Rece ved/Gel ş: 22/07/2016 Yerlan ZHIYENBAYEV*
Accepted/Kabul: 05/09/2016
Öz
20. yüzyıl başı Kazak edeb yatında daha z yade toplumsal ş rler yle tanınan Mağcan Cumabayev (1893-1938), eserler nde Türkçülük lkes n savunarak hayatının sonuna kadar m llet n n hür ve huzurlu yaşaması uğruna mücadele etm şt r. Türk stan coğrafyasının farklı yerler n ş rler ne taşıyarak, mekâna kend ben n yansıtmıştır. Manzum eserler nde m llet n tar h n mekân unsurlarıyla canlandırır. Tasv r ett ğ mekânın özell kler n hem gerçekç hem de gözlemc bakımdan yansıtır. Bu çalışmada, şa r n ş rler n n özell kler nden kısaca bahsed ld kten sonra ele aldığımız ş rler mekân özell kler bakımından ncelenmeye çalışılmıştır. Bununla b rl kte Cumabayev' n ş rler nde ele alınan mekânların çağrışım özell kler ve sembol k anlamları üzer nde durulmuştur.
Anahtar kel meler: 20. yüzyıl başı Kazak edeb yatı, Mağcan Cumabayev, mekân, vatan sevg s , m llî k ml k.
The Place n Magzhan Zhumabayev's Poetry
Abstract
Magzhan Zhumabayev (1893-1938) whom s known n Kazakh l terature of the early 20th century by h s soc al poetry, unt l the end of h s l fe, fought for the pr nc ple of Turk zm, free and peaceful l fe. Mov ng h s poetry to d fferent parts of Turkestan geography, poet reflected h s own me to the place. Poet rev tal zes the nat on's h story n the poet c works w th place element. It dep cted the features of both place and also reflects the real st c observer care. In th s study, we d scussed poetry after br efly outl ned the features of the poet's works and stud ed them n terms of spat al features. However, the assoc at on propert es venues d scussed n Zhumabayev poems focused on the character st cs of places and symbol c mean ng Keywords: The 20th century Kazakh L terature, Magzhan Zhumabayev, place, patr ot sm, nat onal dent ty.
* Dr., Ahmet Yesev Uluslararası Türk -Kazak Ün vers tes , F loloj Fakültes , Türk F loloj s
G r ş
Mağcan Cumabayev, dönem n n f k r hayatına yen leşme hareketler le m llî bağımsızlık mücadeleler veren b r Kazak aydınıdır. Onun f k r ve sanat faal yetler , Türk stan bölges nde öneml s yasî olaylara sahne olan 20. yüzyılın lk çeyreğ nde başlamıştır. 19. yüzyıl boyunca meydana gelen gel şmeler Kazak aydınlarının düşünce yapılarının şek llenmes nde etk l olmuştur. Bu yüzyıl boyunca Kazaklar, göçebe kültürünün, Tatarlar yoluyla
İslam kültürünün ve Rus kültürünün etk s altında kalmışlardır. Bu üç
kültürle olan etk leş m 20. yüzyılın başındak Kazak aydın sınıfının düşünce yapısında der n tes rler bırakmıştır. Söz konusu bu yen l kler edeb yat dünyasında çeş tl tarafından ele alınarak önderlerle b rl kte halk arasında da kad mc , ced tç ve batıcı g b f k r ayrılıklarına sebep olmuştur. Ced tç l k lkey savunan Cumabayev' n ş rler nde, m llet n durumu, toplumsal olaylar ve ferdî sıkıntıların sanata has b r şek lde yansıtıldığını görmek mümkündür. Aktaş'ın fade ett ğ g b (2009), “tema, geçm ş n yaşa nılan anda zaman, mekân, k ş ve görünüşler yle b r tablo hâl nde hatırlanması sonucu elde ed len zlen m ve yaşanan duygu hâller n n d le get r lmes yle lg l olmalıdır.” (s.219). Bu bağlamda Mağcan Cumabayev' n ş rler nde dönem n sosyal manzarasının gen ş ölçüde serg lend ğ görülmekted r. Onun manzum eserler nde, hem toplumdak aksaklıklar hem de mevcut durumdan çıkış yolları olarak önerd ğ düşünceler yansıtılmıştır.
Mağcan Cumabayev' n ş rler nde ele alınan mekânların büyük b r kısmı Orta Asya topraklarında geçer. Ülke olarak Türk stan bölges , Balkan, Rusya, Ç n, İran ve H nd stan g b ülkeler n, şeh r olarak Astragan, Ombı, Akmola, Ayagöz, Buhara, Mekke, Moskova, Orenburg, Semerkant, Taşkent vb. s mlerle karşılaşmaktayız. Bununla b rl kte Altay, Alatauv, Kökşetauv, Burabay, Okcetpes, Alp, Üñg rtauv, Tanrı dağları, Kazıkurt, Ural vb. dağları ve İd l, İle, Balkaş, Aral, Seyhun, Ert s, Es l, Nura, Obağan, Cayık, Istıkgöl, Kumdıköl, Marhaköl vb. göl le ırmak adları da mevcuttur. Onun ş rler nde yer alan mekân unsurları (Tablo 1.) genel ve özel s mlerden oluşur. Orta Asya dışındak mekânlar çoğunlukla s m olarak geçer. Şa r, yaşadığı veya gördüğü yerler daha ayrıntılı bet mler.
Tablo 1. Mekân Unsurları.
Bu çalışmada Mağcan Cumabayev' n ş r ler nde yer alan mekân unsurları kurgusal düzlemde ele alınmıştır. Bunun yanı sıra kültürel bakımdan m llî b l nc n görünümler tesp t ed lmeye çalışılmıştır. Konuyla lg l ş rler çer k anal z yöntem yle ncelenerek mekân unsurları le lg l unsurları çağrıştıran kavramlar doküman nceleme tekn ğ kullanılarak toplanmıştır. Şa r n 1989 ve 2013 yıllarında Jazuşı Matbaasından (Almatı/Kazak stan) Kazakça olarak basılan “Mağcan Cumabayev Eserler ” adlı k tabındak 241 ş r taranarak araştırmanın örneklem n oluşturmuştur. Ş rlerdek mekân unsurunun kullanılış özell kler nden örnekler sunulurken Kazak Türkçes ndek nüshasıyla b rl kte Türk ye Türkçes ne aktarması ver lm şt r.
Mağcan Cumabayev' n ş rler nde yer alan mekân unsurlarının özell kler n bel rtmek amacında kaleme aldığımız çalışmamızda, şa r n sosyal yaşam karşısında duyduğu h ss , edeb k ş l ğ ve arzu değerler kısa b r şek lde tanıtılmaya gayret göster lm şt r. Onun ş rler nde yer alan mekân unsuru üzer nde durmak ç n, dönem n z hn yet n göz önünde bulundurmalıyız. Dolayısıyla ele aldığımız manzum eserlerde mekân kavramını b ld ren unsurlardan hareketle met n le olay arasındak l şk üzer nde durulmalıdır. G r ş ve sonuç har ç k bölümden oluşan çalışmamızda, Mağcan Cumabayev' n ş rler ndek mekân kavramına st naden b r nc bölümde, genel s mlerden oluşan mekân unsurları le lg l çağrışımlar üzer nde durulmuştur. İk nc bölümde se, özel s mlerden oluşan
mekân unsurları örnek d zeler n aracılığıyla değerlend r lm şt r.
Genel İs mlerden Oluşan Mekân Unsurları
Cumabayev' n ş rler nde yer alan genel s mlerden oluşan mekân unsurlarını ağırlık yüzdes ne göre sıraladığımızda (Tablo 2.), daha z yade
Genel İs mlerden Oluşan … Özel İs mlerden Oluşan Mekân İs mler …
bozkır tasv r nden oluşan bet mlemeler n çağrıştırıldığını görmek mümkündür. Bu tabloda, “bozkır” başlığı altında ova, yayla, tepe ve belde vb. tasv rler değerlend r ld . Daha sonra sırasıyla “ev” (çadır, otağ ve barınak), “göl” ve “den z” (ırmak, neh r), “köy” ( stasyon, taşra ve yurt), “şeh r” (sokak, çarşı), “dağ” (kaya, z rve), “hap s” (kapan, z ndan ve taş duvar), “mezar” (yer altı, kab r), “orman” (çalılık), “mektep” (medrese), “dünya” (fan ) ve “gökyüzü” (asuman) kavramları gelmekted r.
Tablo 2. Genel İs mlerden Oluşan Mekân Unsurları.
Ş rlerde yer alan dar ve kapalı mekânlara bell şlevler ve anlamlar yüklenm şt r. Medrese, kad mc l ğ ; okul se, ced tç l ğ çağrıştırır. Hap shane koğuşları hürr yet n düşmanı n tel ğ nde tasv r ed l r. Benzer algı dış mekânlar ç n de geçerl d r. Sosyal bakından şeh rl nsanın hayatını beğenmed ğ n anlatır. Şa re göre şeh r hayatı nsanın düşünces n bozan b r mekândır. Böylece bozkır nsanının daha dürüst ve merhametl olduğunu yansıtarak toplumun yaşadığı mekâna yaklaşımını b ld r r.
“Mekân, olay örgüsünde fade ed len had seler n sahnes durumundadır” (Aktaş, 2009, s.65). Mekân tasv rler ne ayrılan d zelerde olayın mah yet d le get r l r. Bunun yanı sıra mekân tasv r ler nde eserdek kahramanın duyguları sezd r l r. Bu bakımdan Cumabayev' n ş rler nde mekân unsurlarının farklı fonks yonlarını görmek mümkündür.
Cumabayev' n bazı ş rler nde yerleş k hayat tarzı le göçebe hayat tarzı, şeh r hayatı le köy hayatı karşılaştırılır. Ş rler nde mekân unsuru olarak tasv r ed len bozkır ve köy manzarasına bolca rastlamak mümkündür. Onun ş rler nde bozkırın saf ve tem z yürekl nsanlarının yaşamı hem sevg hem de eleşt rel bakımdan ele alınır. Bu bağlamda Cazdıñ Kün Qalada / Yaz
Günü Şeh rde (Cumabayev, 1993, s.234) ş r nde l m, meden yet ve
kültürün merkez olan şehr n üstünlükler nden bahseden söyley c , bozkır hayatına olan özlem n d nd remed ğ n b ld r r. Ayda Atıñdı Sarsembay / Sür
Atını, Sarsembay (Cumabayev, 2013a, s.38) ş r nde şeh r ve köy yaşamı
kıyaslanarak bozkır yaşamına duyulan hasret ön plana çıkarılır. Söyley c burada şehr ağzından ateş püsküren dev per ye benzet r. Şeh rl şerefs z kadınlar şıpsevd , erkekler se yemekten başka b r şey düşünmeyen domuz olarak tasv r ed l r. “Eğ t m meseles olmasaydı köyümden h ç ayrılmazdım” d yen şa r şehr n bunaltıcı havasından kurtularak köyüne doğru yola çıktığına sev nmekted r. Buna benzer şek lde Ed ld ñ Sağasında / İd l' n
Hal c nde ş r nde de şeh rl ler n m llî kültürden uzaklaştığını eleşt ren
söyley c , “Amacın kederl halkın yaşamını düzeltmek se, şeh rden ayrılarak memleket ne dönmel s n.” (Cumabayev, 2013a, s.197) d yerek çağdaşlarına seslen r. Cas Kel n / Genç Gel n (Cumabayev, 2013a, s.15) ş r nde şa r, “Ş ddetl fırtına kopsa da, Bardaktan boşanırcasına yağmur yağsa da, Ş kâyet etmeden genç gel n görev n yapar” d zeler yle köy yaşamını canlandırır. Bu met nde daha çok köydek gel nler n dayanıklılığı ve sabrı övülmekted r. Ancak köy yaşamında her şey güzel olmasına rağmen bazı sıkıntılar da vardır. Hayvan güderek yaşamını sağlayan köylüler n bazen zor durumda kaldığı bet mlenen Cılqışınıñ Üy nde / Sey s n Ev nde (Cumabayev, 2013a, s.189) ş r nde kış mevs m nde atları gütmeye g den a le re s n ev nde end şeyle bekleyen karısı le oğlunun tavırları anlatılır. Bu fadelere karşılık b rçok eser nde Mağcan Cumabayev, gençler n büyük şeh rlere g derek kend ler n gel şt rmeler n ster. Bu bağlamda kaleme alınan ş rler eğ t m temalı eserler nden rastlamak mümkündür.
Onun ş r nde yer alan vatan sevg s bozkırdan şehre, Altay'dan Tuna'ya ve doğudan batıya uzanır. Bu bağlamda söyley c , ferdî h sler nden z yade toplumsal meselelere d kkatler çekmeye çalışır. M llet n n hür ve huzurlu yaşaması uğruna ç nde yaşadığı dünyayla uyumlu mutlu b r geleceğ arzu eder. Bu hususta h s ve duygularını maj ve semboller n
aracılığıyla sanata has b r şek lde fade eder. Bununla b rl kte dünyanın hızla değ şmes ve toplumdak yolsuzluklar vb. sosyal meseleler ron k ve m zahlı b r şekl de sunar.
Cumabayev' n ş rler nde en çok kullanılan mekân unsurlarından b r “ev” sözcüğüdür. Bu bağlamda onun ş rler nde “ev” kavramı kapalı mekân olarak farklı açılardan ele alınmıştır. Zarlı Sûlu / Kederl Güzel (Cumabayev, 2013a, s.20) ş r nde kaygılı b r kızın sığındığı yerd r. Ancak bu ş r nde söyley c , ev tasv r nden z yade hüzünlü b r kızın hâl n ön planda şöyle bet mler:
Calğız qalsañ b r üyde, Öz ñd -öz ñ cılattıñ, Möld regen köz ñd Qayğılı caspen şılattıñ.
(Cumabayev, 2013a, s.20)
Yalnız kalsan b r evde, Kend n kend ne ağladın, Masum tem z gözünde Kaygılı yaşlar akıttın.
Bunun yanı sıra anlatıcı, kend duygularını yansıtırken mekân kavramlarını b r araç olarak kullanmaktadır. Met nde karşımıza çıkan mekân tasv rler yüklend kler şlev bakımından dekorat f unsurlar olarak değerlend r leb l r.
Mısıq pen Et / Ked le Et (Cumabayev, 2013a, s.25) adlı ş rde se,
“ev” kavramı gıda ambarı olarak bet mlen r. Orazada / Ramazan'da (Cumabayev, 2013a, s.30) ş r nde kapalı b r alan olarak ele alınır. Fırtına tasv r yle başlayan Küz / Güz (Cumabayev, 2013a, s.31)'de sobalı sıcak evde oturan yaşlı k ş ler n durumu anlatılır. Cazğı Tünde / Yaz Geces nde (Cumabayev, 2013a, s.142) ş r nde “ev ç uyudu” fades yle geceley n uyumakta olan b r a len n tablosu ç z l r. Burada düz değ şmece sanatı bel rg nd r. Sembollerden oluşan Cıl Mezg lder / Yıl Mevs mler adlı ş rde “Buzağı eve şeten / Ayaz sen napayım?” (Cumabayev, 2013b, s.344) d zeler nde ev kavramı b r ahıra benzet lmekted r. Meş t häm Abaqtı / Mesc t
ve Hap shane (Cumabayev, 1993, s.328)'da ev tablosu, mabet yer ve nsanı
hürr yet nden ayıran ç lehane olarak k farklı ç zg de ele alınır. Bu ş rde, söyley c , hayalî, kurgusal b r mekânı tasv r ederek duygu ve düşünceler n somutlaştırır. Men de Öl m Ald le / Ölüm Bana da N nn Söyle ş r nde, ev kavramı “otağ” sözcüğüyle ele alınarak soyut b r mekânı çağrıştırır. Cumabayev, m st k fadelerle kaleme alınan bu ş r nde, kara sevda
yüzünden nt har eden arkadaşı Bern yaz Küleyev' n ölümünden dolayı h ssett ğ acıyı d le get r r. Söyley c , üzüntülü duygularını şöyle aktarır:
Otauvlardı aralap, Cas cüreg n caralap, Sululardı quşıptı. Quşıptı da ölüpt , Cel tolqınnan b l pt .
(Cumabayev, 2013a, s.81)
Otağları gezerek Genç kalb n ezerek Güzellere gönül verm ş. Kucaklamış ve ölmüş, Rüzgâr se, dalgayı suçlamış.
Bu d zelerde “otağ”, “rüzgâr” ve “dalga” vb. kavramların aracılığıyla ortaya koyulan maj desteklenmekted r. Osı küng küy / Bugünkü durum (Cumabayev, 2013a, s.33) adlı ş rde se, söyley c , dönem ndek sosyal ve s yas meselelere gönderme yapar ve m llet ne şöyle seslen r:
Qazağım, arıstanım, qayran er m, Turdı ñ ba qaru qılmay, qur amalsız?
Öz ñdey adamzattar ne ğıp catır? Bos cürs n baspanasız, üygen tamsız.
(Cumabayev, 2013a, s.33)
Kazak'ım, aslanım, zavallı
kahramanım,
Tedb r n alma dın. B r çares yok muydu?
M llî kahramanlar neden harekete geçm yor?
Boş zamanlar geç yor evs z barksız.
Bu d zelerde şa r, “ev” kavramı aracılığıyla vatanı s mgeler. D ğer b r fadeyle burada, dış güçler tarafından şgal ed lmekte olan vatan topraklarının durumu canlandırılmaktadır. Bununla b rl kte söyley c , yaklaşan tehl keye rağmen tedb rs z bulunan önderlere “aslanım, zavallı kahramanım” d yerek h tap eder. Soylara bölünerek dağınık yaşamakta olan bozkır halkının durumunu eleşt r r. Böylece m llî b l nc n artması ç n halkına cesaret duygusu aşılamaya gayret göster r.
Cumabayev' n ş rler nde yer alan d ğer mekân unsurlarını da aynı yaklaşımla ele almak mümkündür.
Özel İs mlerden Oluşan Mekân Unsurları
Cumabayev' n ş rler nde özel s mlerden oluşan mekân unsurlarının büyük b r kısmı (Tablo 3.) bölge ve şeh r s mler nden (Sarıarqa, Turan, Ş raz, Türk stan ve İran vb.) barett r. Sonra sırasıyla dağ (Altay, Alatauv, Kökşetauv vb.), göl ve ırmak (İd l, İle, Balkaş ve Talas vb.), soyut kavramlar (Cennet, Arsı1) ve lokanta (Altın boynuz lokantası) s mler yer almaktadır. Tablo 3. Özel İs mlerden Oluşan Mekân Unsurları.
Dış mekânların tasv r nde Mağcan Cumabayev, tasv r ett ğ mekâna anlam ve şlev yükleyerek kend düşünces n yansıtır. Bu bağlamda Tez
Baram / Tez Varıyorum ş r nde Altay ve Ural dağları vatan topraklarının
koruyucu kales olarak bet mlen r. Bununla b rl kte hudut ç zg s n de göstermekted r. Söz konusu dağları ç ft kanadı olarak bet mleyen söyley c , mekân aracılığıyla kend düşünces n ortaya koymaktadır:
Qıranımın sarı sayran dalanıñ, Qos qanatım – altın Altay, Oralım. Erk n dala ardaqtısı, erkes – Bet m qaytpay ösken batır balamın (Cumabayev, 2013a, s.61)
Kartalıyım sarı seyran bozkırın, Ç ft kanadın altın Altay le Ural'ım. Hür bozkırın değerl yavrusu
Yüz çev rmeden yet şen cesur y ğ d m
Bu d zelerde m llî benl ğ n yansıtan söyley c , vatan topraklarının gen şl ğ n ma etmekle b rl kte geçm şte yaşanan kahramanlık olaylara da gönderme yapar. Buradak şa r n amacı vatanın ve m llet n değer n yüceltmekted r. Met nde mekân olarak şgal altındak Ural ve Altay bölges
tasv r ed lmekted r. Mağcan Cumabayev, Türk m llet ne ortak kutsal vatanın trajed s n ortaya koyarak m llî değerlere sah p çıkmanın yollarını öner yor. Yaşadığı devr n s yas ve sosyal meseleler nden dolayı yaşanmakta olan toplumsal aksaklıkları Kökşetauv adlı ş r nde ele alan şa r, k ş leşt rme sanatı aracılığıyla mekân kavramına fonks yon yüklemekted r:
Kökşetauvdıñ köz cas, Ilğ meñ-zeñ, aynımas Qalıñ tuman munardan. İnel k ötpes c p-c y ,
Oqtan tüzu tal boyı Qarağayğa oralğan. (Cumabayev, 2013a, s.144)
Kökşetauv'ın gözü yaş, Da ma uyur döner baş Kalın s sl m nareden Böcek geçmez sımsıkı, Oktan düz onun boyu Dolanan çam ağacına.
Eteğ çam ağaçlarıyla örtülü Kökşe dağın manzarası bet mlenen bu d zelerde, “gözü yaş”, “da ma uyur” ve “döner baş” fadeler yle m llet n tedb rs z durumu çağrıştırılır. “Kalın s s” mges geleceğ n bulanık olduğunu göstermekted r. M llet n sosyal yaşamıyla yakından lg lenen Cumabayev, tab at tasv r (peyzaj) aracılığıyla h s ve duygularını sanata has b r şekl de yansıtab lm şt r. D zelerde dağ manzarası le kalın s s fadeler çakışarak şa r n duygularındak zıtlığı ve end şey sezd rmekted r. Bu bağlamda anlatıcının ruh hâl n yansıtan peyzajlardak olayın zıtlık üzer ne kurulması d kkat çeker. Bu tezat, anlatıcının ruh hâl n etk l b r şekl de yansıtmasını sağlamıştır. Benzer duygularla kaleme alınan Alatauv / Aladağ adlı ş rde mekân tasv rler farklı görev üstlenmekted r:
Alatauv – alıp ana kökpen talas, Arda emgen sol ananı tentek Talas. Qırğızğa qas yett Talas suvın Ertede qonıs qılğan batır Manas. Şıñdarın Alatauvdıñ cel caylağan, Cel emes, qalıñ qırğız el caylağan. Celmenen, celden cüyr k
añdarmenen
Quzdardan b rdey orğıp, B rge oynağan.
Saylarda sarqırağan sel me eken? Küñ ren p köşken qırğız el me eken?
Alaştıñ qaysar ulı – qayrattı eld ñ Manası el qorğağan er me eken? Köp cıldar celdey celdey zaulap est me eken,
Alatauv öst me eken, öşt me eken?!
Q yannıñ qıranınday qaysar eld ñ Basınan küñg rt künder köşt me eken?!
(Cumabayev, 2013a, s.165)
Aladağ, dev anan gökyüzüne ulaş, Arda emen bu ananı yaramaz Talas. Kırgız'a kutsal Talas suyunu Esk den mekân etm ş kahraman Manas.
Z rves nde Aladağ'ın yel yerleşm ş, Yel değ l, kalın Kırgız m llet yerleşm ş.
Yelle, yelden hızlı hayvanlarla
Uçurumdan beraber zıplayıp oynayan. Etekte gürültülü akan sel m ym ş? Üzüntülü taşınan Kırgız m llet m ym ş?
Alaş'ın ce sur oğlu, gayretl halkın Manas'ı halkın kales g b er m ym ş? N ce seneler rüzgâr g b esm ş m ? Aladağ yükselm ş m yoksa yıkılmış mı?
Uçurumun kartalı g b gayretl halkın Başından bulutlu günler g tm ş m ?
B r öncek örnekte olduğu g b bu d zelerde anlatım tezat yoluyla ver lerek majı desteklemekted r. Ana olarak bet mlenen Alatauv'da yaşayan m llet n durumu söz konusu olmaktadır. Kırgız m llet n n kahraman geçm ş
ma ed len d zelerde “z rve”, “yel” ve “sel” sözcükler b rer sembol olarak kullanılmıştır. Mekânın bugünkü durumunu sorulu d zelerle ele alan söyley c , gelecekten umudunu kesmed ğ n de b ld r r:
Coq al ! Qarlı Alatauv qalıbında, Tolqındar tulaydı al şapsıp şıñğa. Köz nen – ot, söz nen uıt coymay, Qaysar el umıtqan coq alıbın da. Alatauv öpseyd eken, öşpeyd eken,
Auvızdan alıp atı tüspeyd eken. Kar ler: “K yel er ay!” –dep kürs n p,
Castarı: “Er urpağı - b z”, deyd eken.
(Cumabayev, 2013a, s.165)
Hayır henüz! Karlı Aladağ güçlüdür, Dalgalar şahlanmakta hâlâ z rvelere. Gözünde ateş, sözünde küvvet var, Gayretl halk dev n de unutmadı. Aladağ yükselmezm ş yıkılmazmış. D llere destan olan şanı düşmezm ş. Yaşlılar: “Kutsal er” d ye değer ver r, Gençler: “Er nesl b z z” derm ş.
Aladağ sözcüğüyle vatan toprakları ma ed l r. Dalga sözcüğü se genç nesl n sembolüdür. Söyley c , ateş ve kuvvet mges yle yüceltt ğ genç nesl n az ml davranışını göstermeye çalışır. Bu tasv rde, söyley c n n mekân unsuruna bakış açısının tab yansıması olarak olumlu sıfatlar yükled ğ n görmektey z. Met nde bu duygular yaşlı ve genç kes m n arasındak d yalogla pek şt r lmekted r. Vatan topraklarının değer üzer nde duran söyley c , Aladağ bölges nde yaşayan Kazak ve Kırgız uluslarının b rl k hâl nde hareket ederek m llî mücadelede kazanacağını vurgular. Mekân unsuruna yüklenen olumlu sıfatlar, şaşırtıcı anlatım tarzıyla somut nesneler n ayrıntılarına d kkat çeken b r dekorla desteklen r.
Oqcetpest ñ Q yasında / Okcetpes' n Yamacında (Cumabayev, 2013a,
s.306) ş r nde de aynı duygular söz konusu olur. Ancak bu ş rde daha z yade k ş tasv r ne yer veren anlatıcı, Okcetpes dağını bet mlerken “koruyucu aksakallı dede”ye d kkatler çev rerek olağanüstü, masalsı ve şaşırtıcı anlatımla ş r n estet k değer n arttırır.
Benzer algıyı, Künşığıs / Doğu adlı ş rden de göreb l r z. Ancak burada söyley c , mekân tasv r n n daha gen ş kavramlarla ele almaktadır. Burada da tezatlı fadelerle Doğu ve Batı sözcükler yle ma ed len Türk kökenl m lletler le Avrupalı ulusların arasındak çatışma söz konusu olur. D zelerde daha z yade Batılıların sömürgec l k yönü tasv r ed l r. Bununla b rl kte “kara bulut” fades yle kurtarıcı n tel ğ nde s mgelenen Doğulu Türk
m llet n n mücadeles anlatılır. K ş leşt rme sanatıyla oluşan bu d zelerde cesaret aşılama duygusu hâk md r:
Tereñ teñ z teb rend , Künşığısım küñ rend , Qırağı köz m köred : Celk ldegen tuvmenen, Cer küñ rentken şuvmenen Qara bult qaptap keled . Ay, sen, kesel Künbatıs! Bul catuvıñ qay catıs, Coğal cıldam colımnan! Bolmasa, qorıqsañ öl mnen, Üm t ñ bolsa öm rden, Usta men ñ qolımnan!
(Cumabayev, 2013a, s.55)
Der n den z şahlandı, Doğu se güçlend ,
Kesk n gözüm görüyor: Dalgalanan bayrakla, Dünyayı sarsan gürültüyle
Kara bulut toplu gelmekted r. Ey, sen ha n Batı!
Bu yatışının anlamı ned r, Çek l hemen yolumdan! Yoksa korkuyorsan ölümden, Üm d n varsa ömürden, Hayd , tut ben m el mden!
Bu tasv rde de görüleceğ üzere mekânlar, olayın geçt ğ yer ve olayın geçt ğ yerdek b rer dekordan barett r. Mağcan Cumabayev' n ş rler nde mekân unsurları b rer dekor olarak şa r n duygularını somutlaştırır ve arzularını s mgeler. Onun ş rler nde mekân le nsan unsurları b rl kte ele alınır. Bu husus okuyucuda gerçekl k duygusu uyandırır. Bütün bunlar edeb eser n real st b r d kkatle yazılmasının net ces olarak değerlend reb l r.
Sonuç
20. yüzyılın başında Türk stan bölges n n hem yönet m hem de eğ t m nde büyük değ ş mler yaşanmıştır. Bu değ ş m sürec nde halkın sosyal yaşamında da hayl değ ş kl kler olduğu bell d r. Söz konusu bu değ ş m n karşısında m llet n durumunu toplumcu-gerçekç d kkatle ele alan Cumabayev, manzum eserler nde mekân unsuru olarak m st k ve g zeml olandan z yade somut dünyanın dış gerçekl ğ n ön planda bet mler. Sıradan nsanın dünyasıyla bütünlük ç nde olarak toplumdak nsanın yaşamından bahseder. Bu bağlamda h s ve duygularını anlatırken, bozkır yaşamından yola çıkar. Bozkırda yaşayan m llet ve m llet n yaşamından söz açar. Ev n ç nden başlayarak Kazak Türkler n n kültürüne değ n r. Oradan da ovaya,
şehre, ülkeye, Türk dünyasına, dış ülkelere ve n hayet dünyaya ulaşır. M llet n gel şmes ne engel teşk l eden kad mc geleneğ n bazı hususlarını eleşt rerek yen çağa uygun olarak gel şmey tekl f eder. Bununla b rl kte tar hî ortak değerler n önem ne değ n r. Mekâna kend ben n yansıtarak, k ş sel geçm ş n ve m llet n tar h n mekân unsurlarıyla canlandırır. Mekânın sak nler n n h kâyes n ron k b r tutumla yen den kurgular. Bununla b rl kte onun b reysel ve sosyal temalarda yazılan ş rler nde, mekân tasv r daha çok traj k yönden anlatılır. M llî mücadele yıllarında Türk stan topraklarında yaşayan halkın gördükler zulüm ve şkenceler söz konusu ed l r. Türk stan bölges b reysel ve duygusal b r düzlemde ele alınır. Türk kökenl m lletler n ata yurdu bet mlenen ş rler nde, yurt algısını merkez zlek konumuna yerleşt ren Cumabayev, Türk b rl ğ ve soy b l nc ne dayalı b r k ml k tanımlamasını önceleyerek bu k ml ğ n tamamlayıcı unsuru olan yurt algısını da aynı paralelde şler. Bu bağlamda mekân unsurlarının aracılığıyla vatan sevg s , toplumsal aksaklıklar ve tar h olaylar vb. konuları toplumcu gerçekç l k bakımından çağrıştırır.
Kaynakça
Aktaş, Ş. (2009). Ş r tahl ller , Teor – Uygulama. 1. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları. Cumabayev, M. (1989). Şığarmaları. Almatı: Jazuşı.
Cumabayev, M. (1993). Mağcan Cumabayev' n Ş rler . Aktaran: Ferhat Tam r. Ankara: TDAE.
Cumabayev, M. (2013a). Şığarmaları. Almatı: Jazuşı. Cumabayev, M. (2013a). Şığarmaları. Almatı: Jazuşı.
Zhıyenbayev, Y. (2016). Kazak Şa r Mağcan Cumabayev' n Ş rler nde Yapı ve Tema . Yayımlanmamış doktora tez , Gaz Ün vers tes Sosyal B l mler Enst tüsü, Ankara.
