Bursa Kent Müzesinde bulunan 19. ve 20. yüzyıl Bursa gelin kıyafetlerinin incelenmesi

(1)

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

GİYİM ENDÜSTRİSİ VE GİYİM SANATLARI

EĞİTİMİ ANABİLİM DALI

GİYİM SANATLARI EĞİTİMİ BİLİM DALI

BURSA KENT MÜZESİNDE BULUNAN 19. VE 20.

YÜZYIL

LARA AİT BURSA GELİN KIYAFETLERİNİN

İNCELENMESİ

Şükran ÇAKMAK

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışman

Yrd. Doç. Şerife MIZRAK

(2)

(3)

(4)

(5)

ÖNSÖZ

Osmanlı giyim kuşamı, altı yüzyıl boyunca, benzer biçimdeki kıyafetlerden oluşmuş, batı etkilerinin baskın hale gelmesi ile, 19. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak, büyük değişiklik göstermiştir (Görünür, 2006: 61).

Köklü bir tarihi mirası olan Osmanlı İmparatorluğundan, Cumhuriyete geçiş sürecinde yaşadığı değişim her şeyde olduğu gibi gelin kıyafetlerinde de kendini göstermiştir.

Yapılan bu çalışmayla, 19. ve 20. yüzyıllardaki değişimin gelinliklerdeki yansıması belgelenmiştir. Değişimin izlerini ve dönemin kültürel değerlerini yansıtan gelin kıyafetlerinin incelenmesi ve bilimsel olarak tüm yönleriyle geleceğe taşınması milli görevlerimizden biridir. Bu görev bilinciyle yapılan çalışma; Bursa Kent Müzesinde bulunan 19. ve 20. yüzyıla ait Bursa gelin kıyafetlerinin kesim, dikim, model, malzeme ve süsleme özellikleri yönünden incelenerek ait oldukları dönemler hakkında edinilen bilgilerin bilim disiplini doğrultusunda belgelenmesi amacıyla planlanmış ve yürütülmüştür.

Araştırmanın her aşamasında engin bilgi ve tecrübeleriyle beni yönlendiren, teşvik eden ve her türlü desteğini esirgemeyen değerli hocam ve danışmanım Sayın Yrd. Doç. Şerife Mızrak'a teşekkürü bir borç bilirim.

Bursa Kent Müzesinde bulunan eserlere ulaşmama olanak sağlayan, başta Bursa Kent Müzesi Müdürü Sayın Ahmet Ömer Erdönmez'e, Müdür Yardımcısı Dilek Yılmaz Karakaş'a, halkla ilişkiler sorumlusu Süreyya Buluş'a, ve tüm müze çalışanlarına gerekli ortamı, bilgi desteğini sundukları için ve en önemlisi güler yüzlerini esirgemedikleri için teşekkür ederim.

Araştırmanın her aşamasında maddi manevi desteklerini esirgemeyen, her zaman yanımda olan canım aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

(6)

(7)

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Öğr

en

cin

in

Adı Soyadı Şükran ÇAKMAK Numarası 104240011005

Ana Bilim /

Bilim Dalı Giyim Endüstrisi ve Giyim Sanatları Eğitimi Ana Bilim Dalı / Giyim Endüstrisi ve Giyim Sanatları Eğitimi Danışmanı Yrd. Doç. Şerife MIZRAK

Tezin Adı Bursa Kent Müzesinde Bulunan 19. Ve 20. Yüzyıl Bursa Gelin Kıyafetlerinin İncelenmesi

ÖZET

Türk giyim tarihinde kıyafetlere bakıldığında, toplumun gelenek ve göreneklerini, iklim özelliklerini, ekonomik yapısını ve inanç değerlerini yansıttığı anlaşılmaktadır. Bu da her toplumun kendine has giyim tarzının olduğunu ortaya koymakta ve giyimi ait olduğu topluma özgü kılmaktadır.

İhtiyaçların farklılaşması giyim, kuşam ve süslenmede değişimi getirmiştir. Gelin kıyafetleri ve bu kıyafetlerde bulunan bütün kültürel unsurlar, yer ve bölge farklılıkları doğrultusunda, zamanla değişime uğramıştır. Gelinlik tarih boyunca farklı kültürde, yaşam biçimlerine ve zamanla moda akımlarına göre çeşitlilik göstermiş olsa da hiçbir zaman önemini kaybetmemiştir. Günümüze kadar ulaşmış olan geleneksel gelin kıyafetlerinin kültürel temellerinin tespiti bu bakımdan önem taşımaktadır.

Araştırmada, Bursa Kent Müzesinde bulunan gelin kıyafetleri; kullanılan malzeme, kesim, dikim, renk ve süsleme teknikleri yönünden inceleyerek; gelin kıyafetlerinin özelliklerini gün yüzüne çıkarmak ve giyim tarihine ışık tutacak kaynak oluşturarak kültürel mirasımıza sahip çıkmak amaçlanmıştır.

Araştırmanın birinci bölümünde; problem cümlesi, alt problemler, araştırmanın amacı, araştırmanın önemi ve literatür taramalarında konuyla ilgili araştırmalar, tanımlara, yer verilmiştir. İkinci bölümde ise; 19. ve 20. yy. gelin kıyafetleri , gelinliğin tanımı, tarihçesi, sınıflandırılması ve Bursa kadın giysileri hakkında bilgi verilmiştir. Bursa ilinin genel özelliklerine (coğrafi konum, tarihi konum, kültür ve sanat, yapılan el sanatları) yer verilmiştir. Üçüncü bölümde, araştırmanın yöntemine yer verilmiştir.

Bulgular ve tablolar bölümünde, gelin kıyafetleri örneklerinin her özelliği için tablo oluşturulmuştur. Örnekler gözlem fişleri doğrultusunda kesim, dikim, süsleme, renk ve malzeme yönünden incelenerek bulgular elde edilmiştir. Gözlem fişlerinden elde edilen veriler tablolara aktarılmış ve tablolardan elde edilen bulgulara göre, her özelliğin değerlendirilmesi yapılarak, bulgular doğrultusunda sonuca ulaşılmaya çalışılmış, konuyla ilgili bazı öneriler sunulmuştur.

(8)

T.C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Öğr

en

cin

in

Adı Soyadı Şükran ÇAKMAK Numarası 104240011005

Ana Bilim /

Bilim Dalı Clothing Industry And Clothing Arts Education Department / Department Of Clothing Industry Danışmanı Yrd. Doç. Şerife MIZRAK

Tezin İngilizce Adı Investigation Of Bride Attires About 19. And 20. Centuries In Bursa City Museum

SUMMARY

Looking into the clothes in Turkish history, it is observed that the cloths reflect the tradition and custom of the society and its climate features, economic structure and believe in the values of the society. And that makes clothing peculiar to the society that it belongs to and forms the clothing style of each society.

Differentiation of needs has brought variation in clothing, finery and dressing. Bride costumes and all the cultural elements in these dresses, place and regional differences in the line, has undergone change over time. Wedding gown never lost its importance even though it has show a diversity in different culture, life styles and fashion trends. Determination of cultural foundations of bride dresses until today, they have reached is very important in this regard.

In study, wedding dress in Bursa City Museum were examined in respect of their materials, cutting, sewing, color and decoration techniques; and it was aimed to reveal features of wedding dress to protect our cultural heritage by constituting a source that will light the way for history of clothing.

Problem statement, sub problems, aim of the research, significance of the research, definitions and related to the subject in the literature scan in the preface section of the study take place the, in second part of study take place in the 19th and 20th century Bursa bride attires, the definition of wedding dress its history, classification and informations about women costumes of Bursa, general features of Bursa (geographic position, historical position, culture and tourism, handicrafts). In the third section of the study take place the method.

Tables were created for every property of each bride attire. The findings were obtained in accordance with samples of the observation of the chips in the line of cutting, sewing, trimming, the color and the material terms of examining. The data what is obtained from observation labels were transferred to this table. Every property of each bride attire were evaluated with regard to the findings what are obtained from the table and the results were tried to be had in view of these findings. Key Words: Wedding dress, bride attire, tradition, clothing finery, dressing.

(9)

KISALTMALAR

A : Arka

A.O. : Arka Ortası Bkz. : Bakınız cm : Santimetre D.B.İ. : Düz Boy İplik K.K. : Kumaş Katı mm : Milimetre No : Numara Ö.O. : Ön Ortası TDK : Türk Dil Kurumu vb. : ve benzeri vd. : ve diğerleri yy. : Yüzyıl

(10)

(11)

İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖNSÖZ ... i ÖZET ... ii SUMMARY ... iii KISALTMALAR ... iv İÇİNDEKİNLER ... iv

TABLOLAR LİSTESİ ... viii

ÇİZİMLER LİSTESİ ... iv

FOTOGRAF LİSTESİ ... xi

ÖRNEKLER LİSTESİ ... xv

ŞEKİLLLER LİSTESİ ... xvi

BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. Problem Cümlesi ... 1 1.2. Alt Problemler ... 1 1.3. Araştırmanın Amacı ... 1 1.4. Araştırmanın Önemi ... 2

1.5. Konuyla İlgili Araştırmalar ... 3

1.6. Tanımlar ... 5

BÖLÜM II 19. ve 20. Yüzyıl Bursa Gelin Kıyafetleri 2.1. Gelinliğin Tanımı ... 7

2.2. Gelinliğin Tarihçesi ... 11

2.3. 19. ve 20. Yüzyıl Gelin Kıyafetlerinin Özellikleri ... 14

2.4. Gelinliğin Sınıflandırılması ... 19

2.4.1. Giyildiği Giysi Cinsine Göre Sınıflandırma... 19

(12)

2.4.3. Kullanılan Malzemeye Göre Sınıflandırma ... 23

2.5. Gelinlikte Kullanılan Dikiş Teknikleri ... 23

2.5.1. Elde Düz Teyel Dikişi ... 24

2.5.2. Oyulgama Dikişi ... 24

2.5.3. Çırpma Dikişi ... 25

2.5.4. Hiristo Teyeli ile Baskı Dikişi ... 25

2.5.5. Elde Kapalı Baskı (Kıvırma Baskı) ... 26

2.5.6. Sülfüle Dikişi ... 27

2.5.7. Bal peteği (Bal Gümeci) ... 28

2.5.8. Makinede Düz Dikiş ... 29

2.5.9. Makinede Spor Dikiş ... 29

2.5.10. Makinede Kapalı Baskı Dikiş ... 30

2.6. Gelinlikte Kullanılan Süsleme Teknikleri ... 30

2.6.1. İşleme Tekniğine ile Yapılan Süslemeler ... 30

2.6.2. Dikiş Tekniği ile Yapılan Süslemeler ... 31

2.7. Bursa İlinin Genel Özellikleri ... 34

2.7.1. Coğrafi Konum……….34

2.7.2. Tarihi Konum……….35

2.7.3. Kültür ve Turizm………36

2.7.4. Bursa El Sanatları………..38

2.8. Bursa Kent Müzesi Hakkında Bilgi ... 39

2.9. Bursa'da Gelin ve Gelinliklerin Özellikleri………...42

BÖLÜM III YÖNTEM 3.1. Araştırmanın Yöntemi ... 45 3.2. Evren ve Örneklem ... 45 3.3. Sayıltılar ... 46 3.4. Sınırlılıklar ... 46

(13)

BÖLÜM IV Bulgular ve Tablolar

4. Bursa Kent Müzesinde Bulunan 19. ve 20. Yüzyıllara Ait Bursa Gelin

Kıyafetlerinden Örnekler ... 48

4.1. Gözlem Fişleri ... 468

4.2. Kaynak Kişi Künyesi ... 284

4.3. Değerlendirme ... 285

4.3.1. Gelin Kıyafetlerinde Kullanılan Ana Kumaşlar ve Astarlı Kumaşlar ... 286

4.3.2. Gelin Kıyafetlerindeki Yardımcı Malzemeler ve Süslemede Kullanılan Malzemeler ... 288

4.3.3. Gelin Kıyafetlerinde Kullanılan Renkler ... 290

4.3.4. Gelin Kıyafetlerinde Kullanılan Model ve Kesim Teknikleri .. 292

4.3.4.1. Entarilerde Model ve Kesim Teknikleri. ... 292

4.3.4.2. Bluzlarda Model ve Kesim Teknikleri ... 293

4.3.4.3. Ceketlerde Model ve Kesim Teknikleri ... 294

4.3.4.4 Cepken ve Yeleklerde Model ve Kesim Teknikleri ... 295

4.3.4.5. Eteklerde Model ve Kesim Teknikleri ... 297

4.3.4.6. Şalvarlarda Model ve Kesim Teknikleri ... 297

4.4. Gelin Kıyafetlerinde Kullanılan Dikiş Teknikleri. ... 300

4.5. Gelin Kıyafetlerinin Süslemelerinde Seçilen Konular ... 302

4.6. Gelin Kıyafetlerinde Süsleme Teknikleri ... 305

BÖLÜM V Sonuç ve Öneriler 5.1. Sonuç ... 305

5.2. Öneriler ... 308

Kaynakça ... 310

EK 1: Gözlem Fişi Örneği ... 317

EK 2: Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkaşkanlığı Kabul Yazısı ... 319

EK 3: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulu Kararı ... 320

(14)

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo No Sayfa No

Tablo 1 Ana Kumaşlar ve Astar Kumaşlarında Kullanılan Malzemeler Döküm

Tablosu ... 285

Tablo 2 Yardımcı Malzeme ve Süslemede Kullanılan Malzemeler Döküm Tablosu ... 287

Tablo 3 Gelin Kıyafetlerinde Kullanılan Renkler ... 289

Tablo 4 Gelin Kıyafetlerinde Kullanılan Model ve Kesim Teknikleri ... 291

Tablo 5 Gelin Kıyafetlerinde Kullanılan Model ve Kesim Teknikleri ... 296

Tablo 6 Gelin Kıyafetlerinde Kullanılan Dikiş Teknikleri ... 299

Tablo 7 Süslemede Seçilen Konular Döküm Tablosu ... 301

(15)

ÇİZİMLER LİSTESİ Çizim No Sayfa No Çizim No: 1 ... 52 Çizim No: 2.1 ... 60 Çizim No: 2.2. ... 61 Çizim No: 3 ... 69 Çizim No: 4 ... 76 Çizim No: 5 ... 83 Çizim No: 6 ... 91 Çizim No: 7.1 ... 99 Çizim No: 7.2. ... 100 Çizim No: 8.1. ... 108 Çizim No: 8.2. ... 109 Çizim No: 8.3. ... 110 Çizim No: 9.1. ... 118 Çizim No: 9.2. ... 119 Çizim No: 10.1 ... 127 Çizim No: 10.2. ... 128 Çizim No: 11.1. ... 137 Çizim No: 11.2. ... 138 Çizim No: 12.1. ... 147 Çizim No: 12.2. ... 148 Çizim No: 12.3. ... 149 Çizim No: 13.1. ... 155 Çizim No: 13.2. ... 156 Çizim No: 14 ... 164 Çizim No: 15.1 ... 170 Çizim No: 16.1. ... 176 Çizim No: 16.2. ... 177 Çizim No:.17.1. ... 184 Çizim No:.17.2 ... 185 Çizim No:.18.1. ... 193 Çizim No:.18.2 ... 194

(16)

Çizim No:.19.1. ... 202 Çizim No:.19.2 ... 203 Çizim No:.20.1. ... 211 Çizim No:.20.2 ... 212 Çizim No:.21.1. ... 222 Çizim No:.21.2. ... 223 Çizim No:.21.3. ... 224 Çizim No:.22.1. ... 232 Çizim No:.22.2. ... 233 Çizim No:.23.1. ... 241 Çizim No:.23.2. ... 242 Çizim No: 23.3. ... 243 Çizim No: 24.1. ... 252 Çizim No: 24.2. ... 253 Çizim No: 24.3. ... 254 Çizim No: 24.4. ... 255 Çizim No: 24.5. ... 256 Çizim No: 24.6. ... 257 Çizim No: 25.1. ... 264 Çizim No: 25.2. ... 265 Çizim No: 26.1. ... 272 Çizim No: 26.2. ... 273 Çizim No: .27.1. ... 280 Çizim No: .27.2. ... 281

(17)

FOTOĞRAF LİSTESİ

Fotoğraf No Sayfa No

Fotoğraf No 1a: Ön Görünüm ... 53

Fotoğraf No 1b: Arka Görünüm ... 54

Fotoğraf No 1c: Yaka Detay Görünümü... 55

Fotoğraf No 1d: Kol Detay Görünümü ... 55

Fotoğraf No 2c: Yaka Detay Görünüm ... 64

Fotoğraf No 2d: Yaka Detay Görünüm ... 64

Fotoğraf No 3c: Kol ve Yırtmaç Detay ... 72

Fotoğraf No 4b: Ağ Detay Görünüm ... 78

Fotoğraf No 4c: Paça Detay Görünüm ... 78

Fotoğraf No 5d: Kol Detay Görünüm ... 86

Fotoğraf No 7c: Kol Detay Görünüm ... 103

Fotoğraf No 8d: Yaka Detay Görünüm ... 113

(18)

Fotoğraf No 10c: Kol-Yaka Detay Görünüm ... 131

Fotoğraf No 10d: Kol-Yaka Detay Görünüm ... 131

Fotoğraf No 11c: Yaka-Kol Detay Görünüm ... 141

Fotoğraf No 11d: Ön Yaka Detay Görünüm... 142

Fotoğraf No 11e: Arka Görünüm ... 142

Fotoğraf No 12a: Cepken-Şalvar Ön Görünüm ... 150

Fotoğraf No 12b: Yelek Ön Görünüm ... 151

Fotoğraf No 12c: Cepken Manşet Detay Görünüm ... 151

Fotoğraf No 12d: Şalvar Paça Detay Görünüm ... 151

Fotoğraf No 15b: Kol ve İç Detay Görünüm ... 171

Fotoğraf No 16c: Yaka ve Kol Detay Görünüm ... 180

Fotoğraf No 17c: Ön Yaka ve Kol Detay ... 188

Fotoğraf No 17d: Arka Yaka ve Kol Detay ... 188

(19)

Fotoğraf No 18d: Kol ve Şalvar Yan Detay Görünüm... 197

Fotoğraf No 19d: Manşet Detay Görünüm ... 206

Fotoğraf No 19e: Etek Detay Görünüm ... 206

Fotoğraf No 20c: Ön Yaka Detay Görünüm ... 215

Fotoğraf No 20d: Arka Yaka Detay Görünüm ... 215

Fotoğraf No 20e: Şalvar Görünüm ... 216

Fotoğraf No 20f: Şalvar Paça Detay Görünüm ... 216

Fotoğraf No 21c: Yaka ve Kol Detay Görünüm ... 227

Fotoğraf No 21d: Yaka ve Kol Detay Görünüm ... 227

Fotoğraf No 22c: Ön Yaka Detay Görünüm ... 236

Fotoğraf No 24a: Ön Görünüm ... 258 Fotoğraf No 24b: Arka Görünüm ... 259 Fotoğraf No 25a: Ön Görünüm ... 266 Fotoğraf No 25b: Arka Görünüm ... 267 Fotoğraf No 26a: Ön Görünüm ... 274 Fotoğraf No 26b: Ön Görünüm ... 275 Fotoğraf No 27a: Ön Görünüm ... 282 Fotoğraf No 27b: Arka Görünüm ... 283

(20)

Fotoğraf No 29: Gelin Mendili ... 10

Fotoğraf No 30: Gelin Mendili ... 10

Fotoğraf No 31: Gelin Pabucu ... 10

Fotoğraf No 32: Bursa Kent Müzesi ... 40

Fotoğraf No 33: Esnaf Sokağı ... 41

(21)

ÖRNEKLER LİSTESİ Örnek No Sayfa No Örnek No 1 ... 48 Örnek No 2 ... 56 Örnek No 3 ... 65 Örnek No 4 ... 73 Örnek No 5 ... 79 Örnek No 6 ... 87 Örnek No 7 ... 95 Örnek No 8 ... 104 Örnek No 9 ... 114 Örnek No 10 ... 123 Örnek No 11 ... 132 Örnek No 12 ... 143 Örnek No 13 ... 152 Örnek No 14 ... 160 Örnek No 15 ... 166 Örnek No 16 ... 172 Örnek No 17 ... 181 Örnek No 18 ... 189 Örnek No 19 ... 198 Örnek No 20 ... 207 Örnek No 21 ... 217 Örnek No 22 ... 228 Örnek No 23 ... 237 Örnek No 24 ... 247 Örnek No 25 ... 260 Örnek No 26 ... 268 Örnek No 27 ... 276

(22)

ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil No Sayfa No Şekil 1 ... 24 Şekil 2 ... 25 Şekil 3 ... 25 Şekil 4 ... 26 Şekil 5 ... 26 Şekil 6 ... 27 Şekil 7 ... 27 Şekil 8 ... 27 Şekil 9 ... 28 Şekil 10 ... 29 Şekil 11 ... 30 Şekil 12 ... 30 Şekil 13 ... 31 Şekil 14 ... 31 Şekil 15 ... 32 Şekil 16 ... 32 Şekil 17 ... 32 Şekil 18 ... 32 Şekil 19 ... 33 Şekil 20 ... 33 Şekil 21 ... 33 Şekil 22 ... 33 Şekil 23 ... 33 Şekil 24 ... 33 Şekil 25 ... 34 Şekil 26 ... 34

(23)

BÖLÜM I Giriş

Bursa Kent Müzesinde Bulunan 19. ve 20. Yüzyıllara Ait Bursa Gelin Kıyafetleri

1.1. Problem Cümlesi

Bursa Kent Müzesinde Bulunan 19. ve 20. Yüzyıllara Ait Bursa Gelin Kıyafetleri nelerdir?

1.2. Alt Problemler

1. 19. ve 20. yüzyıl Bursa gelin kıyafetlerinin genel özellikleri nelerdir? 2. 19. ve 20. yüzyıl Bursa gelin kıyafetlerindeki model özellikleri nasıldır? 2. Bursa gelin kıyafetlerinde kesim özellikleri nelerdir?

3. Bursa iline ait gelin kıyafetlerinde kullanılan malzeme, dikim teknikleri ve süsleme özellikleri nelerdir?

1.3. Araştırmanın Amacı

Bursa Kent Müzesinde bulunan 19. ve 20. yüzyıllara ait Bursa gelin kıyafetlerinin araştırılmasındaki amaçlar şu şekilde sıralanabilir:

1. Bursa Kent Müzesinde bulunan ve iki yüzyıllık bir zaman diliminin örneklerini kapsayan gelin kıyafetlerinin model, kesim, süsleme ve dikim özelliklerini belirlemek,

2. Kültürel mirasa katkı sağlamak,

3. Gelin kıyafetlerindeki kesim tekniklerini inceleyerek çizimlerini yapmak, 4. Gelin kıyafetlerinin zaman içerisindeki değişimini gözler önüne sererek yüzyılların vermiş olduğu zaman aşımında unutulmaktan kurtarmak ve bu kıyafetleri gözlem fişi bilgileriyle belgelendirerek bir katalog hazırlamak,

(24)

5. Gelin kıyafetlerinin geleceğe aktarılmasını sağlayarak, tarihi değerlerin yeni tasarımlara ışık tutmasını ve yeni tasarımlarla birlikte canlı kalmasını sağlamak,

6. Bundan sonraki çalışmalara ışık tutacak bir kaynak oluşturulmasını sağlamak amaçlanmaktadır.

1.4. Araştırmanın Önemi

Bursa, Osmanlı'nın ilk başkenti olarak Osmanlı tarih, kültür ve sanatında önemli bir yere sahiptir. Bu kültür ve sanatı gelecek nesillere taşınmasında özel bir yeri olan giyim, kültürel mirasın geleceğe aktarılması adına önem arz etmektedir.

Tarihi süreç içerisinde çeşitli değerlerin etkisiyle değişiklik göstermiş olan gelin kıyafetleri, Bursa halkı için ayrı bir yere sahip olması bu kıyafetlerin günümüze kadar titizlikle saklanıp ulaştırılmasından anlaşılmaktadır. Fakat günümüze ulaşmış olan örneklerin sayısı çok az olmakla birlikte yüzyılların vermiş olduğu zaman aşımı, kumaşlardaki ve kullanılan malzemelerdeki aşınmalar sebebiyle kaybolmaya yüz tutmuştur. Kaybolmakla karşı karşıya kalan bu kültür değerlerimizin korunarak, belgelenip gelecek nesillere aktarılması yönünden önem taşımaktadır.

Fakat bu güne kadar yapılan çalışmaların çoğu konuyu sadece belli boyutlarıyla ele almakta ve gelecekte bu çalışmaların uygulanabilirliği ve geleceğe taşınması mümkün olamamaktadır.

Bursa giyim kuşamı üzerine birçok çalışma yapılmıştır. Yapılan çalışmalarda gelin giyimine değinilmiş olmakla birlikte, ele alınan örnekler belli bir zaman, belli bir köy veya folklorik özelliklerle sınırlı kalmıştır. Fakat bu çalışmada Bursa gelin kıyafetlerinin 19. ve 20. yüzyılları kapsayan tarihi süreç içerisinde meydana gelen değişimi, sanat değerleri ve teknik özellikleriyle bir bütün olarak incelenmemiştir.

Bir sanat eserinin tespiti ve geleceğe aktarılmasında estetik bilgiler gibi, teknik bilgiler de önemli rol oynar. Bu nedenle önemli özellikler gösteren gelin kıyafetleri, model, kumaş, dikiş ve astarlama teknikleri ve süsleme özellikleri bakımından incelenerek fotoğraf, kesim, teknik çizimleriyle gelecek nesillerin faydalanmaları açısından belgelenmelidir.

(25)

Bu nedenle, 19. ve 20. yüzyıl Bursa gelin kıyafetleri, Osmanlı İmparatorluğundan-Cumhuriyete geçişte, batılılaşmanın, sanayinin ve medyanın gelin giyimindeki etkilerini ortaya koymaktadır. Bu çalışma Osmanlı-Türk kültürünün bu değerli örneklerini gelecek nesillere aktarmak ve özelliklerini ortaya koymak için önem arz etmektedir.

İncelenen kıyafetler, sergi katalog çalışmalarında belli özellikleri yönünden (boy ölçüsü, işleme bilgisi ve süsleme) tanıtılmaya çalışılmış olmakla birlikte, geleceğe aktarmada yetersiz olduğu, gözlem fişlerinde belirtilen özelliklerin verilmediği gözlenmiş olup, yapılan bu çalışma giysilerin tüm özelliklerini açıklaması ve özellikler teknik çizimlerinin yapılması, geleceğe aktarma yönünden önemlidir.

Bu çalışmayla, tarihi, kültür ve sanat değerlerimizi tanıtmak, günümüzdeki örneklerle birlikte bu değerlerimizin yitip gitmesine göz yummamak ve gelecek kuşaklara sağlıklı ve kapsamlı bir bilimsel bilgi kaynağı sunmak amaçlanmaktadır. Ayrıca incelenen gelinliklerin yok olması durumunda bu çalışma, Bursa gelin kıyafetleri hakkında kaynak olacaktır.

Bu amaçla tarihten günümüze ulaşan ve Bursa Kent Müzesinde bulunan 19. ve 20. yüzyıllara ait gelin kıyafetlerinin bilimsel olarak incelenmesi önem taşımaktadır.

1.5. Konuyla İlgili Araştırmalar

Altuntaş ve diğerleri tarafından 2000'de yaptıkları çalışmada "Halk Oyunları Kıyafetleri ve Teknik Çizimleri" hakkında bilgi vermişlerdir.

Apak ve diğerleri 1997'de "Osmanlı Dönemi Kadın Giyimleri" adlı eserde farklı yüzyıllardaki gelinlik çeşitleri hakkında bilgi vermişlerdir.

Bedük, 1992'de "Konya Müze ve Evlerinde Bulunan Bindallı Tek Parçalı Elbiselerin Genel Özellikleri" adlı çalışmada bindallının tanımı ve tarihçesi hakkında bilgi vermiştir.

(26)

Bedük, Küçükosmanoğlu ve Akıncı 2005'de "Bursa Keles İlçesi Kadın Kıyafetleri" adlı çalışmada Bursa giyim kuşamı hakkında bilgi vermişlerdir.

Çağdaş ve Özkan 2005'te "Geleneksel İnegöl Gelinliklerinin Özelliklerinin Belirlenmesi" isimli çalışmayla geleneksel gelinlikler hakkında bilgi vermişlerdir.

Erden 2002'de yaptığı çalışmada "Bursa Yöresi Giysi Kültürü" üzerine yaptığı çalışmada gelin ve damatlar için kullanılan tören giysilerinin özellikleri hakkında bilgi vermiştir.

Garnet'in 2009'da "Türkiye'nin Kadınları ve Folklorik Özellikleri" adlı çalışmasında Osmanlıdaki orta ve alt sınıfa mensup kadınların düğün kıyafetleri hakkında bilgi vermiştir.

Hamdi Bey 1973 "Yılında Türkiye'de Halk Giysileri Elbise-i Osmaniye" adlı eserinde Bitinya'lı köylülerin düğün giysileri ve gelin terimi hakkında bilgi vermiştir. Kılınç 2008 "Geleneksel Konya Giysileri" adlı çalışmasında gelinlikler ve özel gün giysilerini hakkında bilgi vermiştir.

Mersin 2010'da "Denizli İli Çardak İlçesi Söğüt Köyü Gelin Kıyafetleri" hakkında bilgi vermiştir.

Özel 1992'de "Folklorik Türk Kıyafetleri" adlı eserinde Osmanlıdan günümüze kıyafet kültürü hakkında bilgi vermiştir.

Sert 1996'da yaptığı çalışmada Konya evlerinde bulunan gelinlikleri model, kesim ve süsleme yönünden incelemiş, kalıplarını çıkartarak gelinlikler hakkında bilgi vermiştir.

Taş 2002'de "Bursa Folkloru" adlı eserinde Bursa tarihi kültürel yapısı ve yaşam biçimleri ile ilgili giyim kuşam, düğün ve düğün ile ilgili terimlere ait bilgi vermiştir.

Yenisey 1955'te "Geçen Yüzyıllarda Bursa'da Düğün Adetleri" isimli makalesinde düğün kıyafetleri hakkında bilgi vermiştir.

(27)

Yılmaz 2005'te "Türk Giyiminde İbecik Köyü Gelin Kıyafetleri" adlı çalışmasında tarih süreci içerisinde gelin kıyafetleri hakkında bilgi vermektedir.

1.6. Tanımlar

Agraf: Bir kanca ve bir gözden oluşan giysilerin kapanmasında kullanılan araç, kopça (Kılınç, 2008: 123).

Angles: "İngiliz danteli" anlamında kullanılır. İlk olarak Orta Avrupa’da yapılmaya başlanan dantel angles iğne nakışı ve dantelin kombine edildiği bir elişi türüdür (Anonim 7, 2012: 3).

Astar: Elbiselerde kumaşları daha dayanıklı hale getirmek için altlarına konulan bez ve kumaşlar (Kılınç, 2008: 123).

Bezeme: Süslemek ve donatmak manasında olan bezemek mastarından gelen, donatmak veya süslemek anlamındadır (Arseven, 1983:218).

Birit: Kumaş veya örgü kaytanlarla yapılan bir çeşit ilik (Kılınç, 2008: 124) Çıt çıt: Üzerinde dikili bulundukları şeyin iki kenarını üst üste getirerek birleştirmeye ve tutturmaya yarayan, iki parçadan yapılmış metal nesne, fermejüp, kopça (Anonim 4, 2012: 3).

Dival İşi (Mıhlama-Maraş İşi): Genellikle ıhlamur ağacından yapılmış kalıpların üstüne işlenen bu iğnenin bazen kalın çuha ya da karton kalıpların üstüne işlenmiş örnekleri de vardır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde her yüzyılda uygulanmış dival işinin ya altın rengi yada gümüş rengi metal ipliklerle uygulanmış çeşitlemeleri yanı sıra saray kesiminde altın, gümüş metal ipliklerle yapılmış olanları da bulunmaktadır (Barışta, 1999: 200). Özellikle kadife, canfes, atlas, tafta gibi kumaşlar üzerine mukavva kalıp kullanılarak işlenen nakıştır. Dival işi tek yüzlü bir işlemedir. Desenin altı özel olarak hazırlanan karton ile kabartılıp yedi kat sırma ile desen üzerinden atlatılarak, kenarlarda iplik ile karşılıklı tutturulur. Aynı işlem yan yana uygulanarak işlenir (Korkusuz, 1997: 356).

(28)

Duvak: Gelinin başını, bazen de yüzünü örten dantel veya tülden örtü (TDK, 2012).

Gelin Pabucu: Eski Türk kadının ayakkabısının en süslü olanıdır. Altın ve gümüş ile işlenir, işlemeleri arasına inciler de katılır (Koçu, 1967:121).

Gelin Teli: Gelinlerin başlarına takılan, parlak, uzun, ince gümüş tel (Anonim 4, 2012: 3).

Kadife: İpek, pamuk ve yünden yüzü tüylü yumuşak kumaştır (Koçu, 1967:136).

Kaftan: Önü açık uzun ve bol kollu bir elbisedir (Apak vd., 1997: 149).

Klaptan : Eğirme çarkı ile sarılan veya tel ile karışık veya pamuk iplik türüdür (Apak vd., 1997: 149).

Kuş: Giysilerin kolları ile bedenlerinin birleştiği yerde kol altına dikilen küçük kare parça, bu sayede kol rahat hareket edebilir (Kılınç, 2008: 127).

Pat: Giysilerin kapanma yerlerine kumaş eklenerek yapılan kenar (Kılınç, 2008: 127).

Peş: Bazı giysilerin bol olması için yanlarına eklenen kumaş parçası (Anonim 4, 2012: 3).

Üç Etek (Entari): İki tarafı yırtmaçlı, uzun ve yarısına kadar dikişsiz, açık ve geniş kollu ve kol astarı da kendi kumaşından yapılmış üç etekli elbiselerdir (Büngül, 1939: 113). Entarinin belden aşağı kısmının üç ayrı yaprak, dilim halinde yapılmasından gelir. Şalvar üstüne giyilir (Koçu, 1967: 236).

(29)

BÖLÜM II

19. ve 20. Yüzyıl Bursa Gelin Kıyafetleri 2.1. Gelinliğin Tanımı

Türk giyim tarihinde özel gün kıyafeti denildiğinde ilk akla gelen gelinliklerdir. Gelinlik hakkında çeşitli kaynaklarda şu şekilde tanımlamalar yapılmaktadır:

Kadın yaşamında önemli geçiş dönemi olan evlenme, özel bir giyim; gelinlik ile vurgulanmaktadır (Sürür, 2011: 12).

Taş'a göre gelinlik; Gelin kızın düğün sırasında giydiği özel elbise (2002: 154). Kadife veya atlas kumaş üzerine sim, sırma, tırtıl ve pul gibi malzemelerle dival işi tekniğinde, kompozisyonlarla işli elbiselere "bindallı" denir (Çorum, 2011:47).

Özel'e göre; Gelinlere giydirilen düğün elbisesi, Anadolu'da "bindallı" adıyla tanınan ve şalvarsız olarak giyilen entarilerdir. Genellikle kadife ve seyrek olarak da atlas kumaştan, üzerine bindallı şeklinde sırma işlemeler yapılmış, etekleri topuğa kadar inen bir entaridir. Başa yemeni veya krep örtülüp, bele kemer bağlanarak giyilir. kış mevsimlerinde üzerine kürk giyildiği de olur (1992: 16).

Gelin Entarisi (Gelinlik): Eski toplum hayatımızda bir kadının ömrü boyunca giydiği en pahalı ve en süslü entarinin adı şeklinde tanımlanmaktadır (Koçu, 1969: 121).

Bazı yörelerde gelinliğe "gelin fistanı" denilmektedir. Atlas, sevai, kadife, üsküfe gibi kumaşlardan yapılır. Gelin elbisesi olarak kaftan, bindallı telli, okkalık gibi giysiler kullanılır. Bazı bölgelerde renklerin anlamlarına göre gelinlik dikilmektedir (Muratoğlu, 1995: 60).

Aytaç'a göre; Gelinlik geleneğe bağlı yörelerde "al" adıyla bilinir. Gelin alı, geleneksel gelinliklerin rengini belirlemek için kullanılan bir sözdür. Türklerde

(30)

yaygın olan geleneğe göre gelinliğin rengi genellikle "al"dır (Aktaran: Taş, 2002: 545).

Koçu'ya göre, Eski Türk toplumlarında gelin kıyafeti; Gelin tuvaleti "Gelinlik" yahut "gelin entarisi" bir esvap, "gelin pabucu" ve "gelin terliği" denilen bir pabuçla bir terlik, duvak ile duvağa takılan "gelin teli" ile tamamlanmış olurdu (1967:122).

Gelinliklerin tamamlayıcı ve ayrılmaz parçası olan gelin duvağı veya başlığıdır. Bu başlıkların geçmişten günümüze çeşitli adlar almıştır. Fakat her zaman başlıklar belli duygu ve düşünceleri anlatan kıyafetlerin en önemli tamamlayıcıları olmuşlardır.

Başlıklar sadece süslenmek amacıyla yada giysiyi tamamlamak amacıyla taşımaz. Kadının ekonomik gücünü, toplumsal konumunu ve duygularını yansıtırlar. Fes, tepelik, hotoz en çok kullanılan gelin başlıklarıdır (Editör: Karakaş, 2011: 63).

Duvak, gelinin başını, bazen de yüzünü örten dantel veya tülden örtü", ayrıca perde, peçe, yaşmak, dutuk, tutuk, tuvak gibi değişik şekillerde tarif edilmektedir (Anonim1, 2012: 12). Selçuklularda gelinler "didek" denilen örtüyle başlarını örterlerdi (Özel, 1992: 14). Ya baş örtüsünü sağlamca tutturmak ya da saç tuvalini tamamlamak amacıyla hazırlanmış, 3-5 cm eninde, üzeri işlemelerle bezenmiş "Kaşbastı" denilen uzun dikdörtgen bant" kullanılırdı (Barışta, 1999: 215).

Gelinliklerin ayrılmaz parçalarından biri de gelin başı örtülmesinde kullanılan "telli" olarak adlandırılan örtülerdir. Bursa gelin giyiminde ayrılmaz parça olan telliye "Bursa Tellisi" denilmektedir.

Bursa Tellisi: Duvak olarak ve bazı kıymetli eşyaların örtülmesinde kullanılan ince ipekli bir kumaştır. Çoğunlukla malzemesinde tel kullanılırdı (Esiner, 1943: 9). Gelinlerin yüzlerine çekilen tülden veya dantelden yapılan duvak, genellikle bereket sembolü olarak kullanılır. Pullarla süslenir ve genellikle "al" renklidir (Taş, 2002: 156).

(31)

Tel kırmalı kına gecesi örtüleri; Kırmızı ve tonlarında ipek şifondan gümüş tel ile tel kırma tekniğinde işlenmiş, kenarları su ortası serpme kompozisyonlu kare şeklinde örtülerdir (Soysaldı, 2005: 1081).

Gelin Başlığı

Fotoğraf No 28: Bursa Kent Müzesi Ahmet Erdönmez Koleksiyonu Başlık Örneği

Bedük ve diğerlerinin, Bursa-Keles İlçesi Kadın Kıyafetleri konulu çalışmada incelenen Albazı (Grep-Gelin Alı), 83 cm eninde, 97 cm boyundadır. Kırmızı pamuklu kumaş ile metal pul, boru boncuklarla süslenmiş dikdörtgen formdaki başörtü şeklinde tanımlanmıştır (2005: 1136).

Gelin teli, gelin tuvaletinde duvağı süsleyen, 1-2 mm eninde gayet ince, uzun gümüş teldir. Zengin ailelerde bu teller gümüş yerine altından olur. Duvakla beraber baştan itibaren dizin altuna kadar sarkmaktadır (Koçu, 1969: 122).

Bunun yanında kına gecelerinin en önemli parçalarından biri mendillerdir. Mendiller gelinlerin el mendilleri ve kına mendilleri olarak çeşitli şekillerde olmaktadır. Kına için olanlarına kına bezi denmektedir. "Kına gecesinde gelinin eline yakılan kınayı en dıştan süsleyerek sarmak amacıyla işlenmiş üçgen biçiminde bir tür örtü"dür (Barışta, 1999: 217). El mendilleri ise gelinliğe uygun kare olarak gelinliğin kumaşından veya duvak tülünden hazırlanır. Kenarları dantel, iğne oyası veya değişik malzemelerle süslenir.

(32)

20. Yüzyılda Kullanılan Gelin Mendilleri

Fotoğraf No 29-30: Bursa Kent Müzesi Gelin Mendilleri Görünümü

Gelinliğin bir diğer tamamlayıcısı da gelin pabuçlarıdır. "Gelin pabucu, eski Türk kadınlarının ayakkabılarının en süslü olanıdır. Pabuç düğün günü giyilir. Duvakla birlikte hatıra olarak saklanırdı. Gelin terliği ise, düğünden sonra tebriğe ve gelin görmeye gelenleri karşılarken bir süre daha giyilirdi" (Koçu, 1969: 121-122).

Gelin Pabucu

Fotoğraf No 31: Anonim 2

Osmanlı döneminde günlerce süren düğünlerde, düğünün her gününde farklı giysiler giyilmiştir. Kına gecesinde, gerdek gününde ve gerdek sonrasında giysiler farklıdır. Gerdek sonrasında giyilen giysi "paçalık" olarak isimlendirilmiştir (Aktaran: Bor, 2011: 24). Düğün bir hafta sürdüğünden gelin birden fazla kıyafet ile davetlilerin karşısına çıkmaktadır. Bunlardan biri de "paçalık" denilen paça günü kıyafetidir (Görünür, 2011: 33).

Gelinlerin düğün kıyafetleri (gelinliklerini), duvak, mendil ve tellilerin yanında aksesuar ve takılarla tamamlanmıştır.

(33)

2.2. Gelinliğin Tarihçesi

Gelinlik tarihi çok eskilere dayanmakta ve tüm toplumlarda büyük bir önem arz etmektedir. Evlenme törenlerinde gelinlik giyme adetleri ve gelinlikler, tarihi süreç içinde incelendiğinde farklı anlam ve değerler yüklenerek birçok değişime uğramıştır.

Tarihin geçmiş dönemlerine ait açıklamalarda, evlenme törenleri bir "kült"tür. Bu anlam yüklü oluşum, yaşanılan çağa göre bazı teknik ve malzeme değişikliklerine uğramış, fakat taşımakta olduğu anlamlı önemini kaybetmemiştir (Sürür, 2011: 14).

Çeşitli kültürlerin etkisi altında kalmış, her yöresi gelenek ve görenekler bakımından çeşitlilik gösteren kültürümüzün zengin ve gösterişli bir dalını oluşturan düğün merasimlerinde giyilen gelinliğin tarihi oldukça eskilere dayanmaktadır (Çağdaş ve Nurhan, 2005: 1214).

Moda ve kostüm tarihi alanında yapılan çalışmalarda; (Fashion From Ancient Egypt To The Present Day, Mila Contini, James Laver, C. E. Pucci, J. İronside, 1967, 20.000 yıllık Moda Tarihi, Fraçois Boucher, 1987, Costume & Fashion, James Laver, 1996 (Sürür, 2011: 13). On Üç Asırlık Türk Kıyafet Tarihine Bir Bakış, Nureddin Sevin, 1990, M.Ö 3000`den - 2000`li Yıllara Kostüm & Moda Tarihi, Elif Jülide Dereboy, Tarih Boyunca Anadolu’da Giyim Kuşam, Sabahattin Türkoğlu, 2002 vb) gelin kıyafetlerinin, tarihin çok eski dönemlerinden günümüze, hangi değerlere göre biçimlenerek geliştiği görülmektedir.

Arseven'e göre, eski Türklerde düğününe hazırlananın (gelinin) güzel görünmesi için büyük çabalar harcandığı, giyim kuşam ve çeşitli takılarla süslendiği bilinmektedir. Bu gelenek başından beri Hunlar, Göktürkler ve Uygurlardan Asya Türk Devletleri olan Karahanlılar'dan, Gazneli'lere, Büyük Selçuklulara buradan da Anadolu Selçuklularında sürüp gitmiş Anadolu Beylikleri ve Osmanlılardan günümüze kadar gelmiştir (Aktaran: Kılınç, 2008: 58).

Gelinliğin tarihi süreciyle ilgili kaynaklar incelendiğinde gelinliklerin modelleri kullanılan kumaş bilgisi ve renkleri hakkında bilgilere ulaşılmaktadır.

(34)

Örneğin; Eski Türklerde en önemli dış giyim eşyası kaftanlardı. Kaftanları beden kısmı vücudu sarar, düğme ile önleri bele kadar iliklenir veya açık olur. Kol yenleri de ya uzundur ya kısadır. Kadın kaftanın üzeri çiçeklerle bezenir, erkeklerinki ise sade dikilir. Dede Korkut destanlarında kızlar ve erkekler evlenmeden önce "ak kaftan", gelin ve güvey düğünde "kırmızı kaftan" giyer (Özel, 1992: 20).

Beyaz gelinlik modasının kabul görüp yaygınlaşmasından önce, gelinlikler "Al" renkteydi. Bir Bursa deyimi olarak "Gelin Alı" tanımlamasıyla geleneksel renk zevkimize girmiş olan "Al Gelinlik", bugün için kendi kutsal renginin varlığını, temizliğin saflığın simgesi olan "beyaz"a bırakmakla birlikte, geleneksel kesimde gelin: Kına gecesinde yine de al gelinlik giyip al duvak örter, gelin beyaz gelinliğini, baba evinden ayrıldığı gün giyerdi (Sürür, 2011: 15).

II. Abdülhamit dönemine kadar sultanlar, hanedanın rengi olan kırmızı kumaşlardan dikilen gelinlikler giymişlerdir. Ancak ilk defa II. Abdülhamit'in kızı Naime Sultan bu geleneğe aykırı olarak düğününde beyaz renkli bir gelinlik giymiştir" (Aytaç, 1991: 545).

Beyaz gelinlik giyimi ilk Anne ile başlamıştır fakat moda olarak yaygınlaşması, Kraliçe Victoria’nın 1840 yılında Prens Albert ile evlenirken giydiği beyaz saten gelinliğinin fotoğraflanarak her yerde yayınlanmasıyla gerçekleşmiştir. "Kraliçe Victoria, gelinliğinde "Vickie" dantellerini kullanmak istemişti ve bu nedenle gelinliği beyaz satenden yapılmıştı" (Sürür, 2011: 14).

S. Koca'ya göre önceden gelinler sırası ile beyaz; beyaz üzerine gömlek; gömlek üzerine pamuklu kumaştan yapılmış ve kolları, yakası eteği işlemeli beyaz "partal ( entari)" giyerlerdi; en üste de "işlenik" ve "kakmalı" dedikleri, kadife üzerine işlemeli asıl gelinlik giyerlerdi. Gelin başına ise gelinliği tamamlasın diye "takmalık" denen ve üzeri altınlarla süslenmiş fes takılırdı. Fesin üzerine ise gelinin duvağı örtülürdü. (Aktaran: Uğurlu ve Koca, 2011: 7).

Osmanlılarda kadınların giyim kuşamı yaşa, ekonomik duruma, kocasının statüsüne, mevsimlere, doğum-ölüm-düğün gibi sosyal olaylara, ev içi ve dışına, yapılan işlere göre değişiklik gösteriyordu (Özel, 1992: 15). Orta ve alt sınıflara

(35)

mensup kadınların düğün kıyafetleri modele göre yapılır ve kullanılan malzemeler damadın servetine göre değişir (Garnett, 2009: 501).

Osmanlıda kullanılan kumaşlar çeşitli kültürlerle etkileşim içinde gelişmiştir. Düğün kıyafetlerinde kullanılan kumaşların daha sembolik olmasına özen gösterilmiştir. Türk kırmızısı ile hazırlanmış, Düğün kıyafetlerine kalem işi desenler, altın, gümüş ve klaptan ipliklerle kutsal çiçekler ve ayetler işlenmiştir. Kumaşlar ayrıca çeşitli iğne işleri, püskül ve saçak gibi aksesuarlar ile zenginleştirilerek kullanılmıştır (Apak vd., 1997: 114).

Üç etekler; Kadife, atlas, seraser, bindallı gibi işlemeli kadifeler yanında çizgili kumaşlardan da dikilmekteydi. Ağır değerli kumaşlardan hazırlananlar düğün ve tören kıyafeti olarak kullanılıyordu Bursa, Konya, Denizli, Şam ve İstanbul'da el tezgahlarında dokunan (bürümcük) denilen ipekli kumaşlardan gelin ve damadın gömlekleri dikilir, yakaları iğne oyasıyla temizlenirdi (Özel 1992: 13-15).

Gelinliklere verilen değeri ve kullanılan kumaşların seçimindeki özeni kumaş dokuma özeliklerinin kanun ile düzenlenmesinde anlamaktayız. "1502 tarihli "Kanunname-i İhtisab-ı Bursa", dokuma sanayi ile ilgili ayrıntıları da içermektedir. Bu belgeden XVI. yüzyıl başlarında Bursa'da başlıca üç çeşit kumaş dokunmakta olduğu anlaşılıyor. Bunlar "Kadife". "Kemha" ve "Tafta"dır. Kadifenin yüzü havlı olup, en çok ipek harcanan dokuma türüdür. Kırmızı ve "müzehhep (altın telli)" olmak üzere iki çeşidi vardır. İyi cins müzehhep kadifede, yüz dirhem (314.8gr.) gümüşe 1 miskal (41/2gr.) frengi florini altın kullanılmaktadır. Kadifelerde kalite belirlenmesinde, bir dirhem kadifedeki tel sayısı esas alınmaktadır. Kırmızı kadifede Hindistan'dan getirilen "lök" kırmızısı kullanılmış olması, kumaşın değerini arttırıcı bir özellik sayılmaktadır. Kemha, yüzü düz olan ve dokunuşundan desenli ağır ipekli kumaştır. Çözgüsünde yedi-sekiz bin tane tel bulunmaktadır. Bursa'da dokunmakta olan başlıca kemha çeşitleri şunlardır: "Dolabi kemha", "tab-dihi kemha", yek-renk kemha" ve gülistani kemha". Üçüncü çeşit ipekli ise, parlak ama hafif tafta'dır. Başlıca cinsleri "vale", mugrak", "musannaf vale", "çift tafta", "dühezari tafta" ve "yekta tafta"dır.

(36)

2.3. 19. ve 20. Yüzyıl Gelin Kıyafetlerinin Özellikleri

Gelin kıyafeti denilince öncelikli olarak akla (bindallı, kaftan, üçetek, entari vb. adlarla bilinen) gelinlikler gelmektedir. Bunların yanında gelinliğin tamamlayıcısı olan duvak, ayakkabı, gelin çiçeği ve takılar da gelin giyiminin tamamlayıcı parçalarıdır. Yüzyıllara göre gelin kıyafetleri incelendiğinde siyasi, kültürel ve ekonomik değerlerin giyim üzerindeki etkileri görülmektedir.

Osmanlı Devleti'nin son yüzyılı kadın kıyafetlerinin büyük değişiklikler gösterdiği, geleneksel giyim tarzından uzaklaşılıp, tamamen ithal edilen bambaşka bir modanın etkisine girdiği bir dönemdir. Önce değişiklikler Avrupa giyim unsurlarından ve giysilerin detaylarından etkilenmekten ibaretken, 19. yüzyıl ortalarından itibaren geleneksel giyim ve Avrupa modasına uygun giysiler birbirine karışır (Görünür, 2011: 24).

19. yüzyılın başlarında çoğunlukla mor ve bordo kadifeden yapılan, üzerine dival tekniğinde sırma ile çeşitli bitki motifleri işlenen ve "bindallı" adı verilen elbiseler, gelinlik ve tören giysisi olarak tercih edilmiştir (Çağdaş, 1992: 35).

19. Yüzyıl Bindallı

(37)

Özbel'e göre bindallı: "Çoğunlukla baştan geçirilmek suretiyle giyilir. Ön tarafından bele kadar olan kısmı ve bazılarında hem ön hem yan tarafı açıktır. Kol kapakları ve yanları değişiktir. Beden kısmında o kadar değişikliğe rastlanmaz. Peşli entarilere nazaran daha sade olan bu elbisede formdan ziyade baştan aşağı kadar ön ve arka tarafının işlemelerle kaplı olmasına önem verilir. çoğunlukla kadifeden yapılan bu entarilerin son zamanlara ait olanlarının yaka, kol ve etek uçları dantellerle çevrilmiştir" (1961: 5).

19. yüzyıl başlarında bindallı entariler, Anadolu'nun bütün yörelerinde gelinler tarafından giyilmiştir (Özel, 1992: 16). Bindallı entariler de genellikle, eteğe bolluk vermek için koltuk altlarından itibaren birer ikişer peş (eteği genişletmek için yanlara ilave edilen parça) konularak eteğe doğru çan biçimi verilmiştir. Önü göğüs altına kadar açık, takma kollu, yuvarlak yakalı, bele oturmayan, ancak üst kısmı dar, eteği bol, arkası ön tarafa göre daha uzun etek-ceket olarak takım oluşturur (Çorum, 2011: 47).

Saz'a göre; Sarayda kaftanların entarilerinin üstüne Avrupa tarzı entarilere benzer "Avrupa" denilen birer kısa hırka giydiklerinden ve bunları, kendi zevklerine göre seçtikleri kumaşlardan işlemeli olarak yaptırıp, padişahın karşısına çıkarken entarinin açık yakasını ve kalçalarını örtmek için üniforma gibi giydiklerinden bahsetmektedir (Aktaran: Görünür, 2011: 23).

Entari adı verilen giysi 19. yüzyılda çeşitlenmeye başlamıştır ve birkaç farklı kesim özelliği olan giysi "entari" adı ile anılmıştır. Geleneksel kesimli önden açık entariler yerlerini önü kapalı entarilere bırakmaya başlamış. Bu dönemde üç etek entarilerin yanı sıra "iki etek entari" adı verilen önü kapalı olup yanları derin yırtmaçlı, şalvarlarla birlikte giyilen uzun etekli, etekleri bele toplanabilen bir tür ortaya çıkar (Görünür, 2011: 23).

19.yüzyıl başlarında bindallı entarilerin dikimlerinde Avrupa etkisi ile yapılan takma kolların takılışı, elbisenin bedene oturuşu, eteğe verilen bollukta bazı acemilikler görülür. Mesela eteğe bolluk vermek için eteğin yanlarına pastalar (pili)

(38)

yapılmıştır ki bu yanlardaki pastalardan dolayı bu bindallı entarilere "çantalı entari" de denmiştir (Aktaran: Çorum, 2011: 48).

19. yüzyıl ortalarına ait örneklerde model özellikleri şu şekildedir; İstanbul Sadberk Hanım Müzesinde bulunan ressam Osman Hamdi Bey ailesinden gelen üçetek entari, işlemeli kumaştan, uzun kollu, yakasız, önden açık, yanları üçetek tarzında yırtmaçlıdır. Entarinin ön eteklerine tek peş eklenmiştir (Çağman, 1994: 62).

Çorum'a göre; Entariler, çeşitli renk ve desenlerde dokunmuş kumaşlardan olanlar ve entarinin biçimine göre işlenmiş olanlar diyerek ikiye ayırmaktadır. İşlenmiş elbiselerin büyük bir bölümünü bindallılar oluşturur. Bunların ağır işlemeli olanları gelinlik olarak kullanıldığı gibi düğüne bağlı "kına gecesi" ve "gelin paçası" gibi törenlerde giyilebilirdi (2011: 47).

Avrupa giyim kültüründen etkiler alındıkça ortaya çıkan yeni entari türlerinden biri de çan biçiminde etekli, ön açıklığı göğüs altına kadar olup tamamen önden açık olmayan, takam kollu, yuvarlak yakalı, bele oturmayan, ancak üst kısmı daha dar, eteği bol, arkası kuyruklu, ön tarafına göre daha uzun tek parça entarilerdir. Bu entariler kadife ve atlastan yapılmış, dival tekniğinde sırma ile yoğun bitkisel motifli kompozisyonlarla işlenmiş olursa "bindallı entari" adını almaktadır. Bu tür kesime sahip entariler ayrıca hafif, ince kumaşlardan işlemesiz olarak yapılıp giyilmiş ve Avrupa modasına uygun, takma kolları, Avrupa'dan gelen dantel ve sutaşları ile süslenmeleri, kuyruklu etekleri ve kumaşları ile geleneksel kıyafet anlayışımızdan farklılaşmışlardır (Görünür, 2011: 23).

Sultan II. Abdülhamid döneminde (1876-1909), sarayda gelenekler bariz bir şekilde muhafaza edilmişse de, gelinliklerde ve giyimde batı etkisi hissedilmiştir (Bayer, 2010: 139).

II. Abdülhamit döneminden itibaren büyükşehirlerde bindallı entari, yerini batı etkisindeki uzun etek ve ceketten oluşan takımlara bırakmıştır. Etek-ceketler; Atlas, tafta, münakkaş gibi ipek dokumalardan yapılmıştır. Atlas kumaşa bindallı tarzında yapılan ve oldukça uzun kuyruklu olan etek ve korsajlı ceketlere örnek (Fotoğraf No: 6, 7) oluşturur. Bu gelinlikler, daha sonra yerini, tafta ve sim dokumalı ipekli

(39)

kumaşlardan yapılan uzun, kloş etekli, korsajlı, balenli, vücudu saran, pelerinli gelinliklere bırakmıştır. Giysinin aynı rengi ve işlemesine uygun olarak kumaş yada deri ayakkabı ve çantalar kullanılmıştır (Özer, 2009: 349).

19. yüzyıl etek ceketten oluşan bir gelinliklerin özelliği Apak tarafından şu şekilde aktarılmaktadır; "Üst ve ceketten oluşan kıyafet satenden dikilmiştir. Üst beden dik yakalıdır ve vücuda balenlerle sıkıca oturtulmuştur. Sol taraf çıt çıtlarla (fermejüp) kavranmıştır. Kolları uzun dirsekten itibaren iki kademeli yapılmıştır. Elbise saten, dantel, tül ve pamuklu kumaştan dikilmiştir ve eteği 103-140 cm, üstü 48 cm'dir. Aşağı doğru bollaşan eteğin arkası bir kuyruk oluşturacak şekilde uzundur. Etek ve bluzun ön yüzü ve kollar nervürlü ipek tüller etrafına kurdeleler geçirilmiş kare dantellerle zengin bir şekilde süslenmiştir" (Apak vd., 1997: 125-126).

19. Yüzyıl Gelinlikleri

Fotoğraf No 7, 11: Bursa Kent Müzesi Arşivi Gelin Kıyafetleri.

Bayer'e göre; 19. yüzyılın sonlarına kadar gelinlikler kırmızı veya canlı renklerden yapılmıştır. Gelinin yüzünü örten al duvak 19. yüzyıla kadar kırmızıdan yapılmış, sırma ve sim ile işlenmiştir (2010: 99).

(40)

Pahalı kumaşlardan yapılmış zengin işlemelerle süslenmiş olan gelinliklerde gelinin yüzünü örten duvak ise 19. yüzyıla kadar kırmızı kumaştan olup, sırma ve sim ile işlenmiş, "al örtü" ya da "al duvak" olarak adlandırılmıştır (Çağman, 2003: 205).

3 Kasım 1839 tarihinde ilan edilen Tanzimat Fermanı, daha öncesi olmakla birlikte, Batılılaşma sürecinin resmî başlangıcı olmuştur. Gündelik hayatın her aşamasında kendini hissettirmeye başlayan alafranga anlayış, kısa sürede giyim kuşamda da etkisini göstermeye başlamıştır (Demiryürek, 2010: 1011).

1870’lerden itibaren ise; Gelinlikte Avrupa modası kendini iyiden iyiye hissettirmeye başlamış, gelinlikler pembe, mavi, krem gibi açık renk kumaşlardan dikilmiştir. iki parçalı ve uzun kuyruklu olarak yapılmaya başlayan gelinlikler, sırma, sim, dantel, inci ve pullarla işlenmiştir. İçi kürklü gelinlik kaftanları ise gelinliklerin üzerine giyilmek üzere hazırlanmıştır (Bayer, 2010: 99).

Çağmana göre, İstanbul Sadberk Hanım Müzesinde bulunan Kürklü Üstlük (Kaftan), 19. yüzyıl son çeyreğine ait olan gelin kıyafeti; Kaftan, entari ve ayakkabılardan oluşan üçlü takımdır, firuze rengi saten kumaştan dikilmiş, sırma işli ve tilki kürklüdür (1994: 62).

19. yüzyıl ve 20. yüzyıl başlarında İstanbul Sadberk Hanım Müzesinde bulunan ressam Osman Hamdi Bey'in eşine ait olan üç etek, çevresi kordon tutturma oya şeritleriyle süslü, işlemli üç etek gelin kıyafeti hakkında bilgi vermektedir (Barışta, 1988: 120-121).

Godfrey'e göre; XX. yüzyıl başlarına gelindiğinde kadınların giysilerinde kullanacağı kumaşların dahi belirlendiği fermanlar ardı ardına yayınlanıyordu. Ancak kadınlar ev içi giysilerinde de artık Avrupa Modasını dikkate almaya başlamışlardı. Yani moda asırda sahte bir demokrasi yaratmıştı. Çünkü zengin olan, parası olanlar “Worht” gibi Avrupa’nın büyük modacılarının kapılarını aşındırmaya başlamıştı. Kadınlara mahsus yayınlanan dergi ve gazetelerin de bunda payı büyüktü. Nitekim 1890 yılında hanımlara mahsus “Malumat” adlı moda dergisi yayınlanmaya başladı. Görüldüğü gibi, kadın giysileri Osmanlı Devletinde her devirde politik önem

(41)

taşımıştır. Çünkü giysi, renkleri ve tarzları karmaşık bir toplumda bir kesimi diğerlerinden ayırt eden en önemli faktörlerden biridir. (Bayer, 2010: 97).

2.4. Gelinliğin Sınıflandırılması

Gelin kıyafetleri özel günlerde giyilen önemli giysiler oldukları için model, kesim, süsleme, kumaş ve dikiş teknikleri bakımından daha farklı özellikler taşımaktadır.

Gelin kıyafetlerinde Dünya'nın birçok yerinde olduğu gibi, Türkiye ve Bursa'da da 19. yüzyıl başından 20. yüzyıl sonlarına kadar model, kesim, süsleme, kumaş ve dikiş teknikleri bakımından birçok farklılıklar yaşanmış ve buna bağlı olarak birçok sınıflandırmalar yapılmıştır.

2.4.1. Giyildiği Giysi Cinsine Göre Sınıflandırma -Tek parçalı gelinlikler

• Entari

-İki Parçalı Gelinlikler • İşlik-Şalvar • Bluz-Şalvar • Ceket-Şalvar • Etek-Bluz • Etek-Ceket • Entari-Ceket -Üç Parçalı Gelinlikler • Cepken-İşlik-Şalvar • Cepken-Yelek-Şalvar

2.4.2. Model ve Kesime Göre Sınıflandırma

Gelinlikler farklı cins giysilerden oluştukları için çeşitli model ve kesim özellikleri göstermektedir.

(42)

İşlik -Oyuntusuz takma kollu (kol ağzı manşetli ve kuşlu),

Kupsuz beden kesimi, "O" yaka,

Cepken -Oyuntulu takma kollu (Kol altı dikişsiz, dirsek dikişli),

Kupsuz beden kesimi, "O" yaka,

Ceket

-İki parçalı kollu (kol üstü pilili), Kuplu beden kesimi,

Erkek yaka,

Dik yaka,

-İki parçalı kollu,

Kuplu beden kesimi, Hakim yaka,

Bluz

-Oyuntulu takma kollu (kol üstü pilili ve kol boyu dirsekte), Kuplu beden,

Dik yaka,

-Oyuntulu takma kollu ve hafif büzgülü kısa takma kollu, Kuplu beden,

Dik yaka,

-Oyuntulu takma kollu (kol üstü büzgülü), Kuplu beden kesimi,

"O" yaka ve seyyar yaka beraber,

Dik yaka,

-Oyuntulu takma kollu (kol üstü pilili), Kuplu beden kesimi,

(43)

-Oyuntulu takma kollu (kol altı dikişsiz, iç kol dikişli), Kuplu beden kesimi,

Dik seyyar yaka beraber,

-İki parçalı takma kollu (kol üstü pilili), Kuplu beden kesimi,

Dik yaka,

Entari

-Oyuntusuz iki parçalı kollu, Kupsuz beden kesimi, "O" yaka,

Etek ucu geniş ve düz,

Peşli kesim,

-Oyuntulu takma kol,

Kuplu beden kesimi, "O" yaka,

Etek ucu önde yere kadar, arkada hafif kuyruklu,

Peşli kesim,

- Oyuntulu takma kol,

Kuplu beden kesimi, Geniş "O" yaka,

Etek ucu önde yere kadar, arkada uzun kuyruklu, -İki parçalı takma kollu,

Kuplu beden kesimi, Kare yaka,

Etek ucu geniş ve düz, Peşli kesim,

Etek

-Beli hafif büzgülü ve kemerli, Kuplu kesim,

(44)

-Beli kemerli ve askılı, Kuplu kesim,

Etek ucu geniş önü yere kadar, arka hafif kuyruklu, -Beli pilili ve kemerli,

Kuplu kesim,

Etek ucu geniş önü yere kadar, arka hafif kuyruklu, -Beli pilili ve kemerli,

Kuplu kesim,

Etek ucu düz,

-Beli kemerli,

Kupsuz kesim, Kloş,

Etek ucu önden yere kadar, arkada kuyruklu,

-Beli uçkurlu,

Kuplu kesim,

Etek ucu geniş ve düz, Şalvar

Boyu ayak bileğinde,

Arka ve önde diz üstü kuplu, Ağı oyuntusuz

Cepli (Sert, 1996: 34-38). Bürümcük (Göynek)

Soysaldı'ya göre; El tezgahlarında ipek dokuma kumaş boyunca kenarları lacivert, kahverengi, turuncu ve kırmızı çizgili olarak üretilmiştir. Kenar çizgilerine uygun renkte ipek iplik ile kol ve yaka kenarları oya ile temizlenerek hazırlanan göynek, gelin ve damat için ayrı ayrı olarak hazırlanır, fakat yakası damat adayı belli olduktan sonra boyun ölçüsüne uygun olarak hazırlanırdı (2005: 1081).

(45)

2.4.3. Kullanılan Malzemeye Göre Sınıflandırma

19. yy. başından ve 20. yy. sonlarına gelinceye kadar gelinliklerde kullanılan malzemelerde çok büyük farklılıklar gözlenmektedir. Bu farklılıkların en önemli ve belirleyici özelliğe sahip olanı hiç kuşkusuz kullanılan kumaşlarda meydana gelen farklılıklardır. 19. ve 20. yy. gelinliklerinde kullanılan kumaşları şu şekilde sınıflayabiliriz.

• Kadife (Çatma) Kumaştan Yapılan Gelinlikler: Çağdaş'a göre; 19. yy. başında gelinlikler, çoğunlukla mor ve borda kadife kumaştan yapılmıştır (1992: 35). Özder'e göre; Bir tür kadife olan çatma da gelinlik olarak kullanılmıştır (1999: 92).

• Atlas, İpek, Tafta ve Münakkaş Kumaştan Yapılan Gelinlikler: Özer'e göre; II. Abdülhamit döneminde, etek-ceketler; atlas, tafta, münakkaş gibi ipekli kumaşlardan yapılmıştır. Atlas kumaşa bindallı tarzında yapılan ve oldukça uzun kuyruklu olan etek ve korsajlı ceketler, ilk örnekleri oluşturmuştur. Bu gelinlikler, daha sonra yerini, tafta ve sim dokumalı ipekli kumaşlardan yapılan gelinliklere bırakmıştır (2009: 349).

• Kutnu Kumaşından Yapılan Gelinlikler; Tezcan'a göre; Kutnu, çözgüsü ipek, atkısı pamuk ve ipek karışık atılmış, kalın, çoğunlukla yollu, eni dar bir kumaştır (1993: 29). Geleneksel giysilerin başta gelen kumaşı olan kutnu, Osmanlılar döneminde kadın ve erkek giyiminde entarilik olarak kullanılmıştır (Aktaran: Alan, 2011: 31).

• Jakarlı Kumaştan Yapılan Gelinlikler;

• Desenli Saten Kumaştan Yapılan Gelinlikler; • Sevai Kumaşından Yapılan Gelinlikler; 2.5. Gelinlikte Kullanılan Dikiş Teknikleri

Gelinliklerin dikiminde farklı dikiş teknikleri kullanılmaktadır. Elde ve makinede yapılan bazı gelinlik dikişleri şu şekildedir. Elde yapılan dikiş

(46)

tekniklerinden; elde düz (teyel) dikiş, elde makine dikişi, oyulgama, çırpma dikişi, elde kapalı baskı ve hiristo teyeli uygulanmıştır.

Makinede yapılan dikiş tekniklerinden; makinede düz dikiş, makinede spor dikiş ve makinede kapalı baskı dikişi uygulanmıştır.

2.5.1. Elde Düz Teyel Dikişi

İki kumaşı birbirine birleştirmek amacıyla kullanılır. Kumaşların kaymaması için yada makine çekmeden önce işaretlemede kullanılan bir dikiş çeşididir (Megep, 2006:3).

İşlem Basamakları

-Giysinin paylarını üst üste getiriniz,

-İğneyi kumaşın altından ve üstünden eşit aralıklarla geçiriniz,

-Dikiş aralarını teyel yaptığınız bölgenin özelliğine göre 6-1.3 mm arasında bırakın.

Şekil 1: (Megep, 2006: 5). 2.5.2. Oyulgama Dikişi

Elde yapılan makine dikişlerinin bir başka çeşididir. (Eşit aralıklarla bir üst bir alt teyel alınız). Dikişte ve basit süslemelerde kullanılır.

- Giysinin paylarını üst üste getiriniz, -İğneyi dikilecek yerden çıkartınız,

(47)

-Üç iplik alt, üç iplik üst olarak devam ediniz, -Aynı işlemi eşit aralıklarla yapınız.

Şekil 2: (Megep, 2006: 50). 2.5.3. Çırpma Dikişi

İki kumaşın birleştirilmesinde veya yırtmaç, pat vb. çalışmaların köşelerinde kumaşın atmasını önlemek için yapılan birleştirme veya pekiştirme dikişidir (Megep, 2007: 14).

-Dikilecek olan giysinin parçalarını içe kıvırınız, -Teyelleyiniz,

-İğneyi verev tutarak iki üç iplik alınız, -Diğer parçaya geçiriniz,

-2-3 iplik atlayarak dikişe devam ediniz.

Şekil 3: (Sert, 1997: 40).

2.5.4. Hiristo Teyeli ile Baskı Dikişi

Hiristo teyeli giysilerin etek ucu ve pantolon paçasını bastırmak, kumaşları birleştirmek için kullanılır. Ayrıca süsleme amaçlı olarak kullanılır.

(48)

-Kıvırma payını işaretli yerden kıvırarak teyelleyiniz, -Payları keserek düzeltiniz,

-Ütüleyiniz,

-Payları hiristo teyeli ile tutturunuz (Bayraktar, 1983: 85-86).

Şekil 4-5: (Megep, 2007: 38).

2.5.5. Elde Kapalı Baskı (Kıvırma Baskı)

İpek, saten ve pamuk gibi kumaşların baskısında kullanılan bir tekniktir. Çok atan kumaşlarda iyi bir sonuç verir. Kıvrılarak yapıldığı için kalın kumaşlarda kullanılmaz (Megep, 2006: 41).

-Kıvırma payını işaretli yerden kıvırarak iğneleyiniz, -Kıvrılan yerin 1 cm içeriye kıvırınız,

-Kıvrılan yerden tekrardan teyel alarak ütüleyiniz,

-Baskı payının kıvrılan yerinden kumaştan birer iplik alarak gizli baskı yapınız, -Teyelleri sökerek ütüleyiniz (Bayraktar, 1983: 82-83).

(49)

Şekil 6: (Megep, 2007: 17). 2.5.6. Sülfüle Dikişi

Dikiş kenarlarının gevşek ve eğik el dikişi ile tutturulmasına “sürfile” denir. Çok atan kumaşlara uygulandığında iyi bir sonuç vermez.

-Sürfile yapılacak kenarı keserek düzeltiniz, -Sürfile yapmaya soldan başlayınız,

-İğneyi temizleyeceğiniz kenarın 3-5 mm altından batırarak üste çıkarınız, -Adım aralığını belirleyiniz,

- Kenar üzerinde belirli aralıklarla iplik vereve gelecek şekilde iğneyi alttan üste çıkarınız,

- Bu işlemi seri şekilde tekrarlayınız.

(50)

2.5.7. Bal peteği (Bal Gümeci)

Bal peteği görünümünde olduğu için bal peteği denilmiştir. İşlem Basamakları

-Kumaşın düz boy iplik yönünde 1 cm ara ile küçük noktalar çiziniz, -Büzülecek kumaşın uzunluğunda iğneye sağlam iplik geçiriniz,

-Kumaşın işaretlenen yerinden 3-4 iplik alarak birinci sırayı teyelleyiniz, -Çizilen bütün sıralarda aynı işlemi tekrarlayınız, (İplik sağda tutulur, solda ise serbest bırakılır),

-Büzgü teyel ipliğini çekerek fazla sıkıştırmadan büzünüz, -İğneye işleme ipliğini geçiriniz,

-Soldaki birinci piliden iğneyi geçiriniz ve ikinci piliyle birleştirerek tutturunuz,

-İkinci piliden iğneyi yürüterek iki teyelin ortasından çıkararak birleştiriniz, -İğneyi pili içinden yürüterek tutturma işlemini tamamlayınız,

-Teyelleri sökünüz (Eronç, 1984: 242-244).

(51)

2.5.8. Makinede Düz Dikiş

İki kumaşı birleştirmekte kullanılır. İşlem Basamakları

-Giysinin paylarını üst üste getiriniz, -Payları dikilecek yerden teyel alınız, -Ütüleyiniz,

-Makinenin dikişini ayarlayınız, -Makinede dikişi yapınız. 2.5.9. Makinede Spor Dikiş İşlem Basamakları

-Spor dikişi yapılacak yeri 1mm veya isteğe göre 0.5cm'den teyelleyiniz, -Makinenin dikiş ayarlarını kontrol ederek deneyiniz.

-Teyellenen yerden makinenizi çekiniz.

(52)

2.5.10. Makinede Kapalı Baskı Dikiş İşlem Basamakları

-Kıvırma payını işaretli yerden kıvırıp iğneleyiniz, -Kıvrılan yerin 1 cm üstünden teyelleyiniz,

-Kıvrılan paya 1-2 mm içerden makine çekiniz -Ütüleyiniz (Bayraktar, 1983: 84).

Şekil 11-12: (Megep, 2007: 39).

2.6. Gelinlikte Kullanılan Süsleme Teknikleri

Gelinlik süslemeleri yapılış tekniklerine göre üç başlık altında toplanmaktadır. 2.6.1. İşleme Tekniğine ile Yapılan Süslemeler (Elde ve Makinede)

İpek, yün, keten, pamuk, metal vb. iplikler kullanılarak çeşitli iğneler ve uygulama biçimleri ile keçe, deri, doluma vb. üzerine yapılan bezemeler denilmektedir (Barışta, 1984: 1).

İşlemeler genellikle pamuklu, keten, ipekli, atlas, kadife, çuha gibi kumaş veya deri üzerine; çeşitli renkte ipek iplikler, altın, gümüş tel, sırma ve klaptanlar ile işlenirdi. Ayrıca, bu işler için özel teknik ve teşkilâtla çalışan sanatkârlar bulunurdu. İşlemede kullanılan sırma, kaytan, ibrişim gibi malzemeyi hazırlayan simkeş ve kazzazlar, süs desenleri için baskıcılar, dival işleri için mukavva kesiciler, işlemeciliğin yanında ayrı bir bilgi ve tecrübeye dayanarak çalışan sanatkârlar olarak görülürdü. Kadın ve erkek giyiminin sırmalı ve işlemeli takımları yalnız nişan,

(53)

düğün, kına gecesi veya bunun gibi önemli törenlerde giyilen ağır elbiseleri oluştururdu. (Anonim: 2).

İşleme teknikleri ile yapılan süslemeler kendi aralarında çok çeşitlidir: • Kanaviçe • Çin İğnesi • Beyaz İş • Marka-Monogram • İngiliz Danteli • Tığ Danteli • Pul ve Boncuk • Oyalar • Bal Gümeci • Su Büzgüsü

• Hesap İşi ve Türk İşi • Antep İşi

• Bartın İşi (Tel Kırma) • Maraş İşi

• Kasnak İşi

• Temel Nakış İğneleri (Korkusuz, 1972). 2.6.2. Dikiş Tekniği ile Yapılan Süslemeler

Nervür: Elbise, bluz gibi giyim parçalarını süslemede kullanılır. Bir veya iki milimetre genişliğinde dikilmiş ince kırma ya da pililerdir. Nervür, elde veya makinede yapılabilir.

(54)

Biye: Giysilerde süsleme veya temizleme amacıyla giyim parçalarının çeşitli yerlerine geçirilen verev bantlardır.

Şekil 15-16-17: (Megep, 2006: 16-17).

Pili: Kumaşa bolluk, rahatlık vermek ya da süslemek amacıyla, kumaşı düzenli aralıklarla üst üste getirerek yapıla katlama işlemine denir. Pili, kumaş istenen pili biçimine göre katlandıktan sonra üzere belli bir noktaya kadar dikilerek yada dikilmeden, ütülenerek yapılır.

Şekil 15: (Megep, 2006: 20).

Pili Kaşe: İki pilinin, aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi bir çizgi üzerinde karşı karşıya katlanmasıyla meydana getirilen pili şeklidir.

Şekil 18: (Megep, 2006: 24).

Fırfır-Farbela: Elbise, bluz, gömlek süslemesinde kullanılan, büzgülü, pilili, düz veya verev kumaş bandına fırfır ya da farbela denir. İstenilen uzunluğu elde etmek için birden fazla farbela parçası birbirine eklenir. Bu parçaların aynı iplik