1720).87 Züheyla bunun üzerine kocas~nal3 kuru~~ borç verdi~ini ve alaca-~~~ oldu~unu iddia etmi~~ ancak kocas~~ Mehmet ~ahit göstererek kans~n~n bo~an~rken
mehn:yle birlikte bedel-i hür olarak bu alaca~~ndan da vazgeçti~ini ~ahitlerle
ispatlam~~-t~r (23 May~s 1720).88
Benzer bir kay~tta da durum ayn~d~r. Lefko~a'n~n Omeriyye Mahallesi'nden Hasan k~z~~ Zeliha Hatun, bo~and~~~~ kocas~~ Mustafa'mn mehri, nafakas~~ ve oturacak evi kendine ait olmak üzere zorla, ~iddet uygulayarak bo~anmaya raz~~ etti~inden ~ikayet ederek, nafaka ve mehrini talep ederek mahkemeye ba~vurmu~tur. Zeliha Hatun'un iddialar~~ üzerine Mustafa kans~n~n kendi nzas~yla bo~and~~ma yemin etmesiyle mahkeme Zeliha hatunu haks~z bulmu~tur (27 A~ustos 1713).89
16 Eylül 1713 tarihli bir di~er mehr anla~mazl~~~nda ise bu sefer koca mahke-meye hakl~l~~~n~~ hüccet sunarak kan~tlamaktad~r. Lefko~a'n~n Evrihu köyünden Seyyid Ali k~z~~ ~erife bo~and~~~~ kocas~~ Seyyid Dervi~~ bin Seyyid ~brahim'de kalan mehrinin tahsil edilmesi iste~iyle Lefko~a mahkemesine dava açm~~t~. Seyyid Dervi~~ e~inin kendisinden bo~amrken mehrinden, nafakas~ndan ve oturacak evi de ~erife'ye ait olmak üzere hul` ~eklinde bo~anm~~~ oldu~unu ve 10 ay kadar önce ~erife'nin bir kez daha bu ~ekilde kendisini dava etti~i ve o zamanki mahkemenin eski kans~m haks~z bulundu~una dair verilen hücceti delil olarak göstermi~tir. Mahkemeye sunu-lan daha önceki mahkeme karan ~erife'nin açt~~~~ davan~n reddedilmesine neden olmu~tur.9° E~er bir isim benzerli~-i yok ise sicilde iki farkl~~ belgede daha ~erife ha-n~ma rastlanmaktad~r. 3 A~ustos 1714 tarihli bir belgede ise Seyyid Ali k~z~~ ~erife'nin ad~~ Lefko~a'da Omeriyye Camii Evkaf~~ Cabisi (tahsildan) Ahmet Be~e bin Hüse-yin'in, vakf~n bir önceki cabisi olup ölen Hac~~ Süleyman bin Abdullah'da vakfa ait
" Sak-Aköz, a.g.m., 127-129. 86K~S, 10/16-1.
" K~S, 10/18-1. K~S, 10/18-3.
89 K~S, 8/56-1.
18. YCZYILDA KIBRISTA MEYDANA GELEN BO~ANMA OLAYLARI 139
olan elli dokuz kuru~u han~m~~ ~erife bint-i Seyyid Ali'den teslim ald~~~~ kay~tta geç-mektedir. Belgeden anla~~ld~~~~ üzere ~erife Hatun Seyyid Dervi~'ten bo~and~ktan sonra Hac~~ Süleyman bin Abdullah'Ia evlenmi~~ ancak e~i vefat etmi~tir.9/~erife ha-mm~n ismine bir de mülk sat~~~~ s~ras~nda rastlamaktay~z. Mesarya'n~n Vadili köyün-den ~brahim Efendi k~z~~ Emetullah, Lefko~a'n~n Bahldtre köyündeki akar suda olan yirmi dört günde dört saatlik kullanma hakk~n~~ ~erife bint-i Seyyid Ali Hatun'a 100 kuru~a satm~~t~~ (27 A~ustos 1714).92
Gayrimüslim kad~nlarla Müslüman erkeklerin evlenmelerinin yan~nda bo~an-malanna da ~ahit olunmaktad~r. Bu tür evliliklerin sonundaki bo~anmalarda,
muhâla`a biçimindeki bo~anma tercih edilmektedir. 1700-1726 y~llann~~ kapsayan dönemde gerçekle~en 212 muhâlda türü bo~anmaIarm 6 tanesi ile 1726-1750 pllann~~ kapsayan devrede 202 muhâlda ~eklindeki bo~anmadan sadece 4 tanesi bu gruba girmektedir.
Mahkemenin d~~~nda gerçekle~en baz~~ bo~anma olaylar~ndan sonra çiftlerden birisi veya her ikisi mahkemeye gelerek ileride ç~kabilecek anla~mazl~klardan kurtul-mak için bo~anmay~~ ~er`i sicile kaydettirmektedirler. 20 Ocak 1721 tarihli bir kay~tta Lefko~a'n~n K~z~lkule Mahallesi'nden Ciryako k~z~~ Maro, 15 kuru~~ mehr-i müeccelinden, Mehmet'in evinde bulunan e~yalanndan ve di~er tüm haklanndan vazgeçerek e~i Yusuf o~lu Mehmet ile muhâlda ~eklinde bo~and~klanm sicile kaydettirmi~tir.93Yuka-ndaki örnekten bir ay sonra 19 ~ubat 1721 tarihinde bu sefer mahkemeye gelen Yusuf o~lu Mehmet olup o da eski e~i Maro gibi muhâla`a ~eklindeki bo~anmay~~ sicile kaydettirmektedir.94
Lefko~a Nevbethane Mahallesi'nden Mihail k~z~~ Miliye, kocas~~ Ali o~lu Yu-suçtan mehr-i rnüeccel hakk~ndan vazgeçerek bo~anm~~t~r (20 ~ubat 1729).958 Ekim 1730 tarihli bir hükümde ise, Lefko~a Tahtelkale Mahallesi'nden Cirkaku bint-i Annezoni kocas~~ Dervi~~ ibn-i ibrahim'le bütün haldanndan vazgeçerek muhâla`a ~eklindeki bo~anmayla ayr~lmay~~ kabul etmi~tir.96
Mahkemeye yans~yan baz~~ bo~anmalardan sonra kad~nlar bo~anma s~ras~nda vazgeçtikleri haklar~n~n bir k~sm~n~~ alabilmekteydiler. Lefko~a Aya Ke~ano Mahalle-si'nden Margro bint-i Medyo, kocas~~ Ömer A~a ibn-i Mustafa'y~~ ilk önce H~rsofu kazas~~ naibi olan Abdullah Efendi huzurunda bo~am~~, ancak daha sonra bu kara-nndan vazgeçerek, kocas~ndan baz~~ e~yalar talep etmi~tir. Bunun üzerine kocas~yla 10 kuru~~ kar~~l~~~nda anla~m~~lard~r (21 May~s 1732).97
91IC~S, 8/143-1. 92E~S, 8/148-1. 93K~S, 10/82-6. 944S, 10/93-2. 9 5K~S, 13/104-1. 9€K~5, 13/202-3. 97K~S, 14/47-4.
140 AL~~ EFDAL ÖZKUL
27 Ekim 1714 tarihli bir ba~ka bo~anma kayd~nda Lelko~a'mn Cami-i Cedid Mahallesi'nden Abdullah k~z~~ Gülbeyaz daha önce bo~and~k.' kocas~~ Hac~~ Hasan bin Ahmet'ten 7.000 akçe mehr-i mü'eccel ve bir sim önlük ku~ak hakk~n~~ istemektedir. Hac~~ Hasan ise Gülbeyaz'~n muhdla`a ~eklinde bo~anmay~~ gerçelde~tirebilmek için bu haklar~ndan vazgeçti~ini bildirmektedir. Sonuçta mahkemede araya girenler Gülbe-yaz'la Hac~~ Hasan'~, Hasan'~n verece~i 3 akçe üzerine anla~t~rm~~lardw.98 14 Tem-muz 1742 tarihli davaya göre, Lefko~a'dan Loyzo k~z~~ Rabna, kocas~~ Musa o~lu Ali'den bütün haklanndan vazgeçerek muhâla`a ~eklinde bo~anm~~t~r. Ayr~ca bu s~ra-da hamile oldu~uns~ra-dan do~acak çocu~unun nafakas~n~~ s~ra-da kendisinin kar~~layaca~~n~~ bildirmi~tir.99An1a~dan bo~anma gerçekle~tikten sonra ekonomik darbo~aza dü~en kad~nlar muhâla`a sonras~nda, vazgeçtikleri haklann~~ geri almak için mahkemeye gelebilmekteydiler.
K~br~s'ta ya~ayan gayrimüslim halk~n da çe~itli davalarda oldu~u gibi, bo~anma davalannda da kendi kiliseleri yerine ~er`i mahkemeyi kulland~klan görülmektedir. Bunun en önemli sebeplerinden birisi kiliselerin, bo~anmaya kar~~~ ç~karak, taraflara a~~r ~artlar ileri sürmesidir.m Bu nedenle, gayrimüslimlerin bo~anma kay~tlar~~ Müs-lümanlara göre oldukça azd~r. Ilgili dönemdeki muhâla'alann sadece 17 tanesi gayri-müslim halka aittir. Bunlardan, çok az~nda miktar~, evlenirken belirlenen mehr-i
müec-cel söz konusudur. Girne kazas~na ba~l~~ Çaml~ca köyünden Hiriti bint-i Fesanzo,
kocas~~ Yorgi veled-i Hristomi'den bo~an~rken 15 kuru~~ mehr-i müeccelini ve di~er hak-lar~n~~ talep etmi~tir. Fakat yap~lan anla~mayla kocas~ndan sadece 6 kuru~~ alabilmi~tir (18 Nisan 1 72 7).°°°2 Eylül 1727 tarihli ba~ka bir davada ise, De~irmenlik nahiyesine ba~l~~ Tarhun köyünden Pera~ko~a bint-i Anzoli, mehr-i müecceli olan 9 dirhem gümü~-ten vazgeçerek ve k~zlar~n~n nafakalann~~ kendi üzerine alarak, kocas~~ Bona veled-i Milnori'yi bo~arm~t~r." Lefko~a kazas~na ba~l~~ köylerde ya~ayan zimmfler de bo~an-ma için zabo~an-man zabo~an-man ~er`i bo~an-mahkemeye ba~vurbo~an-maktad~rlar. Lefko~a kazas~na ba~l~~ Lakorinda karyesinden Maro bint-i Yorgi, kocas~~ Franci veled-i Filippo'dan bo~ana-bilmek için, mehr-i müeccell olan 20 paradan vazgeçmi~~ ve k~z~n~n nafakas~n~~ da 7 ya~~na kadar üstlenmeyi kabul etmi~tir (22 ~ubat 1742).103
Yukar~da da bahsedildi~i üzere bazen gayrimüslinder aras~nda meydana gelen bo~anmalarda mehr-i müeccelden bahsedilmemektedir.'" Lefko~a Ba~~ Mahallesi'nden Maryo bint-i Zorzo, kocas~~ Mihail veled-i Musa'dan muhâla`a yoluyla bo~anm~~t~r.
98K~S, 8/163-1.
994S, 15/157-2.
"Kemal Çiçek, "Cemaat Mahkemesinden Kad~~ Mahkemesine Zimmilerin Yarg~~ Tercihi", Pa~~~
Ottomana Studies In Memoriam Prof Dr Ngat Göyünç, Ankara 2001, s. 338. '°' K~S, 13/10-5.
~~ ozic~s; 13/734. '°34S, 15/148-4.
18. YCZYILDA KIBRIS'TA MEYDANA GELEN BO~ANMA OLAYLARI 141
Aynca bu s~rada hamile oldu~undan, do~acak çocu~un 7 ya~~na kadar nafakas~n~~ da kendisinin kar~~layaca~~n~~ bildirmesine ra~men, davada mehr-i mdeccelden söz etme-mi~tir (31 A~ustos 1737).°05
Gayrimüslimler, evlenmelerinde Müslüman topluma göre farkl~~ bir yöntem kullanm~~lard~r. Gayrimüslim babalar, k~zlar~n~~ evlendirirken damatlanna medanma (drahomal°6) denilen bir miktar para veya e~ya vermektedirler. Verilen bu para veya e~ya bo~anma halinde ya da k~zlar~n ölümü sonras~nda geri talep edilmektedir. Fakat medanma ad~yla verilenler talâk ~eklindeki bo~anmalarda ve ölüm sonras~nda geri al~n~yordu.
Lefko~a kazas~na ba~l~~ Lakatamiya köyünden Yorilmo k~z~~ Mariya, kocas~~ Zinni o~lu Nikolu'ya kendisiyle evlenirken medanma olarak verdi~i 29 kuru~~ ile iki kile bu~day~~ zevcini muhâla`a ~eklinde bo~ad~ktan sonra istemektedir. Ancak mahkeme bo~anmamn muhdla`a ~eklinde gerçekle~ti~ini belirtip bu iste~i reddetmi~tir.137 Bu örnek kad~nlar~n medanrnay~~ erkekleri kendileriyle evlenmeye raz~~ edebilmek için kulland~klar~n~~ göstermektedir. Ba~ka bir belgede ise, Lefko~a Fenarmino Mahalle-si'nden Loyendiro veled-i Loyzo, Aci isteri veled-i Aci Kostanti'den onun babas~yla kendi k~z~n~~ evlendirirken medanma ad~yla verdi~i 100 kuru~u, Aci Kostanti öldü~ü için talep etmi~~ ve mahkeme karar~yla geri alm~~t~r (3 Temmuz 1726).108
Tali&
Taldk, kocan~n tek tarafl~~ iradesiyle e~ine herhangi bir sebep göstermeksizin ve e~inin görü~ünü sormaks~z~n evlili~e son vermesidir.109 Tali& ~eklindeki bo~anmalar-da erkekler kad~nlann haklar~n~~ sa~lad~lbo~anmalar-dan gibi çocuklar~n~n nafakalann~~ bo~anmalar-da kar~~-lamak zorundad~rlar. Çocuk sahibi veya hamile bo~anm~~~ kad~nlar, bo~and~ldan kocalanndan alacaklar~~ nafakalan her zaman düzenli bir ~ekilde alam~yorlard~."°
~lgili dönemin kay~tlar~nda, bo~anan çiftlerin tekrar birbirleriyle evlendiklerine rastlanmaktad~r.m Lefko~a Debba~hane Mahallesi'nden Yusuf Odaba~~~ k~z~~ Hatice adl~~ hatun, kendisini üçüncü kez bdyinen tatlik eden ve her defas~nda farkl~~ miktarlarda
mehr-i müeccel ile akd-i nikdh yapan kocas~~ Mehmet bin Abdülkerim'den bunlar~n
hep-sini talep etmektedir. Birinci mehr-i müeccel 40 kuru~, ikincisi 40,5 kuru~~ ve üçüncüsü
1°5 Kg 15/25-1.
'°6 Ayr~nt~l~~ bilgi için bak. llber Ortayli, Osmanh Toplumunda Aile, Istanbul 2001, s. 75; Sak, "Gayrimus-lim Osmanh Vatanda~lar~mn Aile Hayat~", s. 123.
107 Kg 13/77_3. 1°8 Kg, 13/66-3.
1°9 Aydm, ~slam-Os~nanh Aile Hukuku, s. 36.; K~vr~m, "bo~anma hadiseleri", s. 375.
"0 Mehmet Akif Erdo~ru, "Osmanl~~ K~br~s~'nda Kad~nlar (1580-1640)", Tarih Boyunca Türklerde Ev ve
Aile Semineri 25-26 May~s 1998, Istanbul üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Ara~t~rma Merkezi, Istanbul
2000, s. 173 vd.; Jennings, s. 97.
142 AL~~ EFDAL OZKUL
ise 20 kuru~tur. Fakat ba~kalar~n~n araya girmeleri sonucunda yap~lan anla~mayla, Hatice Hatun kocas~ndan sadece 10,5 kuru~~ mehr-i müeccel alabilmi~tir (27 Ocak 1729).112 ihtilaflann arkas~ndan yap~lan anla~malarda, genellikle alacald~lar alacalda-n miktar~alacalda-n çok az~alacalda-n~~ elde edebilmektedirler. Ayr~ca bu kay~tta her evlealacalda-nmede ayalacalda-n bir
mehr-i müeccel miktar~~ tespit edildi~i halde, 100,5 kuru~luk mehrin yerine, ad~~ geçen
hatun ancak 10,5 kuru~~ alm~~~ olup bu ise, mehr-i müeccelinin sadece %10,44'üne denk dü~mektedir.
Ba~ka bir örnekte ise, Lefko~al~~ Arzu bint-i Hasan, zevci es-Seyyid Mehmet ibn-i Osman'~n kendibn-isibn-inibn-i 35 kuru~~ mehr-ibn-i müeccel ibn-ile nibn-ikahlad~~~n~, sonra bâyibn-inen tatlibn-ik ettibn-i- etti-~ini, daha sonra kocas~n~n mehrine 2,5 kuru~~ zam yaparak, tekrar kendisiyle evlendi-~ini bildirmi~tir. Fakat kocas~~ K~br~s d~~~nda kayboldu~undan dolay~~ bo~and~klanm belirterek, kocas~ndan mehr-i müeccelini talep etmi~~ ve 18 kuru~a aralar~nda anla~m~~-lard~r. Üstelik Arzu Hatun kocas~n~n kendisine bu paray~~ doksan gün sonra ödeme-sini kabul etmi~tir (7 Mart 1729).113
18. yüzy~l belgelerinden ö~renildi~ine göre kocalar kanlanndan ayr~ld~klann~~ bir türlü kabul edememekte ve bo~ad~ldan e~leriyle tekrar evlenmeden birlikte olmak
(zevciyet muamelesi) istemekteydiler.114 ~lgili dönemin belgelerinde bu konuda hem talâk
hem de muâla`a yöntemiyle ilgili örnek bulunmaktad~r.18 Eylül 1699 tarihli kay~tta Girne kazas~na ba~l~~ Siskilip köyünden Hristofi k~z~~ Milo adl~~ kad~n kendisini iki y~l önce talak ~ekliyle bo~ayan eski kocas~~ Abdullah o~lu Hüseyin'in kendisine zorla zevciyyet muamelesi yapt~~~~ iddias~yla açt~~~~ davada hakl~~ bulunarak Hüseyin'in eski e~ine müdahalesinin engellenmesine karar verilmi~ti."' Benzer bir örnekte ise Baf kazas~n~n Ceracus köyünden Mehmet k~z~~ Fatma kendisi ile kankoca ili~kisine gir-mek isteyen eski e~i Mustafa bin Süleyman'~n bundan men edilmesini istegir-mektedir. Fatma Lefko~a Ser`i mahkemesinde yapt~~~~ aç~klamada Mustafa ile daha önce Kukla Mahkemesi'nde tüm haklar~ndan vazgeçerek muhâla`a ~eklinde bo~and~ldarm~~ ~ahit göstererek ispat etmi~tir. Lefko~a mahkemesi Fatma hatunun talebi üzerine eski kocas~n~~ uyarm~~~ ve eski kar~s~na bask~~ yapmamas~n~~ belirtmi~tir (13 May~s 1721).116
Benzer bir di~er örnekte ise kocan~n bo~anmay~~ kabul etmesi biraz zaman al-m~~t~r. Hirsofu'nun Balatosa köyünden Hasan Odaba~~~ o~lu Nasuh e~i Milyu köyün-den Mehmet k~z~~ Yasemin'in kendisiyle birlikte olmad~~~n~~ (zevciyyet muamelesi) ~ikayet etmektedir. Nasuh'un bu ~ikayeti üzerine Lefko~a mahkemesine davet edilen Yase-min, 4 ay önce kocas~~ Nasuh ile 25 kuru~~ mehrinden ve di~er haldanndan vazgeçerek
muhâla`a yöntemiyle bo~and~ldanm ve bu durumu da Hirsofu naibi Ahmet Efendi'nin
"2A~S13/94-1.
113 A'~S, 13/109-2.
1" Benzer örnekler için bak. Kivnm, "bo~anma hadiseleri", s. 381., Sak-Aköz, a.g.m., s. 132 vd. 1,51C~S, 6/112-2.
18. YUZY1LDA KIBR1S'TA MEYDANA GELEN BO~ANMA OLAYLAR1 143
huzurunda gerçelde~tirdiklerini belirtmi~tir. Bu olaydan sonra 24 Eylül 1724 tarihin-de kocas~~ Nasuh'un Hirsofu kazas~~ mutasarnf~~ es-Seyyid Mehmet Efendi'ye tekrar kar~s~n~~ ~ikayet etmi~ti. Bu ~ikayet üzerine Yasemin han~m ~ahitler yard~m~yla Na-suh'tan bo~and~~~n~~ ispatlam~~~ ve kendisine hakl~l~~~n~~ gösteren bir hüccet verilmi~ti. Lefko~a mahkemesi ise Yasemin ham= mahkemeye sundu~u hüccet üzerine Na-suh'un ~ikâyetini haks~z bulmu~tur (13 Eylül 1725)."7 Anla~~ld~~~~ üzere Nasuh bir türlü Yasemin hammdan bo~and~~~n~~ kabul etmek istememi~~ ve adadaki mahkeme-leri gezmi~~ ancak sonucu de~i~tirmeyi ba~aramam~~t~.
K~br~s adas~ndaki gayrimüslim halk~n, Müslüman halka göre, taldk ~eklindeki bo~anmay~~ muhâla`a ~eklindeki bo~anmaya göre daha fazla tercih etti~i görülmekte-dir. Talâk ~eklindeki bo~anmalarda daha önce de belirtildi~i gibi, erke~in e~ine mehr-i
müeccel gibi, miktarlan evlenirken belirlenen haklar~n~~ da vermesi gerekmektedir.118
Ancak 1700-1726 y~llar~~ aras~ndaki dönemde gayrimüslimlerin sicillere yans~yan 25'19 adet tali~k ~eklindeki bo~anma davas~ndan sadece ildsinde120,1726-1750 y~llar~~ aras~ndaki dönemde gayrimüslimlerin sicillere yans~yan 16 adet taMk~eldindeld bo-~anma davas~ndan ise sadece üçünde mehr-i müeccel söz konusu olmu~tur.'211757-1800 aras~~ devrede ise gayrimüslirnler ile ilgili 1 adet takik ~eklindeki bo~anma dava-s~na rastlan~lmakta onda mehr-i müeccelden bahsedilmemektedir.'22
Lefko~a kazas~na ba~l~~ De~irmenlik nahiyesine tabi Minareliköy'den Hristofi k~z~~ Leno, kocas~~ Yorgi veled-i Piyeri'nin kendisini bâyinen tatlik etti~i için 2.000 akçe
mehr-i müeccelini alm~~t~r (7 A~ustos 1726).12322 Aral~k 1726 tarihli bir ba~ka örnekte
ise, Lefko~a kazas~na ba~l~~ Da~~ nahiyesineba~l~~ Eblenç köyünden Mariya bint-i Mihail, zevci Yanni veled-i Papa Pavlo'nun kendisini bo~ad~~~n~~ ve 20 kuru~~ mehr-i
müecce4yle 5 kuru~~ nafakas~n~~ teslim etti~ini bildirmektedir.124 Di~er bir bo~anma
olay~nda ise, mehr-i müeccel ve nafaka miktarlann~n dü~tü~ü görülmektedir. Lefko~a kazas~na ba~l~~ Anaya köyünden Annez bint-i Eksemi, kendisini bo~ayan kocas~~ Yakomi veled-i Yakomi'den 5 kuru~~ mehr-i müeccel hakk~n~~ ve 2,5 kuru~~ nafakas~n~~ alm~~t~r (13 Mart 1737).123 Lefko~a'n~n Terbiyodi Mahallesi'nden Nikolito veled-i Papa Liyondiyo Lefko~a Ser`i Mahkemesine gelerek, dört ay önce (taldk-~~ bâyin ile
tatlik etti~~) bo~and~~~~ kar~s~~ Çekpino bint-i Delavendo ile birbirleri üzerinde hiçbir
~ l' K~S, 12/104-1.
118 A-c , y hn Türk Hukuk Tarihi, s. 295-301.
II° Kg, 6-12 Numaral~~ Defterler. 120 K~S, 6/109-1; K~S, 9/46-5. 121 Chkul, a.g.e., s. 135-147. 122 Demiryürek, a.g.m., s. 97. 123 K~S, 12/141-4. 124 A~S 12/122-4. 125 K~S, 15/20-4.
144 AL~~ EFDAL OZKUL
haldanmn ve husumetlerinin kalmad~~~n~~ beyan etmi~tir (20 Kas~m 1714).126 25 Kas~m 1714 tarihinde ise bu sefer mahkemeye gelerek bo~anmay~~ sicile kaydettiren Çekpino bint-i Delavendo'dur.127
K~br~s adas~nda ya~ayan gayrimüslirr~ler kendi kiliseleri tarafindan evlendiril-dilderi gibi yine kiliseleri taraf~ndan bo~anchnlmaktaydilar. 18. yüzy~l sicillerinde kilise taraf~ndan yap~lan bo~anma ile ilgili bir örnek kar~~m~za ç~kmaktad~r. Baf pis-koposu olan Bartinyo adl~~ rahip, H~rsofu kazasma ba~l~~ Arodez köyünden Ergiro veled-i Yorgi ile kans~~ Maro bint-i Yakomo'nun aralannda muWeretleli olmad~- ~~~ ~ikayeti ile kendisine ba~vurduldamu ve ayinleri üzerine çifti bo~ad~~~n~~ bildirmek-tedir. Bo~anman~n gerçekle~mesi üzerine Maro'nun eski e~inin papaza 30 kuru~~ para vererek bu bo~anmay~~ gerçekle~tirdi~ini etrafta söylemesi üzerine piskopos Bartinyo Maro'yt~~ mahkemeye ~ikayet etmektedir. Ser`i mahkemede yap~lan ara~t~rma sonu-cunda Maro'nun iddialar~n~n gerçek olmad~~~~ ortaya ç~k~yor (18 May~s 1718).128
9 Ekim 1724 tarihli bir kay~tta Lefko~a'n~n Aya Ke~ano Mahallesi'nden Luizi k~z~~ Sinyo annesinin kendisini zorla kendi ayinleri üzerine Lefko~a'n~n Kaymald~~ köyünden dilsiz Sürmeli o~lu Komi ile 4 ay önce nikahlad~~nu belirtmektedir. Sinyo kocas~yla anla~amad~~~~ ve kendisine ~iddet uygulad~~~~ ~ikayetleri üzerine, kocas~~ Komi'nin kendisini bâyinen tattik etti~ini Ser`i mahkemeye ba~vurarak kaydettirmek-tedirler.129 Bu belgede ilginç olan iki gayrimüslim kendi ayinleri üzerine evlenmeleri-ne ra~men ~slami kurallara göre bo~anmay~~ seçmekteler ve bunu da Ser`i Mahkeme-ye kaydettirmektedirler. 21 Temmuz 1721 tarihli bir ba~ka gayrimüslim bo~anma kayd~nda ise Lefko~a'n~n De~irmenlik köyünün (nahiyesi) Pano Horside Mahalle-si'nden Baba Liyondiyo k~z~~ Firuze ile e~i Markandoni veled-i Piyeri'nin aralannda ~iddetli geçimsizlik oldu~undan kendi dinlerine göre bo~andildan ve bu hususta birbirleriyle herhangi bir anla~mazl~k ve davalan bulunmad~~~n~~ beyan ederek bir-birlerinde haklan kalmad~~~n~~ Ser`i Mahkeme'ye gelerek deftere kaydettirmi~ler-dir."° Buradan da anla~~ld~~~~ üzere gayrimüslim halk kendi aralannda gerçekle~tir-dikleri bo~anmalan bile gelip Ser`i Mahkeme'ye kaydettirmekteydiler.
Baz~~ durumlarda bir bölgenin ahalisi bo~arup bo~anmad~~~ndan emin olmad~k-lan köylülerini mahkemeye ~ikayet ederek gerçe~in ortaya ç~kmas~n~~ sa~lamaktayd~-lar. Lefko~a'ya ba~l~~ Kaymald~~ köyü ahalisi 29 May~s 1699 tarihinde Ser`i Mahke-me'ye ba~vurarak köylerinden Marya bint-i istefani'nin, kocas~~ Luizu veled-i Durgo'nun hayatta olup Limasol kazas~nda ya~ad~~~m ve kans~nm kocas~ndan bo-~anmadan Yerelmo veled-i Yasef ile evlendi~i iddia etmekteydiler. Köylülerin ~ikaye-ti üzerine mahkemeye ça~r~lan Marya önceki kocas~~ Luizu'nun kendisini bo~ad~~~n~~
126 n„23.',",-; 8/94-1. 1 27 ~qS, 8/94-2. 128 ~G~S, 9/61-4. 129 K~S, 12/ 70-2.
18. YÜZYILDA IUBRISTA MEYDANA GELEN BO~ANMA OLAYLARI 145
bir Müslüman bir de gayrimüslimin ~ahidi~i ile ispat etti~inden dava reddedilmi~-ti.131
Mehr-i Müeccel
Mehr-i müeccel erke~in kans~m bo~ad~~~nda veya öldü~ünde ödemekle yükümlü
oldu~u miktard~r.132Mehr-i müeccelin ödenmesiyle ilgili olarak bu dönemin sicil kay~tla-nnda çok say~da örnek yer almaktad~r.133Kaynaklarda bo~anma davalann~n mah-kemeye ta~~nmas~mn nedenleri aras~nda çiftler aras~ndaki mehr-i müeccel anla~mazl~~~~ da önemli bir yer tutmaktad~r. Incelenen belgelerde çe~itli davalarda mehr-i müeccel miktar~~ belirtilirken baz~lar~nda ise sadece ismi geçmektedir. Muhâla`a ~eklindeki baz~~ bo~anma davalannda kad~nlar, miktar belirtmeden mehr-i müeccel haklar~ndan vaz-geçmektedirler.
5 Temmuz 1757 tarihli kayda göre, Omeriye Mahallesi'nde ya~amakta olan Fazl~~ k~z~~ Hatice kocas~~ Yusuf o~lu Ali'den bo~anm~~t~. Çocuklar~na nafaka talebiyle mahkemeye ba~vurdu~u zaman kocas~~ ile anla~amad~~~~ için mehr-i müeccel ve nafaka-i
iddet haklar~ndan vazgeçerek "muhâla`a sahiha-i ~er5,e" ile bo~and~~~m belirtmi~ti. 10 May~s 1771 tarihli bir ba~ka kayda göre de, Mümine bint-i Saraço~lu kocas~ndan 1.480 para mehr-i müecceli ile "nafaka-i iddet ve me`unet-i suknâ"s~ndan vazgeçerek
muhâla`a ile bo~anm~~t1.134 11 Aral~k 1769 tarihli kayda göre Lefko~a'mn Aya Sofya Mahallesi'nde ya~ayan Demir k~z~~ Emetullah'~~ kocas~~ bo~am~~t~. Mahkeme kayd~na göre Emetullah Han~m 860 para mehr-i müeccelini ve "nafaka-i iddet ve me`unet-i
suknd"s~m alm~~t~r."5
Ilgili dönemde mehr-i müeccel için çe~itli para birimleri kullan~lm~~t~r. Dönemler aras~ndaki para de~erlerindeki farkl~l~klardan dolay~, ilgili y~llara ait ortalama bir
mehr-i müeccel miktar~n~~ belirlerken, sadece kuru~~ olarak belirlenenler
kullan~lm~~-t~r.1726-1750 y~llar~~ aras~ndaki 24 y~ll~k devrede mehr-i müeccelin ortalamas~~ 31 kuru~-tur. Bo~anma kay~tlanna göre, söz konusu devrede adada belirlenen en yüksek mehr-i
müeccel miktarlar~~ 405 kuru~i36 ile 50.000 akçe (416,6 kuru~)137, en az ise 20 para (0,5
kuru~)138 ile 2 kuru~139 olarak sicillere yans~m~~t~r. 1757-1800 aras~~ dönemde sicillere yans~yan mehr-i müeccel miktarlar~~ 1 kez akçe, 7 kez de kuru~~ adl~~ para birimi ile ifade
13' IC~S, 6/87-1.
132 Ortayl~, a.g.m., s. 33-36; Jennings, a.g.e., s. 27 vd.; Ayd~n, Türk Hukuk Tarihi, s. 292 vd. 1" Ayr~nt~l~~ bilgi için bak. Ozkul, a.g.e., s. 135-147.
134 Demiryürek, a.g.m., s. 110. 135 Demiryürek, a.g.m., s. 110. 136 K~s 15/99_3. 137 K~S, 13/178-1. 1" K~S, 15/148-4. 139 A~S, 15/233-1.
146 AL~~ EFDAL OZKUL
edilmi~se de, en fazla kullan~lan para birimi "para"d~r. Bu dönemde en yüksek mehr-i
müeccel 28.000 ile 40.000 para, en dü~ük mehr-i müeccel ise 600 para ile 800 para
ara-s~nda de~i~mektedir. 44 adet mehr-i müeccel kayd~~ dikkate al~nd~~~nda ortalama mehr-i
müeccel miktar~~ yakla~~k 4.400 parad~r.°4°
Osmanl~~ Devleti'nin di~er bölgelerinde de mehr-i müeccel miktarlar~~ aras~nda dalgalanmalar görülmektedir. Örne~in 17. ve 18. yüzy~llarda Tosya'da 25 kuru~~ ile 100 kuru~~ aras~nda, Çank~n'da 60 ile 250 kuru~~ aras~nda ve Kastamonu'da ise 2 kuru~~ 10 para ile 350 kuru~~ aras~nda mehr-i müeccel miktarlar~~ de~i~mektedir.14117.
Yüzy~l~n ikinci yar~s~nda Gaziantep ~ehrinde mehr-i müeccel miktarlar~~ 5 ile 100 kuru~~
aras~nda de~i~ti~i ö~renilmektedir."2 1748-49 y~llar~nda Konya'da ortalama mehir miktar~~ 20-50 kuru~~ aras~ndad~r."3
1726-1750 aras~ndaki dönemde K~br~s adas~nda tereke kay~tlar~nda belirtilen
mehr-i müeccel miktarlan, ço~unlukla tart~~ma konusu olmalar~~ yüzünden bo~anma
ka-y~tlanndan sonra ortaya ç~kan rniktarlardan ayr~~ olarak incelenmi~tir."4 Kad~nlar, bo~anma davalannda bazen pazarl~k konusu edilen mehr-i müeccellerin tamam~n~, e~leri-nin ölümünden sonra, ~ahitlerle ispatlad~ldan takdirde terekeden alabiliyorlard~."518. yüzy~l~n ikinci çeyre~inde sicillere yans~yan tereke kay~tlar~n~n sadece 21 tanesinde
mehr-i müeccel miktar~~ söz konusudur. Bunlar, 8.200 para (205 kuru~) ile 30 para
aras~n-da de~i~mektedir. Bu kay~tlar, bo~anma aras~n-davalannaras~n-da belirtilen mehr-i müecceller ile tereke-lerde ortaya ç~kanlar aras~nda çok büyük fark bulunmad~~~n~~ göstermektedir.
Erkeklerin, e~lerini bo~amalan demek olan talâk ~eklindeki bo~anmalarda,
ev-lenme s~ras~nda miktar~~ belirlenen mehr-i müecceli kad~na vermede bazen sorun
ç~kar-d~klar~~ görülmektedir. Bu anla~mazl~klar mahkemeye ta~~nd~~~nda ise, mehr-i müeccelde
belirlenen miktar~n çok alt~na bir miktara anla~ma yap~ld~~~~ gözlenmektedir. Baz~~ durumlarda kad~nlar tüm bask~lara ra~men direnerek gerçek mehr-i müeccellerini alma-y~~ ba~anyorlard~. 16 ~ubat 1714 tarihinde Lefko~a Tahtelkale Mahallesi'nden Abdurrahman k~z~~ Rukiye Hatun mahkemeye ba~vurarak kocas~~ Ali bin Yusuf'un kendisini bo~ad~~~n~~ ve mehr-i müecceli olan 42,5 kuru~~ yerine sadece 5 kuru~~ verdi-~ini ve bunu kabul etmesi için bask~~ yapt~~~n~~ ~ikayet etmi~tir. Yap~lan ara~t~rma sonucunda Ali'nin eski kar~s~~ Rukiye'nin mehirden geriye kalan otuz yedi buçuk kuru~u da kar~s~na ödemesine karar verilmi~tir."6
'4° Demiryürek, a.g.m., s. 111. 141 Kankal, a.g.m., s. 56.
42 K~vr~m, "Gaziantep ~ehrinde Ailenin Olu~umu" s. 382-383. 143 Altan-ipçioglu, a.g.m., s. 525.
144 Tereke kay~tlar~nda ortaya ç~kan mehr-i müeccel miktarlar~~ için bak özkul, a.g.e., s. 154.
145 Yavuz Cezar, "18. Yüzy~lda Eyüp'te Para ve Kredi Konulan Üzerine Gözlemler", 18. Yüzy~l Kad~~ Sitilleri I~~g~nda Eyayk Sa9,a1 Ya~am, Istanbul 1998, s. 22.
18. YÜZYILDA KIBRIS'TA MEYDANA GELEN BO~ANMA OLAYLAR' 147
Tablo II: Tata ~eklindeki bo~anmalar s~ras~nda mehr-i müeccel miktarlannda
ya-p~lan pazarl~klar
Kay~t No (K~S)
Tarih Mehr-i Müeccel Pazarl~k sonras~~ Mehr-i Mü-
eccel Miktarlar~~ ve Yüzdelik-
leri le/1/7-1 22.07.1726 150 g 75 g °/050 13/94-1 27.01.1729 40g/ 40,5g/ 20 g 10,5 g %10,44 13/109-2 27.03.1729 35g/ 37,5 g 18 g °/024,8 15/19-3 26.02.1737 35 g 9 g °/025,7 15/20-3 15.03.1737 27 g 4 g %14,8 15/30-5 08.07.1737 15 g 4,5 g %30 15/31-3 19.08.1737 25 g 10 g 0/040 14/19-5 22.10.1731 Menzil 10 g 14/20-1 22.10.1731 10.000a (83 g) 30 g °/036,14 15/96-2 16.07.1740 60 g 6 g 0/0 1 O 16/74-1 05.09.1741 50 g 20 g 0/o40
Tabloya dikkatle bak~ld~~~nda, kad~nlar~n yüksek mehr-i müeccel haklann~n bazen yar~s~na bazen de %10'una dahi raz~~ olduldan görülmektedir. Mehr-i müeccel olarak baz~~ çiftlerin para yerine menzil de kulland~klar~~ anla~~lmaktad~r.
Lefko~a ~er`i Mahkemesi'ne yans~yan mehr-i müeccel anla~mazl~klannda bazen kad~nlar~n haks~z olduklar~~ görülmekteclir.147 Lefko~a'nm Cami-i Cedid Mahalle-si'nden Recep k~z~~ Ay~e Hatun'un, iki kere bo~and~~~~ kocas~~ Hasan o~lu Bayram'dan ilk bo~anmas~ndan olan 6.000 akçelik mehrinin tahsil edilmesi için açt~~~~ dava neti-cesinde; Bayram ilk bo~anmalar~nda Ay~e'nin mehrinden ve nafakas~ndan vazgeç-mek ~art~~ ile kendisinden bo~anm~~~ oldu~unu ispat etmesi üzerine Ay~e Hatun mah-keme taraf~ndan haks~z bulunmu~tur. Ay~e'nin ikinci evlili~inde ise 300 akçe mehr-i müeccel belirlenmi~ti (23 A~ustos 1713).148
10 Ekim 1713 tarihinde Lefko~a'run Cami-i Cedid Mahallesi'nden Mehmet k~z~~ Durdu Hatun, bo~and~~~~ kocas~~ Yusuf o~lu Mehmet'te olan be~~ bin akçe mehrinin tahsil edilmesi talebiyle Lefko~a mahkemesine müracaat etmi~ti. Bu ba~vuru netice-sinde kocas~~ Mehmet bo~arurken Durdu'nun mehri ile nafakas~ndan vazgeçerek ve evi de kendine ait olmak ~art~yla hul` ~eklinde bo~anm~~~ olduklann~~ bir erkek ve iki kad~n Müslüman ~ahitle ispat etmesinden dolay~~ Durdu han~m davay~~ kaybetmi~-tir.149 Önceki örnekte verilen kad~nla ayn~~ olabilece~i dü~ünülen Durdu han~m yak-la~~k bir ay sonrakiba~ka bir mehir pazarl~~~nda sicilde kar~~m~za ç~kmaktad~r. 11 Kas~m 1713 tarihli belgede Ma~usa kazas~ndan Kas~m Mehmet Efendi ibn-i Musta-
"7 IC~S, 8/36-1
148 K~S, 8/38-1. 149 K ~~ S, 8/66-4.
1 48 AL~~ EFDAL CIZKUL
fa'n~n e~leri Mustafa k~z~~ Fati ile Abdullah k~z~~ Rukiyye mahkemeye ba~vurarak Kas~m Mehmet Efendi'nin e~lerinden biri olan Mehmet A~a k~z~~ Durdu'nun kocas~~ ölmeden muhâla`a ~eklinde bo~anmalanna ra~men kocas~~ öldü~ünde terekesinden 35.000 akçe mehr-i müccel ald~~~n~~ ~ikayet etmektedirler. Yap~lan ara~t~rma sonucunda Lefko~a mahkemesi Durdu adl~~ kad~n~n haks~z olarak bu paray~~ ald~~~n~~ tespit ederek Kas~m Mehmet'in mirasç~lanna geri vermesine karar vermi~tir.450
Mahkemeye yans~yan baz~~ davalar ise zaman a~~m~na u~rad~~~ndan dolay~~ reddedilmekteydi. Lefko~a Aya Sofya Mahallesi'nden Mehmet k~z~~ Rabia on sekiz sene önce kendisini taldk eden kocas~~ Sefer o~lu Mustafa'dan 8.000 akçelik mehr-i
müeccelinialamad~~~ ~~ ~ikayeti ile mahkemeye ba~vurmu~tur. Ancak mahkeme
üzerin-den onbe~~ sene geçen bir olay~n zaman a~~m~na u~rad~~~n~~ belirterek kad~n~n ba~vu-rusunu reddetmi~tir (13 Kas~m 1713).151 Benzer bir belgede ise Lefko~a'n~n Aya Seüa
mahallesinden Abdullah k~z~~ Ay~e, yirmi sene önce mehrinden ve nafakas~ndan vazgeçerek hut yöntemiyle bo~and~~~~ kocas~~ Hac~~ ~brahim bin runus'dan mehrinin al~nmas~~ talebiyle dava açm~~t~.
Dava neticesinde; bu tür davalann onbe~~ y~l içinde görülmesi gerekti~inden zaman a~~m~~ nedenyle Ay~e Hatun'un davasm~n reddedilmi~tir (7 May~s 1714).15' Her iki olayda da davan~n reddedil-mesi zaman a~~m~na ba~lanmakla birlikte kad~nlar~n zaman içerisinde hut ~eklindeki bo~anmalar-dan sonra bile vazgeçtikleri haklar~n~~ geri isteyebildikleri anla~~lmaktad~r. Bu durum da bize kad~n-lann zaman içerisinde ekonomik durumkad~n-lannin kötüle~ti~ini göstermektedir.
Kad~nlar bo~and~klan kocalanndan mehr-i müeccel almak için pazarl~k yapuldan, para yerine e~ya veya ev ald~ldan kaynaklardan anla~~lmaktad~r. 13 Ekim 1713 tari-hinde Lefko~a'mn Nevbethane Mahallesi'nden Veli k~z~~ E~mine, iki kere taldk ~eklinde bo~anm~~~
oldu~u kocas~~ ~brahim o~lu Haseki Mustafa'dan 4.050 akçelik mehrinden alaca~~na kar~~hk2.850 akçe nakit ve genye kalan için ise le~en, ibrik ve iki saham alarak aralar~ndaki anla~mazl~~a son verdiklerini bildirmektedir. 153Altun bint-i Davut kocas~~ Çulha Mehmet Ali bin Bekir
tarafindan bo~an~nca 4.000 paral~k mehr-i müeccel ile baz~~ ba~ka alacaklar~~ kar~~l~~~nda
"bir çuka bini~~ ve bir çuka cebe ve bir çuka ~alvar" almay~~ kabul etmi~tir (4 A~ustos 1787).154
10 Nisan 1714 tarihinde Lefko~a'n~n Tahtelkale Mahallesi'nden Ay~e bint-i Recep bin Abdülbaki ibn-i Ahmet Hatun'un, üvey nenesi Saliha bint-i Ramazan'~n tasarru-funda olan ayn~~ mahalledeki evde dedesi Abdülbaki'den dolay~~ kendisine isabet eden hakk~n~n tahsili talebiyle dava açm~~t~. Yap~lan ara~t~rma sonucunda Saliha Hatun ölmeden önce kendisini talâk eden kocas~~ Abdülbaki'nin evde olan 2 hissesini 20 esedi kuru~a Saliha Hatun'a sat:I-ili~ti. Saliha Hatun Abdülbaki'nin kendisinden paran~n 15
150K~S, 8/6-2.
151K~S, 8/2-1. 152A~S, 8/104-4. 153K~S, 8/67-1.
