T.C.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ÖZEL HUKUK ANABĠLĠM DALI ÖZEL HUKUK BĠLĠM DALI
ĠġVERENĠN Ġġ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞINDA HUKUKĠ SORUMLULUĞU
Huriye KARATAġ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
DanıĢman
Prof. Dr. Haluk Hadi SÜMER Konya - 2019
T.C
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
ÖZEL HUKUK ANABĠLĠM DALI ÖZEL HUKUK BĠLĠM DALI
ĠġVERENĠN Ġġ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞINDA HUKUKĠ SORUMLULUĞU
Huriye KARATAġ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
DanıĢman
Prof. Dr. Haluk Hadi SÜMER
II TC
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada baĢkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
Öğrencinin imzası (Ġmza)
III TC
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ KABUL FORMU
Huriye KarataĢ tarafından hazırlanan ĠĢverenin ĠĢ Kazasından Doğan Hukuki Sorumluluğu baĢlıklı bu çalıĢma ../../2019 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile baĢarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiĢtir.
BaĢkan Ġmza Üye Ġmza Üye Ġmza
IV ÖNSÖZ / TEġEKKÜR
Söz konusu çalıĢmamın gerçekleĢtirilmesinde, değerli bilgilerini benimle paylaĢan, kıymetli zamanını bana ayıran, yıllardır öğrencisi olduğum ve ilelebet öğrencisi olmak istediğim, kıymetli danıĢman hocam Prof. Dr. Haluk Hadi SÜMER‟e,
Yanında staj yaptığım, yıllardır birlikte hukukun bütün zorlu çalıĢma hayatına göğüs gerdiğimiz akıl hocam, üstadım, Av. Ziya AKDEMĠR‟e
Tüm bu çalıĢmalarımda beni destekleyen, her anımda yanımda olan sevgili eĢim Uzman Tabip YüzbaĢı Halil Altın KARATAġ‟a teĢekkür ediyorum.
V SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğrencinin
Adı Soyadı: Huriye KARATAġ Numarası: 154233001025
Ana Bilim / Bilim Dalı: Hukuk/Özel Hukuk
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez DanıĢmanı Prof. Dr. Haluk Hadi SÜMER
Tezin Adı : ĠĢverenin ĠĢ Kazası Ve Meslek Hastalığında Hukuki Sorumluluğu
ÖZET
ĠĢverenin iĢ kazası ve meslek hastalığında hukuki sorumluluğu isimli bu tez çalıĢmamda teoride yer alan kaynaklardan yararlanmanın yanı sıra, Yargıtay uygulamalarına ağırlık verilmiĢtir. Söz konusu çalıĢmam üç bölümden oluĢmaktadır: ÇalıĢmamızın iĢ kazası ve meslek hastalığı baĢlıklı ilk bölümünde, iĢ kazası kavramının gerek yasada yer alan gerek öğreti ve uygulama da yer alan tanımı, unsurları açıklanmıĢtır. Aynı Ģekilde meslek hastalığının tanımı ve unsurları da yapılmıĢtır. Bir iĢ kazası veya meslek hastalığının varlığının nasıl tespit edileceği sorusunun cevabı bu bölümdedir. Bunun yanı sıra, kavram açıklaması yapılan bu bölümde, iĢveren, iĢveren vekili, iĢ güvenliği uzmanı, alt iĢverenlik kavramlarına da yer verilmiĢtir.
ĠĢ kazası ve meslek hastalığında iĢverenin hukuki sorumluluğu, niteliği ve koĢulları çalıĢmamızın ikinci bölümünde açıklanmıĢtır. ĠĢverenin sorumluluğunun yasal kaynaklarının ne olduğu, hukuki sorumluluğunun niteliği konusunda öğretideki görüĢler ve Yargıtay uygulaması, iĢverenin sorumluluğunun Ģartları ve sorumluluktan kurtulma halleri ayrıntılı açıklanmıĢtır.
Üçüncü bölümde ise, iĢ sağlığı ve meslek hastalığında iĢverenin sorumluluğunun kapsamı anlatılmıĢtır. Maddi ve manevi tazminatların konusu, kapsamı açıklanmıĢ, destekten yoksun kalma ayrı baĢlık halinde düzenlenmiĢtir. Bu bölümde, aktüerya bilirkiĢisi olmam nedeniyle tazminat hesabı ayrıntılı açıklanmıĢtır. Gerek aktüerya bilimi gerek doktrin ve Yargıtay uygulamalarına göre açıklamalarda bulunulmaya çalıĢılmıĢtır.
VI SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğrencinin
Adı Soyadı: Huriye KARATAġ Numarası: 154233001025
Ana Bilim / Bilim Dalı: Hukuk/Özel Hukuk
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez DanıĢmanı Prof. Dr. Haluk Hadi SÜMER
Tezin Adı : The Employer‟s Legal LĠabĠlĠty In OccupatĠonal Accident And Occupational Disease
SUMMARY
In addition to benefiting from the theoretical sources of this thesis, which is named as the legal responsibility of the employer for work accidents and occupational diseases, the Court of Cassation practice has been emphasized. My study consists of three parts:
In the first part of our study titled "Occupational Accidents and Occupational Diseases", the definition and elements of the concept of occupational accidents, including both the doctrines and the practices in the scope of the law, are explained. In addition, the definition and elements of the occupational disease have been made. The answer to the question of how to determine the existence of a work accident or occupational disease is in this section. In addition, concepts such as employers, employers' associates, job security experts, and sub-employers have been included in this section where the conceptual explanations are made.
The legal responsibility, nature and conditions of employer in occupational accident and occupational disease are explained in the second part of our study. what the legal sources of the employer's responsibilities are, the teacher's views on the nature of the legal responsibility and the circumstances of the Court of Cassation practice, the conditions of the employer's responsibilities and the circumstances in which they are rescued from responsibility.
In the third part, the scope of the employer's responsibility is explained in the occupational health and occupational diseases section. The subject of the pecuniary and non-pecuniary damages, the scope is explained, the lack of support is organized in separate titles. In this section, the compensation account is explained in detail because I am an actuarial expert. Both the doctrine of actuaries and doctrines have been tried to be explained according to the applications of the Court of Cassation.
VII KISALTMALAR CETVELĠ
AB. : Avrupa Birliği
AÇSHB. : Aile, ÇalıĢma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı AÜHFD. : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi AGĠ. : Asgari Geçim Ġndirimi
AYĠM. : Askeri Yüksek Ġdare Mahkemesi
B. : Baskı
b. : Bent
BAM. : Bölge Adliye Mahkemesi
BK. : Borçlar Kanunu
Bkz./bkz. : Bakınız
C. : Cilt
ÇASGEM. : ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve AraĢtırma Merkezi
dn. : Dipnot
DEÜHGD. : Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi
E. : Esas
EUROSTAT. : Avrupa Ġstatistik Ofisi
EÜHFD. : EskiĢehir Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi
f. : Fıkra
HD. : Hukuk Dairesi
HGK. : Hukuk Genel Kurulu
HMK. : Hukuk Muhakemeleri Kanunu
ILO. : Uluslararası ÇalıĢma Örgütü ĠBD. : Ġstanbul Barosu Dergisi
ĠHU. : ĠĢ Hukuku Uygulamaları
ĠĢK. : ĠĢ Kanunu
ĠSGK. : ĠĢ ve Sosyal Güvenlik Kanunu
ĠÜHFM. : Ġstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası
ĠÜMHAD. : Ġstanbul Üniversitesi Mukayeseli Hukuk AraĢtırmaları Dergisi
K. : Karar
m. : Madde
MESS. : Metal Sanayiciler Sendikası
MÜHF-HAD. : Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk AraĢtırmaları Dergisi
PMF. : Fransız Erkek ve Kadın Nüfus Tablosu
RG. : Resmi Gazete
s. : Sayfa
SGK. : Sosyal Güvenlik Kurumu
SSGSSK. : Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu SSĠY. : Sosyal Sigortalar ĠĢlemleri Yönetmeliği
TBK. : Türk Borçlar Kanunu
TDK. : Türk Dil Kurumu
TRSH. : Türkiye Kadın-Erkek Sigortalı Hayat Tablosu
VIII
vd. : Ve devamı
WHO. : Dünya Sağlık Örgütü
Y. : Yargıtay
YHGK. : Yargıtay Hukuk Genel Kurulu
IX ĠÇĠNDEKĠLER
BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI ... II YÜKSEK LĠSANS TEZĠ KABUL FORMU ... III ÖNSÖZ / TEġEKKÜR ... IV ÖZET ... V SUMMARY ... VI KISALTMALAR CETVELĠ ... VII ĠÇĠNDEKĠLER ... IX
GĠRĠġ ... 1
Birinci Bölüm Ġġ KAZASI, MESLEK HASTALIĞI, ĠġVEREN, ĠġVEREN VEKĠLĠ VE ALT ĠġVEREN KAVRAMLARI § 1- Ġġ KAZASI KAVRAMI ... 5
I- TANIMI... 5
1- Sosyal Güvenlik Hukuku Açısından ĠĢ Kazası ... 7
a) Sigortalının ĠĢyerinde Bulunduğu Sırada Meydana Gelen Kaza ... 9
b) Yürütülen ĠĢ Nedeniyle Meydana Gelen Kaza ... 11
c) Görevli Sigortalının Görevi DıĢında Geçen Zamanlarda Meydana Gelen Kaza ... 12
d) Emzirme Süresinde Kadın Sigortalının Uğradığı Kaza ... 14
e) ĠĢverence Sağlanan TaĢıtla Sigortalıların TaĢınması Sırasında Meydana Gelen Kaza ... 15
2- Bireysel ĠĢ Hukuku Açısından ĠĢ Kazası ... 16
II- UNSURLARI ... 17 1- Sigortalılık ... 17 2- Kaza ... 20 3- Zarar ... 20 4- Ġlliyet Bağı ... 21 III- SAPTANMASI ... 22
X
IV- BĠLDĠRĠMĠ... 24
1- ĠĢ Kazasının Bildirimi ... 24
2- ĠĢverenin Gerekli Bildirimi Yapmaması ... 25
§ 2- MESLEK HASTALIĞI KAVRAMI ... 26
I- TANIMI... 26
II- UNSURLARI ... 27
1- Sigortalılık ... 27
2- Hastalığın Ortaya Çıkması (Zarar Unsuru) ... 28
3- Hastalık Ġle Görülen ĠĢ Arasında Nedensellik Bağı ... 30
III- SAPTANMASI ... 31
IV- BĠLDĠRĠMĠ... 31
§ 3- ĠġVEREN, ĠġVEREN VEKĠLĠ VE ALT ĠġVEREN KAVRAMLARI ... 32
I- ĠġVEREN ... 32
II- ĠġVEREN VEKĠLĠ ... 33
III- ALT ĠġVEREN ... 37
Ġkinci Bölüm Ġġ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞINDA ĠġVERENĠN HUKUKĠ SORUMLULUĞUNUN KAYNAĞI, NĠTELĠĞĠ VE KOġULLARI § 4- ĠġVERENĠN HUKUKĠ SORUMLULUĞUNUN KAYNAĞI ... 39
§ 5- ĠġVERENĠN HUKUKĠ SORUMLULUĞUNUN NĠTELĠĞĠ ... 41
I- KUSUR SORUMLULUĞU GÖRÜġÜ... 42
II- KUSURSUZ SORUMLULUK GÖRÜġÜ... 44
III- YARGITAY‟IN GÖRÜġÜ ... 47
IV- GÖRÜġÜMÜZ ... 50
§ 6- ĠġVERENĠN HUKUKĠ SORUMLULUĞUNUN KOġULLARI ... 51
I- BĠREYSEL Ġġ HUKUKU ANLAMINDA BĠR Ġġ KAZASI YA DA MESLEK HASTALIĞININ MEYDANA GELMĠġ OLMASI ... 51
II- ĠġVERENĠN KUSURLU BULUNMASI ... 51
XI
IV- ZARAR ... 54
§ 7- ĠġVERENĠN SORUMLULUKTAN KURTULMA HALLERĠ ... 54
I- SORUMLULUKTAN KURTULMANIN GENEL SEBEPLERĠ ... 54
1- Sorumluluk Açısından Nedenselliğin Sona Ermesi ... 55
a) Mücbir Sebep ... 56
b) Zarar Görenin Ağır Kusuru ... 57
c) Üçüncü ġahsın Ağır Kusuru ... 58
2- Diğer Genel Sebepler ... 59
II - SORUMLULUKTAN KURTULMANIN ÖZEL SEBEPLERĠ ... 60
1- ĠĢin Tamamının Anahtar Teslimi Verilmesi ... 60
2- Ġhale Makamının Sorumlu Olmayacağı Durumlar ... 61
3- Alt ĠĢveren, Asıl ĠĢveren, Geçici ĠĢ ĠliĢkisi Halleri ... 62
4- ZamanaĢımı ... 65
5- Ġbraname ... 68
Üçüncü Bölüm Ġġ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞINDA ĠġVERENĠN HUKUKĠ SORUMLULUĞUNUN KAPSAMI § 8- GENEL OLARAK ... 72
§ 9- MADDĠ TAZMĠNAT ... 74
I- KAPSAMI ... 74
1- EĢya ve Hayvanlara ĠliĢkin Zararlar ... 75
2- Ġnsana ĠliĢkin Maddi Zararlar ... 75
a) Tedavi Giderleri ... 76
b) Bakıcı Gideri ... 79
c) Geçici ĠĢ Göremezlik Durumu ... 80
d) Sürekli ĠĢ Göremezlik ( Kalıcı Sakatlık Durumu) ... 81
e) Cenaze ve Defin Giderleri ... 82
II - HESAPLAMA YÖNTEMĠ ... 83
XII
2- Tazminat Hesabındaki Dönemler ... 87
a) ĠĢlemiĢ Dönem Zarar Hesabı ... 88
b) ĠĢleyecek (Ġskontolu) Dönem Zarar Hesabı ... 90
aa) Aktif Dönem Hesabı ... 91
bb) Pasif Dönem Hesabı ... 92
3- Kanuni Ġndirimler ... 93
a) Tazminattan Ġndirilemeyecek Hususlar ... 93
aa) Miras ve Miras Gelirleri ... 93
bb) Kurumun Bağladığı Ölüm Aylığı ... 94
cc) Can Sigortası Ödemeleri ... 95
b) Tazminattan Ġndirim Yapılabilecek Hususlar ... 96
aa) ĠĢçinin Müterafik Kusuru ... 96
bb) ĠĢ Kazasında Ölen ĠĢçinin EĢinin Yeniden Evlenme Olasılığı .... 97
cc) Zarar Verenin Ekonomik Güçlük Ġçinde Bulunması ... 99
dd) ĠĢverenin Kusursuz Bulunması Nedeniyle Ġndirim ... 100
ee) Diğer Hususlar ... 100
§ 10- DESTEKTEN YOKSUN KALMA TAZMĠNATI ... 101
I- KAVRAMI ... 101
II- NĠTELĠĞĠ VE AMACI ... 102
III- ġARTLARI ... 103
IV- TALEPTE BULUNABĠLECEK KĠġĠLER ... 106
1- EĢ ... 106
2- NiĢanlı ... 109
3- Anne, Baba ve Çocuklar ... 110
4- KardeĢler ... 112
5- Diğer Destekçiler ... 113
V- HESAPLAMA YÖNTEMĠ ... 114
1- Kusur Durumu ... 116
2- Ölen KiĢinin Aylık Net Kazancı ve YaĢı ... 117
3- Zarar Sürelerinin Belirlenmesi ... 119 4- Destekten Yoksun Kalanların Doğum Tarihleri,Cinsiyetleri ve
XIII
Payları ... 122
5- Cismani Zararın Hesabında Faiz ... 124
§ 11- MANEVĠ TAZMĠNAT ... 126
I- KAVRAMI ... 126
II- NĠTELĠĞĠ VE AMACI ... 127
III- ġARTLARI ... 129
IV- TALEPTE BULUNABĠLECEK KĠġĠLER ... 129
1- Anne ve Baba ... 132
2- EĢ ve NiĢanlı ... 132
3- Çocuklar ... 134
4- KardeĢler ... 135
5- Ölenin Diğer Yakınları ... 137
V- MANEVĠ TAZMĠNATIN HESAPLANMASI ... 137
VI- MANEVĠ TAZMĠNATIN BÖLÜNEMEZLĠĞĠ ĠLKESĠ ... 139
§ 12- ĠġVERENĠN SOSYAL GÜVENLĠK KURUMUNA KARġI HUKUKĠ SORUMLULUĞU ... 140
I- KURUMUN (Ġġ KAZASI KAYNAKLI) RÜCU HAKKINI KULLANABĠLMESĠNĠN KOġULLARI ... 144
1- Kazaya Uğrayan KiĢinin “Sigortalı” Olması ... 144
2- Kazanın Meydana GelmiĢ Olması ... 144
3- ĠĢverenin Kusurlu Olması ... 145
II- RÜCU EDĠLEMEYECEK GELĠRLER ... 146
III- Ġġ KAZASINDA ĠġVEREN ĠLE BĠRLĠKTE ÜÇÜNCÜ KĠġĠNĠN KUSURLU OLMASI DURUMUNDA MÜTESELSĠL SORUMLULUĞUN NASIL BELĠRLENECEĞĠ SORUNU ... 147
SONUÇ ... 150
KAYNAKLAR ... 155
EKLER ... 168
1 GĠRĠġ
SanayileĢme sürecinde, iĢ kazaları ve meslek hastalığı en önemli toplumsal sorunlardan birisidir. Uluslararası ÇalıĢma Örgütü verilerine göre, dünya ölçeğinde yılda yaklaĢık 350 milyon iĢ kazası meydana gelmektedir. Türkiye‟de iĢ kazalarına yönelik veriler Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından tutulmaktadır. Sosyal Güvenlik Kurumunun istatistikleri incelendiğinde iĢ kazalarının gerçek boyutları ortaya çıkmaktadır. Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından yayınlanan güncel istatistik verileri en son 2016 yılına aittir. Türkiye‟de 2016 yılında 286.086 iĢ kazası meydana gelmiĢ ve bu kazalar sonucunda 1405 çalıĢan hayatını kaybetmiĢtir. ĠĢ kazaları, hem iĢçi ve ailesine hem de topluma büyük kayıplar getirmektedir. Her yıl milyonları bulan iĢ kazaları iĢletmelere ve ülke ekonomilerine ağır faturalar çıkarmaktadır.
Sosyal Güvenlik Hukuku sistemimizde, meydana gelen iĢ kazası veya meslek hastalığına bağlı oluĢan zararlar karĢısında, iĢçinin olayın meydana gelmesindeki kusuru da nazara alınarak cismani zararı, 5510 sayılı Yasa‟nın öngördüğü koĢullarda ölüm geliri, geçici iĢ göremezlik ödeneği veya sürekli iĢ göremezlik geliri bağlanarak karĢılanmaya çalıĢılmaktadır. Ancak bazen Sosyal Güvenlik Kurumu‟nun sağladığı parasal yardımlar iĢçinin maruz kaldığı maddi zararını karĢılamaya yetmemektedir. Bu durumda iĢçi maddi zararının tazmini için iĢverene yönelerek bakiye zararının tazminini talep edebilmekte ve dava açabilmektedir.
ĠĢçilerin, özellikle Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi gibi uluslararası normlarla koruma altına alınmıĢ olan en temel insan haklarından olan yaĢama ve bedensel bütünlüğe sahip olma hakkının iĢ kazaları ve meslek hastalıkları sebebiyle ellerinden alınmasının önlenebilmesi veya en aza indirgenebilmesi için çeĢitli mevzuat hükümleri oluĢturulmakta, taraflara yükümlülükler getirilmektedir.
Ülkemizde son yıllarda yapılan mevzuat değiĢiklikleri ve yenilikler ile iĢ kazalarını önleme kültürü getirilmeye çalıĢılmıĢtır. Örneğin, 20 Haziran 2012 tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 6331 sayılı ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği
2 Kanunu önemli yenilikler getirmiĢtir. Bu çalıĢmamızda 20 Haziran 2012 tarihli Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 6331 sayılı ĠĢ sağlığı ve Güvenliği Kanunun getirdiği yenilikler, son yıllarda yapılan tüm mevzuat değiĢiklikleri, öğreti ve Yargıtay uygulamaları göz önünde bulundurulmuĢtur.
Üç bölümden oluĢan çalıĢmamızın ilk bölümünde; öncelikle kaza kavramı genel hatlarıyla ortaya konulduktan sonra, iĢ kazası kavramı açıklanmıĢ, anlamları ve yorumlaması üzerinde durulmuĢ, hangi olayların iĢ kazası kapsamında sayıldığı hangilerinin kapsam dıĢı bırakıldığı Yargıtay kararları ile örneklendirilmiĢ, iĢ kazasının unsurları, saptanması ve bildirimi hususunda açıklamalar yapılmıĢtır. Söz konusu çalıĢmada iĢverenin cezai sorumluluğuna değinilmemiĢtir.
ĠĢ kazası ve meslek hastalığı kavramlarına iliĢkin olarak, gerek 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu gerekse de 6331 sayılı ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Kanunu‟nda düzenlemeler mevcuttur. SSGSSK m.13/1‟de iĢ kazası olarak beĢ hal sayılmıĢ olup, bunlar oldukça geniĢ bir içeriğe sahiptirler. Yargıtay içtihatlarında da, kanunda sayılan hallerin geniĢ bir biçimde yorumlandığı görülmektedir. ĠSGK m. 3/1/g‟ye göre ise iĢ kazası, “iĢyerinde veya iĢin yürütümü nedeniyle meydana gelen, ölüme sebebiyet veren veya vücut bütünlüğünü ruhen ya da bedenen engelli hâle getiren olay” olarak tanımlanmıĢtır. Ġki kanundaki düzenlemeler, özellikle iĢ kazası bakımından farklı gibi görünse de ĠSGK‟nin ilgili maddesinin gerekçesinde, SSGSSK‟da iĢ kazası olarak sayılan halleri de kapsayan nitelikte bir düzenleme olduğu açıklanmıĢtır. Biz de çalıĢmamızda SSGSSK‟da iĢ kazası sayılan halleri esas alarak, bunları ayrıntılı bir biçimde incelemiĢ ve bunların içlerinin doldurulması için çeĢitli Yargıtay kararlarına ve eleĢtirilerine yer vermiĢ bulunmaktayız. Özellikle iĢverenin sorumluluğu bağlamında taĢıdığı önem göz önüne alınarak illiyet bağı unsurunun üzerinde durulmuĢtur. Buna göre, iĢverenin iĢ kazasından sorumluluğu noktasında kaza ile zarar arasındaki illiyet bağından baĢka bir de iĢ ile kaza arasında illiyet bağının varlığı aranmaktadır. Ġlliyet bağına iliĢkin bu özellik, iĢverenin iĢ kazasından sorumluluğu ile Sosyal Güvenlik Kurumu‟nun iĢ kazasından sorumluluğu arasındaki en önemli farklardan birini oluĢturmaktadır. Buna göre, iĢ ile kaza arasındaki illiyet bağının bulunmaması ya da kopması
3 hallerinde, diğer Ģartların varlığı halinde Sosyal Güvenlik Kurumu‟nun iĢ kazasından sorumluluğu doğabilecek iken, iĢveren sorumlu tutulamayacaktır.
Aynı Ģekilde bu bölümde meslek hastalığı kavramı açıklanmıĢ, ÇalıĢma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranları Tespit ĠĢlemleri Yönetmeliğine göre hangi hastalıkların meslek hastalığı sayılabileceği, meslek hastalığının unsurları, saptanması ve bildirimi üzerinde durulmuĢtur. Yine bu bölümünde iĢverenin, iĢveren vekilinin, iĢ sağlığı ve güvenliği uzmanının, alt iĢverenin tanımına yer verilmiĢtir
ÇalıĢmamızın ikinci bölümü; iĢverenin hukuki sorumluluğunun kaynağının hangi yasal düzenlemelere dayandığı, niteliği, sigortalı iĢçinin iĢ kazası ve meslek hastalığı sonucu, beden tamlığının ihlaline bağlı olarak meydana gelen maddi zararından, iĢverenin hukuki sorumluluğunun unsurları ve kapsamı, bilimsel görüĢler ve yargı içtihatları ile kapsamlı bir Ģekilde incelenmeye çalıĢılmıĢtır.
ĠĢveren, iĢyerinde iĢ sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almakla yükümlüdür. ĠĢverenin hukuki sorumluluğunun niteliği açısından, öğretideki görüĢlerin bir kısmı iĢverenin sorumluluğunu kusur sorumluluğu esasına dayandırırken, diğer bir kısmı ise kusursuz sorumluluk esasına dayandırmaktadır. ĠĢ kazası ve meslek hastalığı sonucunda iĢçinin uğradığı zarardan iĢverenin sorumluluğunun hukuki niteliğine iliĢkin olarak Yargıtay kararları istikrarlı bir çizgi izlememiĢtir. Ancak, Yargıtay‟ın son dönemde verdiği kararlarda “kusur sorumluluğu” ilkesini kabul ettiği söylenebilir.
Yine çalıĢmamızın bu bölümünde iĢverenin sorumluluktan kurtulma hallerinin neler olduğu, sorumluluktan kurtulma adına yapılan sözleĢmelerin veya ibra sözleĢmelerinin geçerli olup olmadığı hususu, asıl iĢveren-alt iĢveren, geçici iĢ iliĢkisi durumunda sorumluluğun akıbetinin ne olacağı ve uygulamada karĢılaĢılan spesifik konular üzerinde durulmuĢtur.
ÇalıĢmamızın üçüncü ve son bölümünde ise; iĢ kazası ve meslek hastalığında iĢverenin hukuki sorumluluğunun kapsamı açıklanmıĢtır. ĠĢ gücü kaybına bağlı olarak oluĢan iĢ göremezlik nedeniyle iĢçinin maddi zararına karĢılık gelebilecek tazminat tutarının ne Ģekilde belirleneceği ve hesaplanacağı konuları üzerinde
4 durulmuĢtur. Bu kapsamda, iĢçinin iĢ kazasına uğradığı veya meslek hastalığına maruz kaldığı tarihten, mahkemece tayin edilen bilirkiĢice zarar hesabının yapıldığı tarihe kadar olan dönem için iĢlemiĢ devre zarar hesabının, raporun tanzim edildiği tarihten iĢçinin iĢ görebilme çağının sonuna kadar olan dönem için ise iĢleyecek dönem aktif devre zarar hesabının yapıldığı, bu tarihten iĢçinin bakiye ömrünün sonuna kadar olan devre için ise iĢleyecek dönem pasif devre zarar hesabının yapıldığı yargı kararları ile açıklanmıĢtır. Hükmedilecek maddi zarar tutarının parasal karĢılığının belirlenmesinde etken faktörlerin neler olduğu, maddi tazminat türü olan destekten yoksun kalma tazminatı, maddi tazminattan bağımsız manevi tazminat ve SGK rücu davaları, yasal düzenlemeler ve Yargıtay‟ın konuya yaklaĢımı dikkate alınarak ortaya konulmuĢtur.
5 BĠRĠNCĠ BÖLÜM
Ġġ KAZASI, MESLEK HASTALIĞI, ĠġVEREN, ĠġVEREN VEKĠLĠ VE ALT ĠġVEREN KAVRAMLARI
§ 1- Ġġ KAZASI KAVRAMI I- TANIMI
Dünya genelinde olduğu gibi ülkemizde de iĢ kazaları çalıĢma hayatının önemli konularından birisidir1. Aslı Arapça kökenli olan kaza sözcüğü Türk Hukuk
Lügatinde; “bir irade sonucu olmaksızın veya umulmayan hal dolayısıyla bir kimsenin veya bir Ģeyin arızaya veya zarara uğraması” olarak tanımlanmıĢtır2
. Türk Dil Kurumunun güncel sözlüğünde, “istem dıĢı veya umulmayan bir olay dolayısıyla bir kimsenin, bir nesnenin veya bir aracın zarara uğraması” Ģeklinde tanımlama yapılmıĢtır3
.
Hukuken de kaza kavramı üzerinde birçok farklı tanım yapılmıĢtır: Kaza, kasıt söz konusu olmaksızın, beklenmedik bir anda meydana gelen ve çoğu zaman sonucu zararla ifade edilebilen her durumdur4. Bir baĢka tanıma göre kaza, toplumsal bir oluĢum içinde önceden planlanmayan, bilinmeyen ve kontrol dıĢına çıkan, aynı zamanda çevresine zarar verebilecek nitelikteki olaydır5. Kazaya uğrayanın organik
yapısına yabancı olan dıĢ bir etken sonucunda meydana gelen ve zarar sonucu doğuran olaylar da, kaza kavramını ifade etmektedir6
.
ĠĢ kazası kavramı ise, Alman Hukukunda bedeni etkileyen, ani, kural olarak mutat dıĢı, dıĢ fonksiyonu bulunan, zorlayıcı etkilerle meydana gelen (harici) zarar
1 Bilir Nazmi/Yıldız Ali Naci, ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği, Ankara 2014, s. 351. 2
Türk Hukuk Lügatı, s:194, Türk Dil Kurumunun Türkçe Sözlüğünde kaza “can ve mal kaybına
veya zararına sebep olan kötü olay” olarak tanımlanmıĢtır, C.2 Ankara 1991, s.1254.
3 Türk Dil Kurumu Büyük Sözlüğü, www.tdk.gov.tr (20.04.2018). 4 KılkıĢ Ġlknur, ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği, Bursa 2014, s.10.
5
Yiğit Abdulvahap, ĠĢ Güvenliği, Bursa 2013, s.19.
6 Kuzgun Ersan, ĠĢverenin ĠĢ Kazası ve Meslek Hastalığından Doğan Sorumluluğu, Yüksek Lisans
Tezi, Erzincan 2010, s. 21-22; Ulusan Ġlhan, ĠĢverenin ĠĢçiyi Gözetme Borcu, Vedat Kitapçılık, Ġstanbul 1990, s. 72.
6 verici bir olay olarak tanımlanmaktadır7. ĠĢ kazasını, WHO; “önceden planlanmamıĢ,
çoğu kez kiĢisel yaralanmalara, makineler ile araç ve gereçlerin zarara uğramasına, üretimin bir süre durmasına yol açan bir olay” Ģeklinde tanımlamıĢ iken, ILO; “önceden planlanmayan, beklenmeyen, belirli bir zarar ya da yaralanmaya neden olan bir olay” olarak tanımlanmıĢtır. Son olarak EUROSTAT tarafından ise bu kavram, “iĢ sırasında fiziksel veya ruhsal zarara yol açan ani bir olay” olarak ifade edilmiĢtir8
.
Türk Hukukunda iĢ kazasının tanımı ise, ne Türk Borçlar Kanununda ne de ĠĢ Kanununda yapılmıĢtır9. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununda da bir tanım
verilmemiĢ, iĢ kazasının çeĢitli Ģartları ve unsurları sayılmıĢtır10. 5510 sayılı Sosyal
Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunun 13. maddesine göre iĢ kazası: a) Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada,
b) İşveren tarafından yürütülmekte olan iş dolayısıyla,
c) Sigortalının, işveren tarafından görev ile başka bir yere gönderilmesi yüzünden asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda,
d) Emzikli kadın sigortalının çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, e) Sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere toplu olarak götürülüp getirilmeleri sırasında meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedence veya ruhça arızaya uğratan olaydır.
Yukarıdaki hükümden de açıkça görüleceği üzere, iĢ kazasının tanımı verilmekten çok, bu hüküm; iĢ kazasının Ģartları ve unsurlarını, bir kazanının hangi
7 Sözer Ali Nazım, 506 sayılı Yasada ĠĢ Kazası ve Meslek Hastalıkları Sigortası, Ankara 1997,
s.408.
8 ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, ĠĢ Kazaları ve Meslek Hastalıkları, Hukuki ve Cezai
Sorumluluklar, https://www.csgb.gov.tr/media/6101/isg04.pdf, (20.04.2018), Seyhan Stölb GüneĢ, ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Yönetimi, Ġzmir 2013, s. 55-56.
9
Eren Fikret, Borçlar Hukuku ve ĠĢ Hukuku Açısından ĠĢverenin ĠĢ Kazası ve Meslek Hastalığından Doğan Sorumluluğu, Ankara 1974, s.5.
10 Güneren Ali, ĠĢ Kazası ve Meslek Hastalığından Kaynaklanan Maddi ve Manevi Tazminat
7 hallerde iĢ kazası sayılabileceği, “zaman ve yer” koĢullarıyla sınırlayarak belirtmektedir11. 6331 sayılı ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Kanununa göre iĢ kazası; “işyerinde veya işin yürütümü nedeniyle meydana gelen, ölüme sebebiyet veren veya vücut bütünlüğünü ruhen ya da bedenen engelli hale getiren olayı ifade eder (ĠSGK m.1-g)12. Öğreti de ise iĢ kazası; sigortalının iĢveren otoritesi altında bulunduğu bir sırada gördüğü iĢ veya iĢin gereği dolayısı ile aniden ve dıĢtan meydana gelen bir etkenle onu bedenen ve ruhen zarara uğratan olay olarak tanımlanmıĢtır13.
Sorumluluk hukuku yönünden iki ayrı iĢ kazası kavramı vardır: 1- Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu anlamında iĢ kazası, 2- Bireysel ĠĢ Hukuku anlamında iĢ kazası.
Bireysel ĠĢ Hukuku anlamında iĢ kazası ile 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası anlamında iĢ kazası kavramı ve doğurduğu hukuki sonuçlar açısından farklılık arz etmektedir14. Bu nedenle; iĢ kazası kavramı, Sosyal Güvenlik
Hukuku açısından iĢ kazası ve Bireysel ĠĢ Hukuku açısından iĢ kazası olarak iki ayrı baĢlık adı altında incelenmiĢtir.
1- Sosyal Güvenlik Hukuku Açısından ĠĢ Kazası
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 13. maddesinin 1. fıkrasında iĢ kazası; “Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, işveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle sigortalı kendi adına ve hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş nedeniyle, bir işverene bağlı olarak çalışan sigortalının, görevli olarak işyeri dışında başka bir yere gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda, bu Kanunun 4. maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamındaki emziren kadın sigortalının, iş mevzuatı gereğince çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi sırasında, meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya
11 Güzel Ali/ Okur Ali Rıza, Sosyal Güvenlik Hukuku, 10. Baskı, Ġstanbul 2004, s.227. 12 Ġnciroğlu Lütfi, 500 Soruda ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatı, Ankara 2017, s.43. 13
Tuncay A. Can/Ekmekçi Ömer, Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri, Ġstanbul 2016, s. 370; Güzel Ali/Okur Ali Rıza/Caniklioğlu NurĢen, Sosyal Güvenlik Hukuku, Ġstanbul 2016, s. 333; ġakar Müjdat, Sosyal Sigortalar Uygulaması, 11.Baskı, Ġstanbul 2014, s.193.
8 sonradan bedenen ya da ruhen engelli hâle getiren olay” olarak hüküm altına alınmıĢtır15
.
Söz konusu kanun hükmünden de açıkça anlaĢılacağı üzere, iĢ kazası bir kavram olarak tanımlanmamıĢ, hangi hallerin iĢ kazası sayılacağı açıklanmıĢtır16
. Bu hükmün hukuk tekniği açısından tanımlayıcı bir hukuk kuralı olduğu söylenebilir. Nitekim Yargıtay‟ın kararı bu doğrultudadır;
“Anılan hüküm tanımlayıcı hüküm niteliğindedir ve bir konuda tanımlayıcı hüküm olunca, tanımlamada o hükmün göz önünde tutulmasına yasal ve hukuksal zorunluluk vardır. Daha açık bir anlatımla, nasıl, bu hükmün dışında bir olayı bu hükmün belirlediği tanıma uymamasına rağmen başka bir görüş ve esastan hareketle, iş kazası saymak mümkün değilse, bu tanımın belirlediği bir çerçeveye giren bir olayı da, aynı şekilde iş kazası olarak tanımlamamak mümkün değildir.”17
. 5510 sayılı Kanun bir kazanın iĢ kazası sayılabilmesi için bu kazanın hangi koĢullarda meydana gelmesi gerektiğini beĢ bent halinde düzenlemiĢtir18. Bir kazanın
iĢ kazası sayılabilmesi için kazanın bu beĢ durumdan birisinde meydana gelmesi yeterlidir19.
Sosyal Güvenlik Hukuku anlamında iĢ kazasının varlığı için yasada harici
15
GeniĢ bilgi için bkz. TaĢkent SavaĢ, ĠĢ Kazası Kavramı, Prof. Dr. Nuri Çelik‟e Armağan, C.II, Ġstanbul 2001, s. 1951 vd.; Bostancı Yalçın, Yargıtay Kararları IĢığında ĠĢ Kazası Kavramı, Kamu ĠĢ, C.8 S.1, 2005, s.48 vd.; Saraç ÇoĢkun, Sosyal Sigortalar Kurumları ve ĠĢveren Açısından ĠĢ Kazası, Ankara 1998.
16
Güzel/Okur/Caniklioğlu, s. 331.
17 Y10HD., 04.02.1980, 6407/624, www.sinerji.com.tr (20.04.2018). 18 Sümer Haluk Hadi, ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Hukuku, Ankara 2017, s.91.
19 “Gerek uygulama ve gerek öğretide açıkça kabul edildiği ve madde metninden de anlaĢıldığı üzere
bu maddede sayılan haller örnekleme niteliğinde değil, sınırlayıcı niteliktedir. Bu hallerden birine girmeyen sigorta olayı iĢ kazası sayılamaz. Sayılan bu hallerin birlikte gerçekleĢme koĢulu bulunmayıp, herhangi birinin gerçekleĢmiĢ olması gerekli ve yeterlidir. EĢ söyleyiĢle, iĢ kazası hukuksal nitelikte bir olay olup, bu olayın yukarıda açıklanan yasa maddesinde sınırlandırılan ve belirtilen hallerden herhangi birinin oluĢmasıyla ortaya çıkması gerekir. ĠĢ kazasının unsurları üzerinde de kısaca durmak gerekirse, Ģöyle sıralanabilir; kazaya uğrayan 506 sayılı Kanun anlamında sigortalı sayılmalı; bu sigortalı bir kazaya uğramalı ve uğranılan kaza 506 sayılı Kanunun yukarıda ayrıntısı açıklanan 11. maddesinin (A) fıkrasında sayılan hal ve durumlardan birinde meydana gelmeli; sigortalıyı hemen veya sonradan bedence veya ruhça arızaya uğratan bir olay biçiminde gerçekleĢmeli; bu olay ile sigortalının uğradığı zarar arasında uygun illiyet (nedensellik) bağı bulunmalıdır.”, Y10HD., 26.04.2016, 25096/6748, www.sinerji.com (20.04.2018).
9 etkenlerin varlığı zorunlu tutulmamıĢ, bu nedenle de intihara kalkıĢma, alkollüyken çalıĢmada bulunma gibi bünyesel, kiĢiden kaynaklı bozukluklar hem doktrin hem de Yargıtay kararları ıĢığında iĢ kazası kavramının kapsamı içerisinde tutulmuĢtur20
. ĠĢ kazasının, herhangi bir kaza olayından ayırt edilebilmesi için; Kanunda sayılan haller Yargıtay kararları ıĢığında aĢağıda ayrı ayrı incelenecektir:
a) Sigortalının ĠĢyerinde Bulunduğu Sırada Meydana Gelen Kaza
SSGSSK. m.13‟e göre, sigortalının iĢyerinde bulunduğu sırada uğramıĢ olduğu kaza, herhangi bir istisnaya tabi olmaksızın iĢ kazası kabul edilmiĢtir21
. Bu maddenin kapsamının anlaĢılabilmesi için iĢyeri kavramına bakılması gerekmektedir. 5510 sayılı Kanunun 11. maddesi iĢyerinin tanımını; sigortalı sayılanların maddi olan ve olmayan unsurlar ile birlikte iĢlerini yaptıkları yer olarak belirtmiĢtir. Aynı maddede, iĢyerinde üretilen mal veya verilen hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen iĢyerine bağlı yerler, dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden veya meslek eğitimi yerleri, avlu ve büro gibi diğer eklentiler ile araçlar da iĢyerinden sayılacağı da hüküm altına alınmıĢtır22
.
Yine ĠĢ Kanununun 2. maddesinde; “işveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddi olan ve olmayan unsurlar ile işçinin birlikte örgütlendiği birime işyeri denir. İşverenin işyerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen yerler (işyerine bağlı yerler) ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve mesleki eğitim ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçlar da işyerinden sayılır. İşyeri,
20 Sözer Ali Nazım, ĠĢçi, Bağımsız ÇalıĢan ve Kamu Görevlileri Bakımından Türk Sosyal Sigortalar
Hukuku, Beta Yayınları, Ġstanbul 2017, s.327 vd.; Y10HD., 29.03.1973, 8413/2759, www.sinerji.com (20.04.2018).
21
SGK 29.08.2016 tarih ve 2016/21 sayılı Genelgesine göre, “Örneğin; sigortalıların iĢyeri sayılan yerlerde; avluda yürürken düĢmesi, dinlenme saatinde top oynarken ayağının burkulması, bahçede meyve ağacından meyve toplarken düĢmesi, tarlada çalıĢırken traktör ile kaza geçirmesi, yemek yerken elini kesmesi, dinlenme odasında dinlenirken sobadan zehirlenmesi, iĢyerinde intihar etmesi, iĢyeri sınırları içinde bulunan havuzda boğularak ölmesi, ücretli izinli bulunduğu sırada çalıĢtığı iĢyerindeki arkadaĢlarını ziyaret için geldiğinde kaza geçirmesi, araçlarla çalıĢanların bu araçlarda geçirecekleri kazalar iĢ kazası olarak kabul edilecektir.”.
10 işyerine bağlı yerler, eklentiler ve araçlar ile oluşturulan iş organizasyonu kapsamında bir bütündür” Ģeklinde iĢyerinin tanımı verilmiĢtir. Kanun herhangi bir sınırlama getirmeksizin araçları da iĢyeri saymaktadır. Buna göre, iĢyerindeki her türlü vinç, buldozer gibi makineler iĢyerinden sayılacaktır23
.
Kanun koyucu tarafından iĢyeri tanımı bu Ģekilde verilmiĢken; belli bir mekânsal iĢyerinde çalıĢmayan, hizmet sektöründe çalıĢan iĢçiler için durumun ne olacağı sorusu akla gelebilir. Yargıtay konuya iliĢkin olarak bir kararında; “dağıtım şirketlerinin elemanlarının dağıtım yaparken konutlarda veya işyerlerinde uğradıkları kazaların” da iĢ kazası sayıldığı hususu belirtilmiĢtir24. Ayrıca iĢçinin
hangi nedenle iĢyerinde bulunduğu, olay sırasında çalıĢıp çalıĢmadığı, olayın iĢle ilgili olup olmadığı, iĢ saatlerinde gerçekleĢip gerçekleĢmediği hususlarının önemi bulunmamaktadır25. Zararlandırıcı olayın iĢyerinde meydana gelmesi gerekli ve
yeterlidir. ĠĢyerinde meydana gelmiĢ olayın, iĢverenin dıĢında meydana gelen mücbir bir olay ya da üçüncü bir kiĢinin fiili olması, söz konusu olayın Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu anlamında iĢ kazası sayılmasına engel değildir26
. Kazanın oluĢumunda sigortalının ağır kusurunun bulunması veya kazanın ara dinlenmesi sırasında meydana gelmesinin bir önemi yoktur27. Yargıtay da iĢyerinde
meydana gelen kalp krizinde bile, iĢçinin veya iĢverenin kusurunun bulunup bulunmaması olayın iĢ kazası sayılmasına engel teĢkil etmeyeceğini karar altına almıĢtır28
.
23 Demircioğlu Murat/Kaplan Emine, 6331 Sayılı ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Yasası Çerçevesinde
ĠĢyerinde ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Örgütlenmesi, Sicil, S.30, 2013, s.8.
24 YHGK., 03.02.2010, 21-36/67, www.sinerji.com (21.04.2018). 25 Güneren , s.431.
26 SGK. 28.09.2008 tarih ve 2008/108 sayılı Kısa Vadeli Sigorta Kollarına ĠliĢkin Genelgesine göre;
“Sigortalının iĢyerinde bulunduğu sırada meydana gelen olayların yapılan iĢle olup olmadığına bakılmaksızın iĢ kazası sayılması gerektiği, bu nedenle sigortalının avluda yürürken düĢmesi, dinlenme saatinde top oynarken ayağının burkulması, bahçedeki meyve ağacından meyve toplarken düĢmesi, yemek yerken elini kesmesi, dinlenme odasında dinlenirken sobadan zehirlenmesi, iĢyerinde intihar etmesi, iĢyeri sınırları içerisinde bulunan havuzda boğularak ölmesi, ücretli izinli bulunduğu sırada çalıĢtığı iĢyerindeki arkadaĢlarını ziyaret için geldiğinde kaza geçirmesi, araçlarla çalıĢanların bu araçlarla geçirecekleri kazaları iĢ kazası olarak nitelendirilmesi gerekir.”.
27 ġakar, s.193.
28
“Müteveffanın aniden iĢyerinde kalp krizi sonucu vefatı nedeniyle bu ölümün iĢ kazası olduğunun
tespitine dair eldeki dava açılmıĢtır. Yerel mahkeme davayı reddetmiĢtir. Ancak; davacılar murisinin, olay tarihinde, iĢyerinde bulunduğu sırada, fenalaĢtığı ve iĢyeri hekimi tarafından
11 Yargıtay birçok kararında, iĢçinin iĢyerinde bulunduğu sırada kalp krizi geçirip vefat etmesi olayını, iĢçinin beyin kanaması nedeniyle felç olması29
olayını iĢ kazası saydığı gibi iĢyerinde taĢ kaldırırken bağırsak düğümlenmesi sonucu ölme olaylarını da iĢ kazası saymıĢtır30
. Hatta iĢçinin iĢyerinde intihar etmesi olayı da iĢ kazası sayılmıĢtır.31
b) Yürütülen ĠĢ Nedeniyle Meydana Gelen Kaza
5510 sayılı Kanunun 13. maddesinin b bendi; “işveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle sigortalı kendi adına ve hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş nedeniyle” meydana gelen olayı iĢ kazası saymıĢtır. Bu maddede bağımsız çalıĢanları da içine alacak Ģekilde düzenleme altına alınmıĢ olup32, gerek iĢçi gerekse
bağımsız çalıĢan, iĢyeri dıĢında yaptıkları iĢ nedeniyle kazaya uğrarlar ise bu olay da iĢ kazası sayılmaktadır33
.
ĠĢyerinde meydana gelen kazalar 5510 sayılı Kanunun a bendinde düzenlenmiĢtir. ĠĢyeri dıĢında sigortalının uğradığı kazanın iĢ kazası sayılabilmesi için, iĢverence iĢyeri dıĢında yürütülmekte olan bir iĢ nedeniyle görevlendirilmiĢ olması gerekir34. Bunun dıĢında, zarar veren olayın hangi nedenden doğduğu önemli
değildir35. Yargıtay, sigortalının iĢverenin talimatı uyarınca toprak numunelerini
yapılan muayenede, murisin, kalp krizi geçirdiğinin anlaĢılması üzerine ilk müdahalenin yapılarak hastaneye ambulansla gönderildiği ve hastanede, yapılan müdahaleye rağmen hayatını kaybettiği anlaĢılmaktadır. Mahkemece, bilirkiĢi raporu doğrultusunda, murisin iĢe baĢlamadan önce gerekli raporları almıĢ ve davalı Ģirketin, iĢveren olarak tüm sorumluluğu yerine getirmiĢ olmasına göre, iĢverene, bir kusur atfedilemeyeceği gözetilerek yazılı Ģekilde hüküm tesis edilmiĢ ise de, iĢverenin kusursuz olup olmayacağı hususunun iĢ kazasının tespitinde bir öneminin bulunmadığı ayrıca kalp krizinin iĢyerinde iken çalıĢma esnasında meydana geldiği dikkate alındığında meydana gelen olayın bir iĢ kazası olduğunun kabulü gerekir.” Y10HD., 20.03.2017, 10611/2289, www.sinerji.com (22.04.2018).
29
Y21HD., 21.11.2002, 9004/10005, YHGK., 20.03.2013, 1121/386, www.sinerji.com( 21.04.2018).
30 Y10HD., 15.04.1975, 1992/2101, Y10HD., 05.07.2004, 4465/6429, Y21HD., 26.05.2009,
9854/7223, YHGK, 13.10.2004, 21-529/527, YHGK., 20.03.2013, 1121/386, Y10HD., 05.07.2004, 4465/6425, www.sinerji.com (22.04.2018).
31
Bulut Mehmet/Orhan Sadettin, ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Yükümlülükler ve Uygulamalar, Ankara 2017, s.142.
32 Aydınlı Ġbrahim, ĠĢ Sağlığı ve Güvenliğinden Doğan Hukuki ve Cezai Sorumluluk, Ankara 2015,
s.68.
33
Güzel/Okur/Caniklioğlu, s. 334.
34 Kandemir Murat, ĠĢ Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Boyutuyla Psikososyal Riskler, Legal
Yayıncılık, Ġstanbul 2017, s.225.
12 tahlil için laboratuarın bulunduğu baĢka bir ile götürürken yolda geçirdiği trafik kazasında yaralanma36
olayını, iĢverene ait araçla iĢverenle birlikte iĢ gereği birlikte giderken trafik kazası sonucu ölüm37
olayını iĢ kazası saymıĢtır. Aynı Ģekilde sanayi sektöründe çalıĢan iĢçinin parmağını torna makinesine kaptırması, tarlada çalıĢan iĢçinin ilaçlama yaparken zehirlenmesi ya da ekim yaparken traktörü devirerek yaralanması, tamirci olan iĢçinin bulaĢık makinesi tamiri için gittiği evde dengesini kaybederek düĢmesi sonucunda yaralanması gibi olaylar; iĢlerin yürütümü sırasında meydana geldiğinden iĢ kazası sayılması gerekmektedir38
.
ĠĢyeri dıĢında meydana gelen ve iĢin yürüttüğü iĢ ile bir bağlantısı olmayan kazalar ise iĢ kazası sayılmaz39. Örneğin, iĢçinin iĢverenden izin isteyerek kiĢisel bir
iĢini takip için bulunduğu bankada meydana gelen patlamada yaralanması iĢ kazası değildir40
.
c) Görevli Sigortalının Görevi DıĢında Geçen Zamanlarda Meydana Gelen Kaza
5510 sayılı Kanunun 13. maddesinin c bendi hükmüne göre; “bir işverene bağlı çalışan sigortalının görevli olarak işyeri dışında başka bir yere gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda” meydana gelen olay iĢ kazasıdır. Mülga SSK m.11/c‟deki önceki düzenleme olan “iĢçinin, iĢveren tarafından görevle bir baĢka yere gönderilmesi yüzünden asıl iĢini yapmaksızın geçen zamanlarda” düzenlemesi ile anlam bakımından bir fark olamayan bu yeni düzenlemede iĢ kazası hali sadece bir iĢverene bağlı olarak çalıĢan sigortalılar yani iĢçileri için getirilmiĢtir.
36
Y10HD., 22.05.2007, 8745/8543, www.sinerji.com (10.05.2018).
37 Y10HD., 30.01.1995, 594/756. www.sinerji.com (10.05.2018).
38 Olgaç Cüneyt /Tuncay Süleyman /Bulut Mehmet, Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Kısa Vadeli
Sigorta Kolları Uygulamaları, Ankara 2011, s.64.
39
Sümer, s.94.
40 “Yukarıda yapılan açıklamalar kapsamında; sigortalının zarar gördüğü kazanın mesai saatleri
içerisinde olup olmadığı, iĢverenin iĢyeri sınırlarında olup olmadığı, iĢveren tarafından yürütülmekte olan bir iĢ nedeniyle kazanın meydana gelip gelmediği, iĢveren tarafından bir görevlendirme yapılıp yapılmadığı, sigortalının iĢyerindeki görevi araĢtırılıp, gerektiğinde keĢif yapılıp, irdelenerek, öncelikle meydana gelen kazanın iĢ kazası olup olmadığı kuĢkuya yer bırakmayacak Ģekilde tespit edilmelidir.”, Y10HD., 21.04.2016, 27507/6202, www.sinerji.com (10.05.2018).
13 Bir baĢka anlatımla söz konusu iĢ kazası hali 4/b‟lileri kapsamamaktadır41
. Bu hüküm uyarınca iĢveren tarafından görevli olarak gönderilen sigortalının asıl iĢini yapmadığı zaman diliminde uğradığı kaza iĢ kazası sayılıp, sigortalının uğradığı kazanın iĢ kazası sayılması için kaza sırasında görevlendirdiği iĢi yapıyor olması da gerekli değildir42. Bu bendin uygulanmasında temel unsur, iĢverence
görevlendirmedir. Görevlendirmenin dolayısıyla otorite iliĢkisinin bulunmadığı olayları iĢ kazası olarak saymak mümkün değildir43. Örnek vermek gerekirse;
avukatlık bürosunda çalıĢan sigortalının iĢvereni tarafından müvekkilin yanına para alıp gelmesi için gidiĢ esnasında meydana gelen olayların iĢ kazası sayılması gerekmektedir.
Günümüzün küreselleĢen dünyasında, ticaretin uluslararası bir boyut kazanması ile iĢ hayatında meydana gelen geliĢmeler sigortalı iĢçilerin yurt içinde ve yurt dıĢında görevle baĢka yerlerde de iĢlerini yürütmeleri sonucunu doğurmuĢtur. Sigortalının görevli olarak gönderildiği yerin aynı veya baĢka bir ilde ya da yabancı ülkede olmasının önemi yoktur44
.
Keza Yargıtay bir kararında, Suudi Arabistan‟a görevli giden Ģoförün güzergâhını değiĢtirerek döviz bozdurmak için döviz bürosuna giderken geçen zamanda meydana gelen kazayı iĢ kazası saymıĢtır45. Yine Yargıtay baĢka bir
kararında, görevli olarak Ģehir dıĢına giden sigortalıların gidiĢ güzergâhında bulunan parktaki bankta dinlenirken geçirdiği kazayı da iĢ kazası saymıĢtır. Ancak bu değerlendirmeler her somut olayda titizlikle yapılmalıdır. Zira; sigortalının hiç gereği yokken zaman geçirmek veya kaytarmak amacıyla parktaki banka oturması, dinlenme amacıyla değilse hoĢgörüyle karĢılanmaz46
.
Kısacası, iĢyeri dıĢındaki bir yere görevli olarak gönderilen sigortalının gidiĢinden dönüĢüne kadar normal yaĢantı içinde kalmak kaydıyla boĢ zamanlarda
41 Aydınlı, s.68. 42 Güneren, s.455.
43 Akın Levent, ĠĢ Kazasından Doğan Maddi Tazminat, Ankara 2001, s.33. 44
Korkusuz Refik /Uğur Suat, Sosyal Güvenlik Hukuku, Bursa 2015, s.290.
45 Y10HD., 03.02.1987, 19/430, www.sinerji.com (11.05.2018).
46 Y10HD., 3.2.1987, 19/430, 13.10.1987, 5024/5139.; Aslanköylü Resul, Sosyal Sigortalar Kanunu
14 dahil olmak üzere tüm süre içinde meydana gelen kazalar iĢ kazası kapsamında yer alır4748
.
d) Emzirme Süresinde Kadın Sigortalının Uğradığı Kaza
5510 sayılı yasanın 13. maddesi 1. fıkrası d bendinde; “bu Kanunun 4. maddesinin 1. fıkrasının a bendi kapsamında emziren kadın sigortalının, iş mevzuatı gereğince çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda” uğradığı kaza iĢ kazası kabul edilmiĢtir. Bu hüküm, yürürlükten kaldırılan 506 sayılı yasanın 11/A-d maddesinin tekrarı niteliğindedir49. ĠĢ Kanunun 74. maddesi gereğince, kadın iĢçilere
bir yaĢından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde toplam bir buçuk saat süt izni verilir. Bu emzirme süresinin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını iĢçi kendisi belirleyebilir. Emzirme süreleri günlük çalıĢma süresinden sayılır50. Emzirme izin süresinin çalıĢma süresinden sayılmasının bir
yansıması olarak SSGSSK. m.13/I-d bendi gereğince; emziren kadın iĢçinin çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda geçirmiĢ olduğu kazaları iĢ kazası sayılmaktadır51
.
Türk iĢ hukukunda, gebe ve emziklilerin çalıĢma Ģartları; “Gebe ve Emzikli Kadınların Çalışma Koşulları ile Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtları Hakkında Tüzük” de düzenlenmiĢtir52. Asıl olan süt izninin iĢyerinde kullanılmasıdır.
Ancak, imkânları olmayan iĢletmelerde kadınların her gün iĢe süt izni süresinde erken gelip erken ayrılması uygulanabilir. Böyle bir durumda mesai baĢladığı andan itibaren kadın iĢçi evde veya yolda bir kazaya uğrar ise bu olay iĢ kazası
47 Sözer Ali Nazım, Türk Sosyal Güvenlik Hukukunda ĠĢ Kazası Kavramı ve Unsurları, Ġstanbul
2001, s.325.
48 SGK. 29.06.2016 tarih ve 2016/21 sayılı Genelgesine göre; “Ancak, görevli olarak gönderilen
sigortalının görev konusu ile ilgili olmayan ve görevinin dıĢında meydana gelen kazalar iĢ kazası sayılmaz. Bu nedenle görevli gönderilen sigortalının iĢi dıĢında eğlenmek için gittiği sinema veya gece kulübünde herhangi bir nedenden dolayı uğradığı kazanın iĢ kazası olarak kabul edilmesi mümkün değildir.”.
49
Aydınlı, s.69.
50 Sümer, s.96.
51 Bilgili Özkan, Yeni Sosyal Güvenlik Uygulaması, Ankara 2008, s.487. 52 RG. 10.04.1987/19427.
15 sayılacaktır53
.
Emzirme izni54, iĢyerinde kreĢ varsa iĢyeri sınırları içinde kullanabileceği gibi, sigortalının evinde veya çocuğun bulunduğu yerde de kullanılabilir. Gerek iĢyeri sınırları içindeki kreĢ veya emzirme yerlerine gidiĢ geliĢ esnasında, gerekse iĢyeri sınırları dıĢındaki eve veya çocuğun bulunduğu yere geliĢ gidiĢ esnasında meydana gelen olaylar iĢ kazası olarak görülecektir55.Olayın iĢ kazası sayılabilmesi için,
emzirme izninin amaç dıĢı kullanılmıyor olması yeterlidir.
e) ĠĢverence Sağlanan TaĢıtla Sigortalıların TaĢınması Sırasında Meydana Gelen Kaza
Sigortalıların, iĢverence sağlanan bir taĢıtla iĢin yapıldığı yere gidiĢ geliĢi sırasında meydana gelen kazalar iĢ kazası sayılacaktır56. Kanundaki düzenlemede,
506 sayılı Kanundaki düzenlemeden farklı olarak “toplu” olarak kelimesine yer verilmemiĢtir. Ġsabetli olan bu değiĢiklik ile geliĢen yeni iĢ iliĢkilerine cevaz verir bir niteliğe kavuĢturulmuĢtur. Artık iĢverenler, birçok çalıĢanını iĢin yapıldığı yere taĢıtla toplu olarak götürdüğü gibi kimi çalıĢanlar tek olarak yine sağlanan taĢıt ile iĢe gidip gelmektedir.
Gerçekten de Yargıtay57, iĢin niteliği itibariyle sigortalıya özel araç tahsis
edilmesi ve sigortalının bu araçla baĢka iĢçileri de iĢe götürürken kaza geçirip ölmesini, “işverenin işe getirilip götürülenlere güvence sağladığı toplu ve münferit taşımalar arasında bir ayrım gözetilemeyeceği, böyle bir ayrımın sosyal güvenlik ilkelerine ters düşeceği, münferit taşımaların adalete uygun olmayacağı, çoğun içinde azında bulunacağı” gerekçeleriyle iĢ kazası saymıĢtır 58
.
ĠĢverenin iĢçilere sağladığı servis aracının iĢin niteliği gereği ya da sosyal
53
Narter, s.21.
54 “Kadının yaĢına ve medeni durumuna bakılmaksızın 100-150 kadın iĢçinin çalıĢtığı iĢyerlerinde 1
yaĢından küçük çocukların bırakılması ve bakılması için iĢyerine en çok 250 m uzakta bir emzirme odası bulunması gerekmektedir.” Bilir/Yıldız, s.155.
55
Alper Yusuf, Türkiye‟de Sosyal Güvenlik ve Sosyal Sigortalar, Bursa 2003, s.215.
56 Bulut/Orhan, s.145.
57 YHGK. 10.04.2002, 21/200-304, 04.11.1998, 21/767-787, www.sinerji.com (10.10.2018). 58 Narter, s.21-22.
16 yardım amacıyla yapılmasının önemi yoktur59. Hatta bu aracın iĢverenin mülkiyetine
olması da gerekmez. ĠĢverenin bir baĢkasından bu amaçla hizmet alıyor olması ya da bu aracı kiralamıĢ olması, bu araçta meydana gelen kazanın iĢ kazası sayılmasını engellemez60. Sigortalının kendisi iĢverenin sağladığı aracı kullanıyor ise de iĢe gidiĢ geliĢ sırasındaki kaza iĢ kazası sayılacaktır61
.
Yargıtay, sigortalının yolun karĢısında bulunan servis aracı durağına ulaĢmak için yolu geçerken baĢka bir aracın çarpması sonucu ölüm62
olayı ile servis aracından indikten sonra yolun karĢı tarafına geçmek isterken baĢka bir aracın çarpması sonucu ölüm63
olaylarını iĢ kazası saymamıĢtır.
Buna karĢın, Yargıtay baĢka bir kararında sigortalının servis aracından inip, kısa mesafede olan iĢyerine giderken uğradığı kazayı iĢ kazası olarak nitelendirmiĢtir64
.
2- Bireysel ĠĢ Hukuku Açısından ĠĢ Kazası
Bireysel iĢ hukuku anlamında iĢ kazasının yasal temeli, 6331 sayılı ĠĢ Sağlığı
ve Güvenliği Kanununun 4. maddesi65
ile 6098 sayılı Türk Borçlar Kanununun 417.
59 “Bu genel açıklamadan sonra somut olay değerlendirilecek olursa; iĢyerine gitmek için iĢverence
sosyal yardım amacı ile temin edilen araca binerek iĢyerine gitmekte olan iĢçinin karĢıdan gelen baĢka bir aracın kusurlu çarpması sonucu ölümü ile sonuçlanan olayın, 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu`nun 11. maddesine göre bir iĢ kazası olarak nitelendirilmesi gerekeceği kuĢkusuzdur. Ancak, olayın iĢ kazası olarak nitelendirilmesi, iĢverenin bu kazadan sorumlu tutulmasını gerektirmez.” YHGK., 18.03.1987, 9-722/203, www.sinerji.com (10.10.2018).
60 Sümer, s.97. 61
Tuncay Can/ Ekmekçi Ömer, Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri, Ġstanbul 2017, s.392 vd.
62 Y21HD., 27.05.2003, 4658/4951, www.sinerji.com (10.10.2018). 63 Y21HD. 14.10.1999, 5552/7026. www.sinerji.com (10.10.2018).
64 Y21HD. 01.05.2003, 4144-4142; Y10HD., 19,11,1987, 6147/6285,www.sinerji.com (10.10.2018). 65
Maddeye göre;” 1) ĠĢveren, çalıĢanların iĢle ilgili sağlık ve güvenliğini sağlamakla yükümlü olup bu çerçevede; a) Mesleki risklerin önlenmesi, eğitim ve bilgi verilmesi dâhil her türlü tedbirin alınması, organizasyonun yapılması, gerekli araç ve gereçlerin sağlanması, sağlık ve güvenlik tedbirlerinin değiĢen Ģartlara uygun hale getirilmesi ve mevcut durumun iyileĢtirilmesi için çalıĢmalar yapar. b) ĠĢyerinde alınan iĢ sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyulup uyulmadığını izler, denetler ve uygunsuzlukların giderilmesini sağlar. c) Risk değerlendirmesi yapar veya yaptırır. ç) ÇalıĢana görev verirken, çalıĢanın sağlık ve güvenlik yönünden iĢe uygunluğunu göz önüne alır. d) Yeterli bilgi ve talimat verilenler dıĢındaki çalıĢanların hayati ve özel tehlike bulunan yerlere girmemesi için gerekli tedbirleri alır. (2) ĠĢyeri dıĢındaki uzman kiĢi ve kuruluĢlardan hizmet alınması, iĢverenin sorumluluklarını ortadan kaldırmaz. (3) ÇalıĢanların iĢ sağlığı ve güvenliği alanındaki yükümlülükleri, iĢverenin sorumluluklarını etkilemez. (4) ĠĢveren, iĢ sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin maliyetini çalıĢanlara yansıtamaz.”.
17 maddesi oluĢturur. Bu maddelerde özel hukuk karakterli olan Türk Borçlar Kanunu 417/2‟e göre; iĢveren, iĢyerinde iĢ sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmakla yükümlü iken; iĢçiler de iĢ sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme uymakla yükümlüdür. ĠĢverenin sorumluluğuna dayanak oluĢturan ve kamu hukuku karakteri taĢıyan mülga ĠĢK. 77/1‟de ise; “işverenlerin, işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi alma, araç ve gereçleri noksansız bulundurmakla yükümlüdür” hükmüne yer verilmiĢtir66
.
ĠĢverenin yukarıda kısaca açıklanan iĢ sağlığı ve güvenliği önlemlerini gereği gibi almaması sonucu meydana gelen kaza, bireysel iĢ hukuku anlamında iĢ kazasıdır. Bireysel iĢ kazası, iĢverenin iĢ kazasına uğrayan sigortalı iĢçiye karĢı hukuki sorumluluğunu doğurur. Bu yönden, Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu anlamındaki iĢ kazasından farklıdır67. Bireysel iĢ hukuku
anlamındaki her iĢ kazası 5510 sayılı yasa kapsamında iĢ kazası sayılmasına karĢılık, daha geniĢ kapsamlı 5510 sayılı yasa kapsamındaki her iĢ kazası bireysel iĢ hukuku anlamında iĢ kazası olarak nitelendirilemez68. Dolayısıyla, bireysel iĢ hukuku
anlamındaki iĢ kazası, sosyal güvenlik hukuku anlamındaki iĢ kazalarına oranla daha dar kapsamlıdır69. Bir kazanın bireysel iĢ hukuku anlamında iĢ kazası olarak
sayılabilmesi için öncelikle iĢçinin iĢ sözleĢmesine dayalı olarak çalıĢması, kazanın meydana gelmesi, kaza ile iĢ arasında illiyet bağının bulunması ve kaza nedeniyle iĢçinin zararının bulunması gerekmektedir70.
II- UNSURLARI
Bireysel iĢ hukuku açısından iĢ kazasının unsurları aĢağıda belirtildiği gibidir:
1- Sigortalılık
Bireysel iĢ hukuku anlamında iĢ kazasının ilk unsuru, kazaya uğrayanın 5510
66 Süzek Sarper, ĠĢ Hukuku, 16. Baskı, Ġstanbul 2018, s.877 vd. 67
Güneren, s.429.
68 Akın, s.44-45.
69 Akın Levent/ġardan Serdar, Çimento Sektöründe ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği, Ġstanbul 2011, s.52. 70 Sözer, s.1894.
18 sayılı Kanunun 4. maddesinin 1. fıkrası kapsamında sigortalı olmasıdır71. 6331 sayılı
Kanun‟da iĢ kazası, daha çok iĢverenin önleyebileceği durumlar bakımından ele alınıp iĢ kazasına uğrayabilecek kiĢilerin kapsamı geniĢ tutulurken, 5510 sayılı Kanun‟da yapılan tanımda iĢ kazası olarak sayılabilecek tüm durumlar sıralanmıĢ ve kiĢi bakımından kapsam sigortalılar ile sınırlı tutulmuĢtur72
. 5510 sayılı Kanunun 4. maddesi Ģu Ģekildedir;
“Bu Kanunun kısa ve uzun vadeli sigorta kolları uygulaması bakımından; a) Hizmet akdi ile bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılanlar, b) Köy ve mahalle muhtarları ile hizmet akdine bağlı olmaksızın kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan ise;
1) Ticarî kazanç veya serbest meslek kazancı nedeniyle gerçek veya basit usûlde gelir vergisi mükellefi olanlar,
2) Gelir vergisinden muaf olup, esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olanlar, 3) Anonim şirketlerin yönetim kurulu üyesi olan ortakları, sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin komandite ortakları, diğer şirket ve donatma iştiraklerinin ise tüm ortakları,
4) Tarımsal faaliyette bulunanlar, c) Kamu idarelerinde;
1) Bu maddenin birinci fıkrasının (a) bendine tabi olmayanlardan, kadro ve pozisyonlarda sürekli olarak çalışıp ilgili kanunlarında (a) bendi kapsamına girenler gibi sigortalı olması öngörülmemiş olanlar,
2) Bu maddenin birinci fıkrasının (a) ve (b) bentlerine tabi olmayanlardan, sözleşmeli olarak çalışıp ilgili kanunlarında (a) bendi kapsamına girenler gibi
71 Güneren, s.492.
19 sigortalı olması öngörülmemiş olanlar ile 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 86. maddesi uyarınca açıktan vekil atananlar, sigortalı sayılırlar.”
Sigortalı sayılmayan kiĢilerin uğramıĢ oldukları kazaların iĢ kazası olarak nitelendirilmesi mümkün değildir73. 5510 sayılı SSGSSK‟nın 6. maddesinde de
kimlerin sigortalı sayılmayacağı hususu belirtilmiĢtir. Söz konusu Kanunda, iĢverenin iĢyerinde ücretsiz çalıĢan eĢin, aynı konutta birlikte yaĢayan kiĢilerin akrabalık iliĢkisi içerisinde olmak kaydıyla konut içinde yapılan iĢlerde çalıĢan kimseler, ev hizmetinde çalıĢan kiĢiler74, er, erbaĢ gibi kiĢiler sigortalı sayılmayan
kiĢilerdir75
.
Yine 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanununda koruma altına alınan çırak, kalfa, mesleki eğitim gören kursiyerlerin sigortalı sayılıp sayılmadığı, iĢ kazası veya meslek hastalığı geçirmesi halinde durumun ne olacağı sorusu akıllara gelebilmektedir. 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanununun 37. maddesi, kursiyerlerin, kursa devam ettikleri süreç boyunca bu Kanunun çırak ve öğrencilere verdiği haklarından yararlanabileceği hususu hüküm altına almıĢtır. Yine aynı Kanunun 25. maddesinde; aday çırakların, çırak ve mesleki eğitim öğrencilerinin eğitim sırasında iĢverenin kusuru halinde meydana gelecek iĢ kazaları76
ve meslek hastalığından sorumlu olduğu hususu belirtilmiĢtir77
.
ĠĢe yeni alınmıĢ olup da henüz sigortası yapılmamıĢ olan iĢçilerin ise; sırf
73
Ruhi Canan/ Ruhi Ahmet Cemal, ĠĢ Kazası ve Meslek Hastalıklarından Kaynaklanan Tespit ve Tazminat Davaları, Ankara 2018, s.16-17.
74 “Ev hizmetleri, aile bireylerinin özel yaĢamlarını geçirdikleri, bu nedenle dıĢarıya kapalı olan ve
anayasal konut dokunulmazlığından yararlanan bir ortamda yerine getirildiği ve burada aile ekonomisi sınırları söz konusu olduğu için kendine özgü kurallara bağlanmaktadır… Hukukumuzda da ev hizmetleri ĠĢ Kanununun kapsamı dıĢında bırakılmıĢ (m.4/l, e), Gelir Vergisi Kanununda, ev hizmetlerinde çalıĢanların ücretleri vergiden istisna tutulmuĢ (m.23/I, 6) 3, Borçlar Kanununda, ev hizmetlerinde çalıĢanların alacaklarının zamanaĢımına uğramasına iliĢkin özel kurallar öngörülmüĢtür (m.l53/I, 4).”, Caniklioğlu NurĢen/Özkaraca Ercüment, Ev Hizmetlerinde ÇalıĢanlarınSigortalılığı,s.1129, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/316526 (27.12.2018).
75 Güneren , s.401.
76 “Somut olayda, davacının iĢletmede mesleki eğitim görmekte iken geçirdiği iĢ kazasına dayalı
maddi ve manevi tazminat isteminin hukuki dayanağı ĠĢ Kanununda yer alan iĢ sağlığı ve iĢ güvenliği hükümleri olup eldeki uyuĢmazlığın ĠĢ Mahkemesinde görülmesi gerektiğinden mahkemece iĢin esasına girilerek toplanacak deliller çerçevesinde bir karar verilmesi gerekir.”, Y21HD., 07.04.2016, 6326/ 6279, www.sinerji.com (10.10.2018).
20 iĢveren Kuruma sigortalılık durumunu bildirilmemiĢ olması, kiĢinin maruz kalmıĢ olduğu olayın iĢ kazası sayılmasına engel bir durum değildir78
. Aksi bir durumun kabulü halinde, iĢverenin sigortasız iĢçi çalıĢtırma ya da süresinde sigorta bildirimi yapmama keyfiyeti, iĢ kazası geçiren iĢçiyi mağdur edecek olup bu durumu hukukun korumayacağı açıktır.
2- Kaza
Bireysel iĢ hukuku yönünden iĢ kazasının ikinci unsuru, sigortalı iĢçinin dıĢtan gelen, istenilmeyen, ani bir kazaya uğramasıdır79. Zararlandırıcı olayın iĢ kazası
sayılabilmesi için80, zarara uğrayanın organik yapısına yabancı, dıĢarıdan gelen bir
etken sonucu oluĢması gerekir81. Bir baĢka deyiĢle, zarara sebep olan unsur, çalıĢanın
bedensel rahatsızlığı değil dıĢarıdan gelen bir etken olmalıdır82
.
3- Zarar
Bireysel iĢ hukuku anlamında bir iĢ kazasının varlığından söz edebilmek için, kazaya uğrayan iĢçinin bedensel bir zarara83
uğramıĢ olması gerekir84. Bireysel iĢ hukuku anlamında iĢ kazasının neden olduğu maddi zarar, SSGSSK anlamındaki iĢ kazası zararına oranla daha kapsamlıdır. Sosyal sigortalar anlamında iĢ kazasında zarar, kurumca sağlanan yardımların karĢılamaya çalıĢtığı sadece sigortalının sağlık harcamaları ve kazanç kayıplarına iliĢkindir. Buna karĢılık, bireysel iĢ hukuku anlamındaki iĢ kazası, tedavi gideri, çalıĢma gücünün azalması ve yitirilmesinden doğan kayıplar ve ekonomik geleceğin sarsılmasında doğan kayıpla, kazanç kaybı
78 Süzek, ĠĢ Hukuku, s.408 vd. 79 Güneren, s.492.
80 “ĠĢyerinde gerçekleĢen psikolojik taciz davranıĢları iĢe bağlı psikososyal risk olarak, iĢ kazasının
kanundaki unsurları açısından değerlendirildiğinde iĢ kazası olarak nitelendirilemeyecektir. Çünkü, psikolojik taciz davranıĢları, belirli bir süre sistematik olarak tekrarlanan, kiĢiyi aĢağılayıcı, küçük düĢürücü, düĢmanca davranıĢlardır. Psikolojik taciz davranıĢlarının diğer davranıĢlardan farklı değerlendirilmesini sağlayan, bu davranıĢların belli süre tekrarlanmasıdır. Bu nedenle ani bir Ģekilde ve kısa zaman sürede ortaya çıkmayan davranıĢlar iĢ kazası olarak değerlendirilemez. Çünkü kaza genel olarak ani ve çok kısa zaman aralığı içinde meydana gelen zarar verici olay Ģeklinde tanımlanmıĢtır.”, Kandemir, s.227-228.
81 Akın, s.44-45. 82
Akın/ġardan, s.53.
83 TDK sözlüğünde zarar kavramı; “bir Ģeyin, bir olayın yol açtığı çıkar kaybı veya olumsuz, kötü
sonuç, dokunca, ziyan, mazarrat” olarak tanımlanmıĢtır, www.tdk.gov.tr (20.04.2018).
