B eslenm e v e D iy e t D erg isi / J. N u tr. an d . Diet., 21(1): 71-82, 1992
K A R D İY O -V A S K Ü L E R H A ST A L IK L A R D A MİNERAL ve İZ ELEM ENTLERİN ÖNEM İ
Dr. M etin S. SÜRÜCÜOĞLU* Bu y a z ıd a , k a rd iy o -v a s k ü le r h a s ta lık la rd a önem i saptanm ış
m in e ra l ve iz e le m e n tle r lıa k k ın d a k i yeni lite ra tü r bilgiler d e rle n iniştir.
GİRİŞ
K lin i k v e e p i d e m i y o l o j i k ç a l ı ş m a l a r k a r d i v o - v a s k ü l e r h a s ta lık la rın (K V H ) m o r b i d ité ve m o rtalité o ra n la rın ın gelişmiş toplum- l a r d a n çok y ü k s e k o l d u ğ u n u g ö s te r m e k te d ir (1). Buna göre gelişmiş ü lk e le r d e ö lü m le r i n y aklaşık yarısı (% 48'i), g elişm ek te olan ülkelerde ise h e r b e ş ö l ü m d e n birisi (% 19'u), k a rd iy o -v a sk ü ler (KV) sistemlerde ki h a s t a l ı k l a r d a n o lm a k ta d ı r (2).
Bu h a s ta l ık l a r ın etiyolojisinde; \'aş, stres, sigara, kalıtım, diyabet, ş iş m a n l ık , c in s iy e t, h ip e r ta n s iy o n , h ip e rlip id e m i, ak tiv ite azlığı ve b e s l e n m e g ib i f a k t ö r l e r k a r d i y o - v a s k ü l e r h a s ta l ık l a r ın (KVH) o l u ş u m u n d a önem li rol oy n am ak tad ır (2-6).
Bakır (Cu), m a g n e z y u m (M g ), krom (Cr), çinko (Zn), kalsiyum (Ca), s e le n y u m (Se), gibi m in eral ve iz elem entlerin d e diyetlerdeki azlığı ya d a fazlalığ ın ın K V H ’m orjininde etkili o ld u ğ u kabul edilmektedir (7).
İçm e s u la r ı n ın sertlik derecesinin d e KVH ile ilişkili o ldu ğ u sap ta n m ış tır. Ö zellik le Ca, Mg, N a, Z n gibi m in erallerin konsantrasyonu
72 S ürücüoglu, M. S.
s ert s u l a r d a o ld u k ç a fazlad ır (8). A B D 'd e v e B rita n y a 'd a y a p ı la n m o r ta lité ç a l ış m a l a r ın d a , y u m u ş a k s u k u ll a n ıl a n b ö lg e le r d e , K V H 'd a n ö lü m o ra n la rın ın sert su k u llan ılan b ö lg e le rd e n çok y ü k s e k o l d u ğ u s a p ta n m ış tır (7, 8).
M in e r a lle r in ve İz E lem en tlerin E n Ç o k B u lu n d u ğ u Y iyecekler
M in erallerin ve iz elem en tlerin e n çok b u l u n d u ğ u yiyecekler a ş a ğ ıd a v e r il m i ş t ir (9).
M agn ezy u m K u ru b a k la g ille r v e yeşil y a p r a k lı seb z e le r Krom Et, o r g a n etleri v e tah ıllar
Ç inko Karaciğer, et, p e y n ir, b a d e m , ceviz içi, b u ğ d a y K a ls iy u m S ü t ü r ü n l e r i , k u r u b a k l a g i l l e r , p e k m e z , s u s a m ,
fındık ve yeşil y a p r a k lı seb zeler B a k ı r Karaciğer, b alık, e t v e p e k m e z F lor İçme suları, d e n iz ü rü n le ri ve çay
S elen yu m Y aygın o la ra k h a y v a n s a l ve b itk is e l y iy e c e k le r d e (diyette 0.05-0.10 p p m ).
K a d m iy u m : Deniz ürü n leri
H ip e r t a n s i y o n d a R ol O y n a y a n M in e r a l le r
A rte r içi k a n b asıncının sü rek li y ü k s e k o lm ası d iy e t a n ım l a n a n h i p e r ta n s i y o n u n (10), KV m o rta lité v e m o r b id ite y i d e a r tır a n ö n e m li b ir risk fa k tö rü o ld u ğ u d a u z u n y ılla rd ır b ilin m e k te d ir. KV risk ile y ü k s e k k a n basıncı a r a s ın d a d o ğ r u d a n b ir ilişki b u lu n m a k ta d ı r . W H O ’y a g öre: k a n basıncı 9 0 /1 4 0 m m H g altı n o rm a l, 90-95/140-160 m m H g sm ır, 9 5 / 160m m H g üzeri d eğerler ise h ip e rta n s iy o n o la ra k k a b u l e d i l m i ş t i r ( l l ) . S o d y u m (Na)
Y ü k s e k k a n basıncı ile e le m e n t ve e le k tro litle r a r a s ın d a k i iliş k ile r d e n e y s e l ve klin ik çalış m a la rla ta n ım la n m ış tır . Ö z e llik le h i p e r t a n s i f k i ş i l e r d e s o d y u m (N a ) m i k t a r ı n ı n a z a l t ı l m a s ı ö n e r i l m e k t e d i r . D ü n y a n ın h e r b ö lg e sin d e tu z (N aC L), b e sin m a d d e le r i n e ve y e m e k le r e k a tıla n b ir k atk ı m a d d e s id ir .
G ü n l ü k tu z m iktarı 2 g r a m ın a ltın d a b u l u n a n ilkel t o p l u m l a r d a h i p e r ta n s i y o n u n hiç g ö rü lm e d iğ i b elirlen m iştir. G ü n l ü k tu z m ik ta rı 20-25 g r a m a y a k ı n olan ABD ve J a p o n y a g ibi g e liş m iş ü lk e le r d e h i p e r t a n siy o n sıklıkla g ö r ü lm e k te d i r (12). H i p e r t a n s i y o n d a n k o r u n m a k a m a cıyla g ü n l ü k tu z tü k e tim in in 5 g r a m ı a ş m a m a s ı ö n e r ilm e k te , 7-8 g v e d a h a d a arttık ça k a n basıncı d a o ran tılı o la ra k y ü k s e lm e k te d i r (1 0).
KARDİYO-VASKÜLER HASTALIK LARDA İZ ELEMENTLER 73
Ş e k il 1: G ü n lü k T u z T ü k etim i ile H ipertansiyon A rasındaki İlişki
S o d y u m d a n ayrı o la ra k bir çok elementte hipertansiyonda rol o y n a m a k ta d ır . H a y v a n l a r d a reııal kortekste Cd: Zn oranı 0.36'dan fazla olursa, h ip e rta n s iy o n gelişm ektedir. K adm iyum yoklu ğu n d a yüksek Zn alim inin k an b asın cın ı arttırdığı, Cd verildiğinde ise h ip e rtan siy o n u n ö n le n d iğ i g ö s te rilm iştir (3).
H ip e rta n sif kişilerd e iyonize Ca++ konsantrasyonu önemli miktarda a z a l m a k t a d ı r (13). D iy e tle r in d e Ca yetersizliği olan b ire y le rd e kan basıncı y ü k s e lm e k te (14), bu d u r u m Ca verildiğinde ise düzelm ektedir. M a g n e z y u m u n d a n o r m a l kan basıncının sağlanm asında ve düzensiz k alp atışların ın ö n le n m e s in d e rol oynadığı ortaya çıkarılmıştır (15). M agnezyum (Mg)
O rg a n iz m a d a en çok b u l u n a n 4 katyondan biri olan v e 3 0 0 u n üzerinde en z im a tik r e a k s iy o n la rd a görev alan Mg (15, 16) kalp m ito k o n drisin d e o k s id a tif f o s f o r iliz a s y o n u stim ü le etm ek te ve kalp m e m b ra n la rın ın geçirgenliğini d e etk ilem ek te d ir. Ayrıca kalpte adcnil siklaz vö Na-K A TP'azın f o n k s iy o n la rın a d a yardımcı olm aktadır (17).
M a g n e z y u m u n KV sistem le olan ilişkisi bilinmekte; yetersizliğinde e le k tr o - k a r d iy o g r a f ik değişiklikler, aritmiler, ani ölüm ler, fokal nek- rozis, kalsifikasyon, m y o k a r d iu m fibrozis gibi sem ptom lara n ed en ol m a k ta d ır (18).
A k u t m y o k a rd en fark tü slü (ME), 25 hastada lenfosit-Mg konsantras y o n u n u n aza lm a sı s o n u c u kardiak kasının etkilendiği ve v en trik ü ler a r itm ile r in m e y d a n a g eld iğ i (19), k alp k a sın d ak i M g sev iy esin in a z a ld ığ ın d a n dolayı ise M E'den ölüm lerin arttığı belirlenm iştir (17).
74 S ürücüoglu, M. S.
E k straselü ler sıv ıd a Mg k o n s a n tr a s y o n u n u n a z a lm a s ı h ip o m a g n e z e - m ia'y a n e d e n o lm a k ta d ır. S eru m M g se v iy e s in in d ü ş m e s i s o n u c u a k u t ME o ra n la rı d a a r t m a k t a d ı r (17). Bir ç a lış m a d a e n f a r k t ü s s o n r a s ın d a s e r u m M g k o n s a n tr a s y o n u n u n önem li d e r e c e d e artığ ı o r t a y a ç ık a rıl m ıştır (20). H ip o m a g n e z ik h as ta la rd a ta ş ia r itm ile r in g eliştiğ i (21), bu d u r u m u n in tr a v e n ö z olarak Mg v e rild iğ in d e ise ö n le n d iğ i s a p ta n m ış tı r (22).
K ö p ek lerd e d e n e y s e l Mg yetersizliği; is k e m ik ve n e k r o ti k m y o k a r- dial kitlelerin gelişm esin e yardım cı o ld u ğ u gibi v a sk iile r d ü z k a s la r d a elektrolit m e ta b o liz m a la r ın d a çeşitli d e ğ iş ik lik le r e n e d e n o l m a k t a d ı r (18).
E lek tro litle rin n o r m a l d e kalbin u y a r ıla b ilm e s i ve v a s k ü l e r t o n u s ü z e rin d ek i etkileri u z u n sü re d e n beri b ilin m e k te d ir. M g ++ iy o n u , N a + iyonu ve K+ iy o nu hücre m em branlarının geçişinin d ü z e n le n m e s in d e N a- K A TP'az e n z im in i ak tiv e e d e re k rol o y n a r . İ s k e m ik k a l p h a s ta l ık la rın d a, b u iy o n la ra karşı m e m b r a n g e ç irg e n liğ in in a rttığ ı, m e m b r a n N a-K A T P 'azın in h ib e o ld u ğ u , b u n u n s o n u c u n d a ise M g iy o n kaybı o ld u ğ u gö sterilm iştir (23).
O r g a n iz m a d a Mg yetersizlikleri d a m a r la r ı n in tim a ta b a k a s ın d a in celme, k alın laşm a ve kireçlenm e m e y d a n a g e t ir m e k t e d ir . B u n la r d a n başka M g yetersizliği plazm a lip id le rin d ek i y a ğ asit ö r ii n tü s iin ü e t k i lem ekte, s e r u m d a VLDL kolesterol ve LDL k o le stero l d e ğ e rle ri a r t a r ken H D L kolesterol değerleri ise a z a lm a k ta d ır. B ü tü n b u d e ğ işik lik le r in san ve d e n e y h a y v a n la rın d a ath e ro sk le ro z is in g e liş im in i h ı z l a n d ı r m a k ta d ır (18).
Ç inko (Zn)
G ü n l ü k d iy e t l e r d e tahıl m ik ta r ın ın çok fazla o lm a s ı ç i n k o n u n , b iy o y a r a r lıl ığ ın ı a z a lta ra k , y e te rsiz lik b e l i r t i l e r i n i n g ö r ü l m e s i n d e etk en o lm a k ta d ı r (özellikle posa ve fitatlar in testin a l sistem Z n em ili- mini a z a ltm a k ta d ır ) . Diyette hayv an sal ü r ü n l e r i n fazla olm ası ise ab- so rb siy on o r a n ın ı y ü k s e ltm e k te d ir (3, 24). Ekolojik şartlar, g e n e tik e t m e n ler, g ıd a n ın tü r ü vb. etm en le r s e r u m Z n d ü z e y in i e tk ile m e k te d ir. Ö r n e ğ in p a r a t r o i d h o r m o n u ü r in e r Z n v e k e m i k l e r d e n Z n k a y b ın ı a r t t ı r m a k t a d ı r (25, 26).
KV s is te m ü z e r i n d e Z n 'n u n etkisi son y ılla r d a a ra ş tırıc ıla rın ilgi o d a ğ ın ı o lu ş tu r m a k ta d ı r . Bu k o n u d a y a p ı la n b ir ç a lış m a d a a k u t ME sonrası p a la z m a Z n seviyesinin 24-48 saat içinde d ü ş tü ğ ü 2 hafta s o n r a d a n o rm a l sev iye içine yükseldiği b elirlen m iştir (27). A th ero sk lero zisli ve ME'lü h a s ta la r d a p lazm a Zn seviyesinin çok d ü ş ü k o ld u ğ u , b y p a s s
KARDIYO-VASKÜLER HASTALIKLARDA İZ ELEMENTLER 75
o lan h a s ta la r d a d a am eliyat süresince azaldığı saptanm ıştır (3, 28). K linik ç a lış m a la r d a ilave çinko verilm esi lipoprotein m etab o liz m asın ı etkilem ek te d ir. G ü n d e 160 m g Z n verildiğinde total kolesterol ü z e r i n d e etk ili o lm a s ın a k arşın H DL k o lestero l k o n s a n tra s y o n u d üşm ek ted ir(2 9 ). Benzer bir çalışmada da yüksek dozda (440 m g /g ü n ) Z n 12 sağlıklı e rk e ğ e 5 hafta sü re y le v erild iğ in d e HDL kolesterol değeri bazal d e ğ e rd e n % 25 o ran ın d a d ü ştü ğ ü , LDL kolesterol değerinde ise b ir d eğ işik liğ in olm adığı sap ta n m ış tır (18). Orta derecede (17-82 m g / g ü n ) ilave Z n verilen ve egzersiz yaptırılan sağlıklı kişilerde HDL kolesterol d e ğ e rin in d eğerinin arttığı ortaya çıkarılmıştır (18).
F inlandiyalI 3-18 yaşları arasın da 3373 kız ve erkeklerde serum li- p id le ri ile Z n ara s ın d a k i ilişki araştırılm ıştır. Araştırma so n ucu n d a s e ru m Z n ile total kolesterol, LDL ve HDL kolesterol arasında pozitif bir ilişkinin varlığı gösterilm iştir (24). Bu b u lg u y a karşın hiperkoleste- rolemili h a s ta la rd a serum Zn seviyesinin d ü ş tü ğ ü saptanmıştır (32).
D eneysel Z n yetersizliğinde g lu k o z toleransı (GT) bozulm aktadır. Ç ü n k ü d iab etik kişilerde ü rin er Zn atımı yükselm ekte ve plazma Zn se viyesi ise d ü ş m e k t e d ir (33). A ku t Zn k ay b ın d a plateletlerin aggregas- y o n u ile a raşid o n a t, kollojen ve ADP'nin de fonksiyonlarının bozulduğu g ö s te rilm iştir (34).
Ö lm ü ş 71 in s a n ın k a lb in d e Mg, Z n ve Cu araştırm ası yapılmış, M E'den ölenlerin kalbinde bu elementlerin konsantrasyonunun çok düşük o ld u ğ u sa p ta n m ış tır (28).
Ç in k o n u n d iğ e r m in erallerle olan ilişkisi de KVH o lu ş u m u n d a önem lid ir. D iyette Zn: Cu oranının yüksekliği serum kolesterol kon s a n tra s y o n u n u artırm aktadır. Bu d u r u m u n Cu aliminin azlığından ileri geldiği r a p o r ed ilm iştir (18). Bakır alım ına karşı aşırı Zn alımınında kolesterol m etabolizm asını etkilediği ve vasküler plakların oluşum una n e d e n o ld u ğ u belirlenmiştir (24).
A k ut M E’lü 34, angina pektorisli 26 erkek h astada plazma Zn ve Ca a r a s ın d a ö n em li pozitif, fosfat ile orta d erec ed e bir ilişkinin varlığı gösterilm iştir (25, 26).
B ak ır (Cu)
İnsan ve h a y v an lard a bakırın esansiyel ve toksik bir element olduğu g österilm iştir (3, 9). Bakır, kemik-kollojen teşekkülünde rol aldığı gibi o rg a n iz m a d a bir çok reaksiyonda ve çeşitli sistemlerin içinde bulunm a- ta d ır (7, 9).
76 S ürücüoğlu, M. S.
B a k ır y e t e r s i z l i ğ i n d e r e n a l v e h e p a t i k d o k u l a r d a m e t a b o l i k d eğişiklikler g ö z le n m e k te d ir . K alp d o k u s u n d a m ik r o s k o b ik in c e le m e lerd e çeşitli a n o rm a llik le r s a p ta n m ış tır . A orta ve d a m a r l a r d a k o llo jen ve elastin in sentezi b o z u lm a k ta , k a n d a m a r la r ı e la stik iy etin i k a y b e t tiği için a rtc riy a l g e n işle m e le r o lm a k ta d ı r (3,15). Bakır y e t is iz l iğ in d e d o m u z l a r d a k a r d ia k h ip e r t r o f ile r le b irlik te k a r d ia k b o z u k l u k l a r a ratlard a ise an o rm a l c le k tro -k a rd iy o g ra m la ra n e d e n o lm a k t a d ı r (28).
Safra ve p la z m a içindeki kolesterol tra n s p o r tu ile h e p a t ik k o le s te rol seviyesi d e y ü k s e lm e k te d ir (3). Bakır y etersizliğ in de g ö r ü le n h ip e r- kolesterolem i ile b irlik te lesitin: k olestero l a ç iltra n sfe ra z (LC A T), li- p o p ro te in lip az ve s ü p e r o k s it d i s m u t a z aktiviteleri d e a z a l m a k t a d ı r (3, 35).
Ratlar 6 hafta süreyle b ir g ru b a C u 'd a n y etersiz d iy e t, d i ğ e r g r u b a d a 5 m e g / k g C u içeren d iy e t verilmiş o lu p, 6. hafta n ın s o n u n d a C u 'd a n yetersiz d iy e t a la n la rın p la z m a kolesterol, trigliserid ve LDL k o le s t e rol değerlerinin, d iğ e r g ru b a göre çok y ük sek o ld u ğ u b u l u n m u ş t u r (36). Yine deneysel C u y etersizliğ in d e s e r u m H DL k o le s te r o lü n ü n a z a ld ığ ı, LDL k o lestero lün ü n ise arttığı s a p ta n m ış tır (28).
D eney h a y v a n la r ın d a ağ ır C u y etersizliğ in d e vask iiler v e m y o k a r - d iyal lezyonların o lu ş tu ğ u b elirlen m iştir. K oroner a rte r h a s t a l a r ı n d a , h ip ertan sif kişilerde, M E’lü ve ath crosklerozisli h a s ta la r d a s e r u m Cu k o n s a n tra s y o n u n u n yükseldiği r a p o r edilm iştir (18).
K rom (Cr)
Krom; lipit ve C H O m e ta b o liz m a la r ın d a , s ü k s in a t d e h i d r o g e n a z , fosfo g lu k o m u ta z ve proteolitik en zim vb. sistem lerde g ö rev a lm a k ta d ır (15, 37).
D eneysel ve epid em iy o lo jik çalışm alard a k r o m u n KVH etiyolojisin- d e etkili o ld u ğ u b e lir le n m iş tir . D en ey h a y v a n la r ı C r 'd a n y e t e r s i z d iyetle b eslen d iğ in de, s e r u m C r seviyeleri y ü k selm ek te ve a o r tik p la k ların o lu ş u m u d a h ız la n m a k ta d ır. B unlara yeterli m i k ta r d a C r v e r il d iğ in d e bu s e m p to m la r a z a lm a k ta d ır (38).
A o rtad a yü k sek m ik ta rd a Cr b u l u n d u ğ u n d a ath ero sk lero zisin p re v a - lansı d ü ş m e k te d ir . K H V 'd an ölen lerin aorta C r k o n s a n tr a s y o n u d iğ e r h astalıklardan ölenlerin Cr k o n s a n tr a s y o n u n d a n o ldukça d ü ş ü k t ü r (18).
32 K HV'nın s e r u m trigliserid ve k ro m k o n s an trasy o n u ö lç ü lm ü ş tü r . KHV olan kişilerin s e r u m C r d eğ eri, n o rm a l sağlıklı kişilerin d e ğ e r i n d en çok d ü ş ü k , trigliserid değeri ise çok yüksek b u lu n m u ş t u r (37). Yine b u n a b e n z e r b ir ç a lış m a d a çeşitli k alp h astalık ların a y a k a l a n m ı ş 150
KARDIYO-VASKÜLER HASTALIKLARDA IZ ELEMENTLER 77
k iş id e , p l a z m a C r k o n s a n t r a s y o n u n u n sağlıklı k iş ile rin p la z m a d e ğ e rle rin d e n çok d ü ş ü k o ld u ğ u belirlenmiştir (39). Bu sonuçlardan Cr, KVH o l u ş u m u n d a önem li bir etmendir. Litrede seru m Cr konsantrasyo n u n u n m i k r o g r a m aza lm a sın ın m u h te m e le n KVH'm insidan sım % 6.4 o r a n ın d a a rttırd ığ ı sa p ta n m ış tır (37).
K VH o la n kişilere 8 hafta süreyle C r'd an zengin bira mayası veril d iğ in d e s e r u m total kolesterol seviyesinin d ü ş tü ğ ü , HDL kolesterol se v iy esin in y ü k s e ld iğ i o rtay a çıkmıştır (15). Krom hep atik lipit sentezi ni u y a r a r a k k o l e s t e r o l ü n k a ta b o liz m a s m ı ve a tım ın ı a rtırm a k ta , böylece s e r u m total kolesterolün seviyesini d e d ü ş ü rm e k te d ir (3).
Yaşlı h ip e rk o le s te r o le m ik hastalara y ü k sek d o z d a k ro m k lo rid ve r ild iğ in d e (200 m e g / g ü n ) serum total kolesterol miktarı azalırken, HDL kolesterol m ik ta r ın ın ise arttığı gözlenm iştir (15).
B ilin d iği gibi a th e ro sk lero zis d ia b e tin en ön em li kom plik asy o n- la r ı n d a n d ır . K rom y etersizliğ in d an GT'sı etkilenm ekte, g lükozüri ve h ip erg lisem i g eliş m e k te d ir (3, 18).
S elen yu m (Se)
S e le n y u m esensiyal yağ asitlerinin m e tabo lizm asın d a görev aldığı gibi tro m b o sit ve g lu tatio n peroksidazm (GP) yapısında d a b u lu n m ak tad ır. Se y e t e r s i z li ğ in d e y ağ asidi h id r o p e r o k s id a z 'm seviyesi a r t m a k ta , G P seviyesi ise azalm a k tad ır. Ayrıca d a m a r çeperlerinde Se y e te r s iz liğ in d e prostasikliıı sentezi inhibe olm ak ta, platelet aggrega- syonu ise a r tm a k ta d ır (3, 18, 40).
D iyette p o liu n s a tü r e yağ alımı d ü şü k , d o y m u ş yağ alımı ise yüksek o ld u ğ u z a m a n seru m Se konsantrasyonu düşmektedir. E vitamini gibi an- tio k sid a n tla r d iy e te verildiğinde d ü ş ü k se ru m Se k o n san trasy o n u n u n KV sistem e verdiği zararları önlem ektedir (18).
K esh an k a rd io m y o p a ti teşhisi k o n m u ş hastalarda seru m Se seviye si, sağlıklı kişilerin s e ru m Se seviyesinden old u k ça d ü ş ü k b u lu n m u ş o lu p , b u h a s t a l a r a N a-selen it v e r ild iğ in d e s e r u m Se sev iy esin in yükseldiği ve tedavi edici etkilerinin olduğu gösterilmiştir (18).
F inlandiya'lı 55-74 yaşları arasında 1110 erkek 5 yıl süreyle; serum Se k o n s a n t r a s y o n u ile KVH a r a s ın d a k i ilişk ile r a r a ş tır ılm ış tır . A raştırm a s o n u c u n d a n serum Se ile kolesterol arasında pozitif korelas y o n s a p ta n ı r k e n , k an basıncı a rasın d a b ir ilişki b elirlen em em iştir. S erum Se k o n s a n tra s y o n u n u n 45 nıcg ve d ah a aşağı d eğ erlerd e b u lu n m a sın ın KVH, felç ve b acaklarda d olaşım b o z u k lu k la rın ın sıklıkla görülmesine neden olduğu bulunmuştur (41).
78 Sürücüoğlu, M. S.
K a l s i y u m (Ca)
O r g a n iz m a d a k i Ca'ın % 99'u k e m ik ve d işle rd e b u lu n u r . K a n ın p ı h tılaşm a sı, k as ve sinir h ü c re le rin in aktivitesi gibi b irço k v ü c u t f o n k s iy o n la r ın d a d a görev a lm a k ta d ır. K an d ak i C a ++ iy o n la rın ın d ü ş m e s i v e y a y ü k selm esi v ü cu t fonksiyonları için çok tehlikelidir. D ü şm e s i h a l i n d e s in ir v e kas ç a l ı ş m a l a r ı n d a b o z u k l u k l a r l a b e r a b e r te t a n i , y ü k s e lm e s in d e ise kalp ve s o lu n u m yetersizlikleri g ö r ü lm e k te d ir (9).
KV fo n k s iy o n la rd a Ca k ritik ro lle r o y n a m a k t a d ı r . K a lb in b a z ı f o n k s iy o n la rın ın d e v a m ı için e k s tr a s e lü le r Ca iy o n la rın a s ü r e k li ih tiyaç v ard ır. Kalp C a’suz o r ta m d a b u l u n d u ğ u n d a elektriksel a k tiv ite - s in in a z a lm a s ı n a ra ğ m e n , k o n t r a k s i y o n l a r m m k e sild iğ i iz le n ir. Bu y ü z d e n k a lp fonksiyonları, b ü y ü k in tra s e lü le r Ca d e p o s u o la n isk elet k a s ın d a n farklı olarak ta m a m e n e k s traselü ler C a ++ iy o n u n u n g irişin e b ağ lıd ır. Kalp kası h ü c re s in in m e m b r a n ı (s ark o lem m a) C a i y o n u n u n h ü c r e içine girişini selektif o la ra k re g ü le etm e k te d ir (42).
İyonize Ca k o n s a n tra s y o n u n d a k i d ü ş m e ile s eru m Ca, p a r a t r o id se viyeleri y ü k selm ek te, ü r in e r Ca atım ı ve intestin al C a tr a n s p o r t u ise a r t m a k t a d ı r (13).
1800 kişinin katıldığı b ir sağ lık ta ra m a s ın d a s e r u m Ca k o n s a n t r a s y o n u ile KV risk faktörleri olan h ip e rta n s iy o n , h ip erg lisem i ve h ip e r - lip id em i arasın d a k i ilişki önem li b u l u n m u ş t u r . Ayrıca s e r u m C a k o n s a n tr a s y o n u ile se ru m glikoz ve kolesterol ara s ın d a d a p o z itif k o ra la - sy o n s a p tan m ıştır (43).
A k u t M E ’lü k ad ın lar ü z e r in d e y a p ıla n bir çalışm ad a p la z m a Ca ile total kolesterolü arasında pozitif k o rela sy o n b u lu n m u ş t u r . A yrıca p l a z m a Ca konsantrasyonu da kontrol g r u b u n d a n oldukça d ü ş ü k tü r (44).
A th ero sk lero z isle Ca a r a s ın d a ilişki s a p ta n m a k ta ve a r te r le r in in- tim a tabakası içine p lazm a Ca g irm e k te d ir (44). KV sistem d ek i n e k ro - ti k le ş m i ş b ö lg e le r d e k i Ca k o n s a n t r a s y o n u n e k r o t i k l e ş m e m i ş b ö l g e le rd e n o ld u k ç a y ük sek tir (46). Bu o lu ş u m u florid d e e tk ile m e k te d ir. K an d aki d ü ş ü k florid, Ca to p la n m a s ın a n e d e n o ld u ğ u için kalsifikasyo- n u (kireçlenm eyi) a r ttır m a k ta d ır (47).
Safra C a k o n s a n tr a s y o n u n u n a r tm a s ı d a k o lestero l-safra taşı h a s talıkları o l u ş u m u n d a etkilidir. Ç a y ır k ö p ek leri kolesterol ih tiv a e d e n d i y e t l e b e s l e n d i k l e r i n d e s a f r a taşı m e y d a n a g e l m iş ti r . Y in e b u k ö p ek lere y ü k s e k C H O, d e m ir d e n zen g in diyet v erild iğ in d e safra Ca vc safra-k o lestero l k o n s a n tr a s y o n la r ın ın arttığ ı b e lirle n m iş tir (48).
K a d m i y u m (Cd), P o ta s y u m (K), F lo rid (F), V a n a d y u m
KARD1YO-VASKÜLER HASTALIKLARDA IZ ELEMENTLER 79
k ay n ağ ıd ır. K ad m iy u m , KV sistem üzerinde önemli etkisi b u lu n m a k ta ve a t h e r o s k l e r o z is i n o l u ş u m u n d a rol o y n am ak tad ır. K a d m i y u m , d o la şım d a k i kolesterol k o n s a n tra s y o n u n u azaltmaktadır. Sürekli ola- rak d ü ş ü k d o z d a Cd verild iğ ind e aortada; lipid ve atherom p la k a la rın gelişim in hızlandığı gösterilm iştir (3, 15).
H e rh a n g i bir m em eli h ayvan, kalbi çıkartılıp koroner d a m a r la r d a n içeriye oksijen ve glikoz ile birlikte NaCl, CaCl2, ve KC1 b u l u n d u ğ u Ringer solüsyonu verilse, kalp u z u n zam an çalışır. Potasyum iy o n u n u n m i k t a r ı n d a k i d e ğ i ş i k lik l e r k a l p a d a lesin in u y a r ıl m a s ın a v e b u u y a rım ın iletilmesine g ö r ü n ü r şekilde etki yapar. Potasyum iy o n u n u n aza lm a sı ya d a artm a s ı u y a r ım ile iletimi azaltm aktadır. Ayrıca K+ iy o n u n u n fazla olması kalbi an iden durdurabilm ektedir (49).
S o d y u m ekstraselüler, p o ta s y u m ise intraselüler sıvı içinde b u lu n m a k tad ır. N a esas olarak o rg an iz m ad a osmotik basıncı sağ lam ak ta d ır (45, 50). M E sonrasında seru m K ile sağ ve sol ventriküllerde K seviyesi azalm ak ta ve bu azalm anın son u cu n d a plazma katekolamin seviyesi de a r tm a k ta d ır (30, 31).
D e n e y h a y v a n l a r ı n d a ilave florid kalpteki Mg y e te r s iz liğ in i g eliştirirk en, a o r ta n m Ca içeriğini de artırmaktadır. Florid, ao rta n m d u v a r l a r ı n d a o lu ş a n lezy o nları m ineral k aza n d ırarak ö n le m e k te d ir (18).
Bu mineral ve iz elem entlerden başka plazmada gü m ü ş, nikel, molib d e n i n a rtm a s ı d a a o r ta d a ath ero sk lero zis ve k o ro n e r d a m a r la r d a tıkanıklık g ö rü lm e s in e n e d e n olm aktadır. Çeşitli çalışm alard a athe- r o s k l e r o t i k K H ile v a n a d y u m a r a s ı n d a n e g a t if k o r e l a s y o n çıkartılm ıştır. V a n a d y u m , h e p a tik kolesterol biyosentezini etk ilem ek te vc kab o lizm asm ı artırm ak tad ır. Bu etkilerin so n u cu n da p la z m a ve ao rta kolesterol düzeyi d ü ş m e k te d ir (3, 7).
S O N U Ç
KVH o lu ş u m u n d a ve önlem esinde diyetlerdeki besin öğelerinin etki li o ld u ğ u ep id em iy olo jik ve klinik çalışmalarla ortaya çıkarılm ıştır. M ineral ve iz elem en tler d e b u hastalıkların etiyolojisinde rol o y n a m a k ta d ır . Bu k im yasal ele m e n tle rin diyetlerdeki fazlalığı, y etersiz liği, birbirleriylc olan etkileşim leri ve oranları da değişik şekillerde KV sistemleri etkilem ektedir.
Sürücüoglu, M. S.
SUMMARY
IMPORTANCE OF MINERALS A N D TRACE ELEMENTS IN CARDIOVASCULAR DISEASES
Sürücüoglu, M. S.
Im portance of m inerals and trace elem ents such as so d iu m , calcium , m a g n e siu m , zin c, copper chrom ium , cad m iu m , se le n iu m , p o ta ssiu m , floride and vanadium in cardiovascular diseases w ere d iscu ssed .
K A Y N A K L A R
1. Klevay, L. M., ITyg, S.D.: H ypocholesterolem ia in Rats P ro d u c ed by an Increase in the Ratio of Zinc to C opper Ingested. Am.J.Clin. N u tr. 26: 1060-1068,1973. 2. Bilir, N.: K oroner K alp H astalığı. H.Ü. T.F. H alk Sağlığı A n ab ilim D alı Yayın
No: 88/42, Kısa Dizi No: 7. 1988.
3. V ahouny, G. V.: Trace E lem ents a n d C a rd io v a s c u la r D isease. N u tritio n a l Toxicology. A cadem ic Press Vol. 1: 135-154 N ew York.
4. Kom suoglu, B.: Kardiyoloji. K.Ü. T.F. Genel Yayın No: 92, F akülte Y ayın No: 3 Trabzon 1985.
5. Başkal, N.: L ip o p ro te in M e ta b o liz m a sı ve I lip e r lip id e m i T e d a v is in d e k i Yenilikler O ptim al Tıp Dergisi. 2(1); 34-42, 1989.
6. Baysal, A., G üneyli, U., Bozkurt, N ., Keçecioglu, S., A ksoy, M.: D iyet El Kitabı. H.Ü. Y ayınları A-44. 1988.
7. N eri, L. C., Johansen H.L., H ew it, D., M arier, J., L an g er, N .: M a g n e siu m an d C ertain O ther Elem ents an d C a rdiovascular D isease, T he S cience of th e Total Environment. 42:49-75,1985.
8. H aw ard , A. N.: D iet an d C oronary H e a rt D isease. N u tritio m a l P ro b le m in M odern Society. John L ibbeyand C om pany Limited; 93-110, L ondon 1981.
9. Baysal, A.: Beslenme, H.Ü. Yayınları A /1 3 , 1984.
10. Bilir, N .: H alk S ağlığı Y ö n ü n d e n H ip e r ta n s iy o n . H .Ü .T .F . H a lk S ağ lığ ı A nabilim Dalı Y ayını 86/39, Kısa Dizi No:5 1986.
11. E km ekçi, A.: A n tih ip c rta n sif İlaçlar ve H ip e rta n s iy o n T e d a v is in d e T em el ilkeler. Doğu İlaç Fabrikaları A.Ş. 1990.
12. Trusw ell, A.Ş.: Beslenme-Diyet ve H ipertansiyon. L ite ra tü r 3: 22-24, 1986. 13. M edcrios, D., M ederios, L.C., VVelke, R.A.: Blood P re ssu re in Y o u n g A d u lts as
Influenced by Diet A nthropom etries, C alcium S tatu s a n d S eru m L ipids. N u tr. Resear, 6; 359-368,1986.
14. Me C arron, D. A.: Low S erum C oncentrations of Ionized C alcium in P atien ts a n d H ypertension, N. Engl J M ed, 307: 226-232.1982.
15. G arrison, R. H., Somer, E.:Thc N u trition D esk Reference (NDR) K eats P u b lish in g Inc. USA. 1985.
16. B urch, G. E., G iles, T.G.: T he Im p o rta n c e o f M a g n e s iu m D efic ien c y in C ardiovascular Disease, Am H eart J 94; 649-657,1974.
KARDI YO-VASKÜLER HASTALIKLARDA IZ ELEMENTLER 81
17. C h ip p e rfie ld , B., C hipporficld, J.R.: M agnesium and the H eart. Am H eart J. 93 (6); 679-682, 1977.
18. V irta m o , J., H u ttu n e n , J.K.: M inerals, Trace E lem ents and C ard io v ascu lar D isease. Am Clin Research 20; 102-113. 1988.
19. A b ra h a m , S. A. R osenm an, D., M cshulam , Z., Zion, M., Eylath, U.: Scrum L ym hocyte an d Erytrocyte P otasium , M agnesium , and Calcium C oncentrations a n d T h eir R elation to T a c h y arrh y th m ia s in P atients W ith A cute M yocardial Infarction. Am JMed., 81; 9S3-988, 1986.
20. A b rah am , A. S. Eylath, U., W einstein, M., Czackcs, E.: Scrum M agnesium Levels in P atien ts W ith A cute M yocardial Infarction N. Engl. J. Med 296; S62-863, 1977. 21. D yckner, T.: S crum M agnesium in A cute M yocardial Infarction. Acta Med Scand
207; 59-66, 19S0.
22. Iseri, L. T., Freed, J., Bures, A.R.: M agnesium Deficiency and Cardial Disorders. Am. J. M ed., 58; 837-846.1975.
23. T o ru n , M., Akin, G., G ün ay d ın , M. I lacısalihoglu, A., Kir. S.: A kut M vocardial I n fa rk tü s lü le rin S erum M a g n e z y u m D ü ze y lerin in D iğer P aram e trele r ile K arşılaştırılarak D eğcrlendirlm esi, O ptim al Tıp Dergisi 2; 51-54. 1989
24. L aitin en , R., V uori, E., Viikari, J.: S erum Zinc and C opper; A ssociations w ith C h o le s te r o l a n d T ry g ly c e rid e L ev e ls in C h ild re n a n d A d o le sc e n ts. C ardio-v ascular Risk in Y oung Finns, J Am Coll N u tr 8(5); 400-406,19S9.
25. Speich, M.; C orrelation Between Calcium and Zinc m Plasm a. Clin Chcm 32(7); 1427-1428,19S6.
26. M ark o w itz, M. E., Rasen, J.F., M izruchi, M.: Circadian V ariations in Scrum Zinc C o n c en tra tio n s; C orrelation W ith Blood Ionized Calcium , Serum Total Calcium and P ho sp h ate in I lum ans. Am J Clin N utr 41; 6S9-696. 19S5.
27. H a ls te d , J.A., Sm ith, C.J.,: Plasm a Zinc in H ealth an d Disease. Lancet. 14. 322-324, 1970.
28. Z am a, N., Tow ns, R.L.: C ardiac C opper M agnesium and Zinc in Recent and Old M yocardial Infarction, Biol Tr Elem ent Research. 10; 201-207, 1986.
29. I Iooper, P. L., Visconti, L., G arry, P.J., Johnson, G.E.: Zinc Lowers High- Density Lipoprotein- Cholesterol Levels JAMA 244; 1960-1961, 1980.
30. Brow n, M. J., Brown, D.C., M u rp h y , M.B.: H ypokalem ia from Beta- R eceptor Stim ulation by Circulating Epinefrine, N. E ngJ Med. 309: 1414-1419,1983. 31. S peich, M., Bousquet, ß., Nicolas, G.: C oncentrations of M agnesium , Calcium,
Potassium and Sodium in I lum an M uscle After Acute Myocardial Infarction, Clin Chcm ., 26: 1662-1665, 19S0.
32. S an d sto ad , 11., Klevay, L., M ahalm o, J., Inman, L., Bolunchuk, W., Lukaski, H., Lykken, G., K ram m er, T., Johnson, L., Milne, D., W allw ork, J .: M arginal Zinc N u tritiv e; Effects on Lipid M etabolism an d Plasma Zinc, Clin Chem 28: 600A, 1980.
33. 34.
M oordian, A. B., M orley J.E.: M icronutrient Status in Diabetic M ellitus. Am J. Clin N u tr 45: 877-895, 1989.
G ordon, I’. R., O'Dell, B. L.: Zinc Deficincy and Im paired Platelet A ggregation in G uinea Pigs, I.Nutr 113; 239-245, 1983.
35. A llen, D. K., Hassel, C. A., Lei, K. V.: F unction of P ituitary-T hyroid Aixs in C opperr Deficient Rats, J N utr 112: 2043-2046, 1982.
36. A non.: C o p p e r Deficiency an d H ypercholesterolem ia, N u tr Rev 45(4)- 116-117 1987.
Sürücüoglu, M. S.
37. N ew m an, H. A., L eightan, F. R.: Serum C hrom ium a n d A n g in o g ra p h ic a lly Determ ined C oronary A rtery Disease. Clin Chem 24; 541-544,1978.
38. Schrooder, H.A.: The Role of C hrom ium in M am m alian N u tritio n . A m J. Clin N utr 21:230-244, 1968.
39. Simonoff, M., Labador, Y., H am on, C.; Paers, A.M., Simonoff, G.N.: Low Plasm a Chrom ium in P atients w ith C o ronary A rtery and H eart D isease. Bio. Trac El Research 6: 431-439,1984.
40. Schone, N. W., M orris, V.C., L ev a n d er, O.A.: A lte re d A ra c h id o n ic A cid Metabolism in Platelets an d A ortas from Selenium Deficient Rats. N u tr Res 6; 75-83,1986.
41. Virtamo, J., Valkelia, E., A lfthan, G., Punsar, S., H uttenen, J.K., K arvoncn, M.J.: Serum Selenium a n d the Risk of C o ronary H eart D isease a n d S troke. A m J.
Epidemiol 122; 276-282, 1985.
42. Aykaç, Z.: K alsiyum Kanal Blokerleri, Sendrom . Şubat; 39-47, 1990.
43. Ljunghall, S., Lind, L., Jakobson, S., Litnell, H., W cngle, B.: S erum K alsiyum K onsantrasyonunun K ardiyo V asküler H astalığın M etabolik Risk F aktörleriyle ilişkisi, Literatür, 88; 750-755, 1988.
44. Spcich, M.: C orrelation Between Calcium and Total C holestero l in P lasm a of Women, Clin Chem, 33; 339-340,1987.
45. Ersoy, E., Baysu, N.: Biyokim ya, A.Ü. V eteriner F ak ü ltesi Y ayın ları: 408, Ankara, 1986.
46: Speich, M., Gelot, S., Dry, J. F.: C alcium , Potassium and C eratine Kinase After Acute M yocardial Infarction; A dditional Findings on Their R elations, J Am Coll Nutr, 7(3): 251-253,1988.
47. Craw ford, M. D., G ardner, M. J., M orris, J.N.: M ortality a n d H a rd n e ss o f Local Water Supplies, Lancet 1: 827-831, 1968.
48. A bedin, M., S trichartz, D. S., F estekdjian, S., R oslyn, J. J.: In crea sed Biliary Calcium in Cholesterol and P igm ent G allstone Disease. TTie Role of A ltered Bile Acid Com position, Lipid 24: 572-578,1989.
49. Ayral, M. N.: A natom i ve Fizyoloji, A.Ü. Ecz. Fak. Yayını: 51, A nkara, 1978. 50. Andaç, O.: H ücre Fizyolojisi, H.Ü. Yayınları A /20, 1977.
