Federal Alman Anayasası’nda güvensizlik oyu sonucu yasama meclisinin feshi kurumu

(1)

FEDERAL ALMAN ANAYASASI’NDA GUVENsiZLiK OYU SONUCU

YASAMA MECLiSiNiN FESHi KURUMU

Dog. Dr. Ece GOZTEPE‘

Armagan yazﬂarl gergekte birer diyalogdur. Armagan’ln takdim edil— digi hocamn bilimsel eserlerine toplu bir baklg, hocamn yazara esin veren fikirleri, metodolojik tercihleri, tezleri ve konu segimleri, Armagan’da yaZI

yazanlarln bagllklarlnda mﬁndemigtir. Tunger Hocama takdim edilecek bir

Armagan da benim igin bunlarln hepsini birden ve daha fazlasml ifade edi-yor. 1989 ylllnda ilk anayasa hukuku dersimizde devlet teorisinden bagla-yarak Tfirk AnayasaSI’na inen sistematik metodolojik bak1§1, 1982 Anayasa-31’na ézgfirlfikler perspektifinden yénelttigi amaHSIZ e1e§tirileri ve her fir-satta okunmasml sallk verdigi onlarca hukuk, siyaset bilimi ve felsefe kitabl ile hocam, finiversiteyi Ortagag’ln entelektiiel ge1i§im perspektifinden algl-lamaya meyyal bir birinci Slnlf 6grencisinin kalbini anlnda fethetmi§ti. Ders— te anayasa metninin kenarlna yazdlglm ve hocamln tepkisi oranlnda {inlem i§aretleriyle bezenmig, notlar hélé kiit'uphanemin ayrllmaz pargaSIdlr. Anka-ra Hukuk Fakiiltesi’ru'n kalabahglnda bir birey olma bilincim yavag, yava§ ortadan kayboldugu igin midir bilinmez, 6grenciligimin ilerleyen y111ar1nda hocamla bir diyalogum olamadl. Ama 1993 ylhmn Arallk aylnda asistanllk

smavmln sézlii agamasmda, dért y11d1r igimde sakladlglm, hocamla

akllm-dakileri paylagma istegi miithig, bir diyalogla sonuglandl. Hocamln genig ilgi alamna uygun bigimde Alman edebiyatlrun az bilinen yazarlarmdan Hegel’in devlet felsefesine kadar pek 90k konuda sohbet ettik ve bu sohbe-tin igerigi asistanhk dénemimin de belirleyici unsuru oldu.

Tunger Hoca engin bilgisini kimseye dayatmayan, kimseyi bununla

ezmeyen, bilgisini karglsmdakine agan, ama bunu sadece segenekler arasm— dan birisi olarak sunan birisidir. Yﬁksek lisans tezimle ilgili uzun

konu§ma-larlmlzm sonunda zihm'm hep agllmlg, daldlglm sonsuz zihinsel

girdaplar-dan 91km1§ hissettim kendimi. Bir de elbette sbzﬁn degerini daha iyi

kavra-dlm. Bir metnin nasﬂ oya gibi i§1enmesi gerektigini, gereksiz sézcﬁklerin ne akademik, ne de edebi eserlerde yeri olmadlglm hocamla yaptlglmlz degerli

sohbetlerde anladlm. Tezimin sonuc; bélﬁmi'mi'm taslaglm okuduktan sonra,

”uzun bir gallgmarun sonuna geldin ve ’ne dedigimi anlamak isteyen kitabl

(2)

336 Doc. Dr. Ece stepe

okur’ diye dueunup yorgunlug-una yem'k dugerek sonug bélumi'mii gegie-tirmigsin biraz” dediginde tasvir edilen bu ruh halime ekleyecek tek bir sézcugﬁm bile yoktu.

Bu ya21, metinler dunyasmm tutkunu olan hocama gﬁkran duygusuyla ya21lm1§t1r. Nice saghkh ve mutlu ylllara hocam...

u-

at-Girig

Parlamenter rejimlerde fesih kurumuna kar§1 taklrulan taVIr ve bunun anayasada duzenlenmesi, fesih saylsmm goklugundan ziyade, feshi dogu-ran uyugmazllgln altmda yatan sosyal ve siyasi gergeklerden kaynaklan-maktadlrl. Bu nedenle fesih kurumu, yap1 ile sistem arasmdaki Slkl ili§ki dikkate allnarak, siyasi gergeklikle birlikte degerlendirilmelidirz. Parlamen-ter rejimin geli§im sﬁrecinde fesih kurumu, monarkm parlamentoya kar§1 kullandlgl bir mueyyide olmaktan glklp segmene demokratik iradesini

kul-lanma aracma d'o'nugerek i§1evsel bir d6nii§ume ugramlgtlr. Anayasalar

parlamentoda gériilen siyasi durgunluk, iggéremezlik, hukumet gogunlu-gunu yenilemek, elverigli zamanda seqimlere gitmek gibi nedenlerle parla-mentonun feshedilip segimlerin yenilenmesini ﬁngermug olabilirlera. Nite-kim Turkiye’de 1982 AnayasaSI’nm yururluge girmesinden bu yana higbir Meclis yasama dénemini tamamlayamamlg ve erken segim yoluyla Meclis

igi siyasal tlkamkllklar segmem'n demokratik iradesiyle gézulmeye

gahgul-m1§t1r. 31 Mayls 2007 tarihli ve 5678 saylll anayasa degi§ik1igi ile beg. ylldan dért y11a indirilen yasama dénemi suresinin siyasal suregteki tlkamkllklarln

Meclis iginde gézulmesine ne oranda katklda bulunacagl 6numuzdeki klsa

surede gérulecektir. T.C. Anayasa51’n1n 77. maddesi Meclise, segimlerin yenilenmesine basit gogunlukla karar verme yetkisi tanlmamn yanlnda, 116.

maddedeki kogullarln gergeklegmesi halinde cumhurba§kan1na da

segimle-rin yenilenmesine karar verme yetkisini tan1m1§t1r. Her iki siiregte de dikkat

gekici yén, yasama ile yﬁrutme organmm bu maddelerde dﬁzenlenen

yetki-lerinin ba§ka anayasa] organlarln katlhmlru zorunlu kllmayacak bigimde

duzenlenmig, olma81d1r.

ikinci Dunya Savagl’ndan sonra Batl Avrupa’da yapllan anayasalarda fesih kurumuna duyulan guvensizlik, bzellikle IV. FranSIZ AnayasaSI ile

Federal Alman AnayasaSI’nda somutla§m1§t1r4. Alman AnayasaSI’nda son

derece zor kogullara baglanmle olan fesih kurumunun bu diizenlenme

bi-Karamustafaoglu (1982), Yasama Meclislerini Fesih Hakkl, s. 17, dn. 11. Karamustafaoglu, a.g.e., s. 19 Vd.

Karamustafaoglu, a.g.e., s. 45. Karamustafaoglu, a.g.e., s. 90.

(3)

Alman AnayasaSI’nda Giivensizlik Oyu Sonucu Yasama Meclisinin Feshi 337

gimi ve anayasal sistemdeki yeri, tam da Karamustafaoglu’nun vurguladIgl yap1 ile sistem arasmdaki 311(1 ili§kinin mﬁkemmel 6rnek1erinden birisidir. Bu gallgmada ﬁnce bu anayasal tercihin tarihsel arkaplamna bak11acak, daha sonra Federal Alman parlamenter rejiminde dbnum noktaSI niteliginde 1982 ve 2005 y111ar1nda gergeklegtirilmig iki fesih i§leminin dogurdugu hukuki

tart1§malar ele almacaktlr.

1949 Bonn AnayasaSI’ndaki Fesih Diizenlemesinin Tarihsel Arkaplanl

Alman devletinin ilk demokratik ve cumhuriyetgi anayasaSI olan Weimar AnayasaSI 1949 AnayasaSI’ndakj bigimiyle fesih kurumunun

gekil-lenmesinde ba§at bir r01 oynamlgtlr. Parlamenter ve bagkanhk rejimleriru'n

unsurlar1n1 icginde banndlran Weimar AnayasaSI’run 25. maddesinde par-lamentoyu fesih yetkisi cumhurba§kamna verilmigti. Cumhurba§karu bu yetkiyi kullarurken iki Slmrlama ile kar§1 kar§1ya idi. Buna g'cire cumhurbag-kam, aym sebeple parlamentoyu yalmzca bir kez feshedebilmekteydi. lkinci

Slnlrlama ise, fesih kararlmn hiikumetin karel-imzasma tabi olmas1 idi

(madde 50). Ancak uygulamada cumhurbagkaruna, 53. maddeye dayanarak fesih kararlru imzalamak istemeyen bagbakanl gbrevden alma imkaru ta-n1nd1g1 igin 50. maddenin pratik bir degeri kalmamlgtlr. 43. maddede5

du-zenlenen, cumhurbagkarumn gérevden almmas1 mekanizma31 da,

parla-mentoda aranan ugte ikilik yuksek gogunluk nedeniyle hic; uygulanamad1-glndan, cumhurbagkanlnm fesih yetkisi neredeyse her siyasi krizin gézum arac1 haline gelmi§tir. Nitekim 1919 ila 1933 arasmda parlamento tam yedi kez feshedilmig, Weimar Anayasa51’run yuriirlukte oldugu dénemde higbir yasama dénemi tamamlanamam1§t1r.

1949 Bonn AnayasaSI yap111rken Weimar dénemim'n bu istikraISIZ

par-lamento gegmigi, fesih kurumuna kugkucu yakla§1m1n temelini

olugturmue-tur. Bu dogrultuda parlamentonun sﬁrekliligi ve hukumetin istikran esas allnarak Federal Parlamentoya bzfesih yetkisi tamnmamlgtlr. Federal A1-man parlamenter rejimi iginde neredeyse her ne pahasma olursa olsun bir

hukumet olu§turulma51 ve parlamentonun gallemasmln saglanmaSI igin gegitli ve kademeli mekanizmalar kurulmuetur.

5 43. maddeye gére, yedi y1111k bir sure igin segilen cumhurbagkaru, gérev sfiresinin bitmesinden 6nce parlamentonun 6nerisi fizerine halkoylamaSIyla gérevden alma— bilmekteydi. Parlamentonun kararl, figte iki gogunlukla almmaktaydl. Eger parla— mentonun Emerisi fizerine yapllan halkoylamaSI olumsuz sonuglamrsa bu, segimlerin yenilenmesi anlamma gelip parlamentonun feshi sonucunu doguruyordu. Bu hayli zor k0§ullar Weimar AnayasaSI dé'meminde hic; gergeklegtirilememigtir.

(4)

1949 AnayasaSI’m yapan Parlamenter Konseyin (Parlamentarischer Rat) (inune gelen i11< komisyon taslaglnda 68. maddede Parlamentonun feshini talep yetkisi sadece bagbakana degil, aym zamanda bzfesih kurumuyla Par— lamentoya da tanlmyordu. Bu 6neri Konsey'de bzfesih kurumunun dolayh

bigimde bagbakana kar§1 bozucu gﬁvensizlik oyu (63. maddedeki kurucu

gﬁvensizlik oyuna karglt bir kurum olarak) anlamma gelecegi igin

ele§tiril-mi§tir. Bu ele§tiriler uzerine sosyal demokrat (SPD) temsilcilerinin gimdiki 68. maddeyle neredeyse ézdeg Emerisi formule edilerek tartlgmaya

agllmlg-tlr. Bu fineride ézfesih olanagl tamamen kald1r11m1§ ve segimlerin yenilen-mesi bagbakanm gfivenoyu isteminin reddedilyenilen-mesi koguluna baglammgtlr. Giivensizlik oyun‘dan sonra ba§bakan hélfi sfirecin efendisi olmayl sfirdur-mektedir, gunkii cumhurbagkamna Parlamentoyu feshetmeyi 6nerip Emer-memekte tamamen serbest olup, olumsuz sonuglanan oylama sonrasmda da hiikumet etmeyi tercih etmekte serbesttir. Parlamenter Konsey’deki tar-t1§ma1ar dikkatle incelendiginde, 68. maddenin plebisiter bir unsur igerdi-gini gbrmek mumkundur6. Nitekim SPD’li Rudolf Katz’ln ”hukumetin énemli bir meseleyi halkln oyuna sunmayl istemesi halinde bagvurulabile-cek bir yol” olarak 68. maddeyi géstermesi ve Konsey’de buna bir itirazm olmamaSI, bunun 6nemli kanltlarlndan bir tanesidir. Bunun yamnda 68. maddedeki bu duzenlemeyle Komunist Parti’den gelen halk giri§imi ve halkoylamaSI kurumlarlrun anayasaya allnmaSI taleplerinin de (inune

ge-gilmesi umulmugtur7. Bu gergevede NiclauB 68. maddenin giincel

tart1§ma-larda dile getirildig'inin aksine, bagbakana erken segim tarihiru' belirleme konusunda genig bir yetki verdigini ve 1949 AnayasaSI’mn ”gans'cilye

de-6 Aym dogrultuda bkz. Federal Anayasa Mahkemesi’nin 2005 tarihli kararmda yarglg Lfibbe-Wolff’un kar§10yu; Winkler (2006a), ”Die Verfassungsméifligkeit der Bundestagsauflésung: Anmerkung zur Entscheidung des BVerfG vom 25.8.2005”, Archiv des 6ffentlichen Rechts, s. 460. Ancak gézden kaglrllan nokta, gergek bir plebisiter unsurdan bahsedebilmek igin genel segimin anga bir ya da birden 90k maddi siyasal kararla birlegtirilerek yfirfitfilmesidir. Omegin, 1950’1erin bagmda Al-man ba§bakan1 Konrad Adenauer’in Batl Avrupa entegrasyonu ile yeniden silah-lanmayl genel segimlerle birlikte oya sunma konusundaki Emerisi bu tfirden bir plebisiter unsura timektir. Ancak ”fesihe yénelik gfivenoylamaSI”nm halktan allnan siyasal megruiyeti tazeleme amacml ta§1ma31 tek ba§1na plebisiter bir unsurun siste-me entegre edilsiste-mesi olarak kavranamaz.

7 Parlamenter Konsey’deki sﬁrecin klsa bir ézeti igin bkz. NiclauB (2006), ”Auﬂésung

oder Selbstauﬂ'o'sung?: Anmerkungen zur Verfassungsdiskussion nach der

Vertrauensfrage des Bundeskanzlers 2005”, Zeitschrift fiir Parlamentsfragen, s. 41

(5)

Alman Anayasasn’nda Giivensizlik Oyu Sonucu Yasama Meclisinin Feshi 339

mokrasisi” (Kanzlerdemokratie) kavramlmn 6nemli bir unsuru oldugunu belirtmektedirs.

63. maddeye gére, Federal ba§bakan (gansélye)9 cumhurbagkarumn 6nerisi ﬁzerine Federal Parlamento taraflndan gérﬁamesiz olarak segilir (1).

Federal Parlamento iiyelerinin oylarlmn gogunlugunu elde eden aday

seei-lir. Segimi kazanan aday cumhurba§kamnca atarur (II). Onerilen aday

segi-lemedigi takdirde Federal Parlamento oylamadan sonraki on dbrt gi'm

iein-de iiyelerinin salt gogunlugu ile bir §ansélye segebilir (III). Bu siire iginiein-de bir

segim yapllamamlgsa, derhal yenj bir segim turu yap1l1r ve bu segimde

oyla-rln gogunlufgunu alan aday segilmig. olur. Segilen aday, Federal Parlamento

iiyelerim'n gogunlug'unun oylar1m elde etmi§se, cumhurba§karu segilen mil-letvekilini segimden sonraki yedi gﬁn iginde atamak zorundadlr. Segilen aday Parlamen'tonun oylar1run gogunlugunu saglayamam1§sa, cumhurbag-kanl yedi gﬁn iginde bu ki§iyi §ansélye olarak atar ya da Parlamentoyu fes-heder (IV).

Gérfildfigfi flzere 63. madde segimlerin hemen ertesinde, bir yasama

dénemim'n ba§1nda ilk hiikiimet kurulurken ortaya glkabilecek bir

gﬁveno-yu meselesini diizenlerken baabakamn atanmasmda yaganabilecek krizi,

kademeli bigimde g'clzmeyi amaglamaktadu. Bu gergevede Federal

Parla-mentonun gogunlugunun oylar1ru elde edemese de bir azmhk hfikfimetine olanak saglayacak bir diizenleme 6ng6rfilmfi§tfin Anayasa, cumhurbagka-nlna mevcut siyasal dengeleri dikkate alarak karar verecegi bir takdir

yetki-si tanlmlgtlr. Salt gogunluk saglanamaml§ olsa bile bir azmhk hiikiimetinin

i§ gérebilecegini dﬁgﬁm’iyorsa, cumhurbagkamnln fesihten imtina etrne

yet-kisi mevcuttur. Cumhurbagkam, azmhk hﬁkﬁmetinin yénetim §ansm1n

dﬁgﬁk oldug'u kanaatine var1rsa, son kertede fesih kurumuna ba§vurabile-cektir. Ancak elbette 63. maddenin, ba§bakan1n istifaSI, éliimii ya da maka-mln herhangi bir ba§ka nedenle b0§almas1 halinde de uygulanma31 séz k0-nusu olabilecektir. Federal Almanya tarihinde 63. maddeye dayanllarak

henﬁz higbir Parlamento feshedilmemigtir.

68. maddenin temelinde yatan dfigfince ise hiikfimet (ya da bagbakan)

ile Parlamento arasmda ciddi bir fikir uyu§mazl1g1n1n/uyumsuzlugunun

sadece hiikiimet kurulurken degil, yasama dénerni iginde de ortaya

glkabi-lecegi fikridir. Bu durumda sadece Parlamentoya kurucu gﬁvensizlik oyu

3 NiclauB (2006), a.g.m., s. 42 vd.

9 Metinde bundan sonra baabakan kavraml kullamlacak olup bununla Federal Alman

(6)

340 Doc. Dr. Ece Géztepe

ile bagbakam dugurme yetkisi verilmesiyle yetinilmemig. (madde 67)“),

bag-bakana da inisiyatif verilmek istenmigtir. 68. maddede gfivenoyu ve Parla-mentonun feshj birlikte duzenlenmi§tir. Buna gére, bagbakarun kendisine gfivenoyu verilmesi hakkmdaki Emergesi Federal Parlamento uyeleriru'n gogunlugunun oylar1yla reddedilmi§se, cumhurbagkam ba§bal<arun enerisi uzerine yirmi bir gun iginde Parlamentoyu feshedebilir. Parlamentonun, uyelerinin gogunluguyla yeni bir ba§bakan segmesi durumunda cumhur-ba§l<arurun fesih yetkisi duger (I). A§ag1da gérulecegi fizere, 2005 tarihli

Federal Anayasa Mahkemesi (FAYM) karannda hukumetin hareket

kabili-yeti Ve istikrar, guvenoylamasmln ya2111 olmayan maddi bir kriteri olarak

anlaylmaktadu“. Gergekten de 68. madde, isﬁkrarl amaglayan bir normlar

buffinunfin Ememli bir pargaSIm olugturmaktadu. Bu zamana dek Alman Anayasasmda Parlamentoya kendi kendini fesih yetkisi tanmmamlg olmas1 ve bu kurumun kabul edilmesi 6nerisine itirazlar da, Anayasarun daha bag,-tan itibaren fesih yetkisini istikrar amac1yla 90k dar kapsamll diizenlemig, olmaSI argfimanma dayandlrllmlgtlr. Bunda da Weimar déneminin kétii deneyimleri fazla51yla etkili olmugtur”.

Aynl bigimde 1983 ylllndaki karannda Anayasa Mahkemesi yaZIh ol-mayan bir unsur olarak (ungeschriebenes Tatbestandsmerkmal) siyasal istikrar-srzllg1 objektif—maddi bir kriter olarak kullanlrken, 2005 ylllnda bir ad1m daha ileri giderek hukumetin hareket kabiliyetini yitirmesinden ve

bagba-kamn baZl oylamalarda olurnsuz 0y kullamlmasmdan kagmmak igin genel

politikasmdan klsmen vazgegip yeni bir politika belirlemek zorunda kalma-smdan bahsetmektedir. Mahkerne, bagbakamn Parlamento’daki gogunlukla hukumet etmesinjn mumkfin olmad1§1 durumlarda 68. maddeye bagvuru-labilecegini belirterek, Parlamentodaki gfigler dengesinin bagbakanln hare-ket kabiliyetini smlrlandlrmaSI ya da felc; etmesi gerektigini, bu nedenle de Parlamento gogunlugu taraflndan daimi olarak desteklenen istikrarll bir politika uretmenin mfimkun gbrfinmemesi halinde bu yolun ac;11< oldugu saptamasml yapmlghr. Bu dogrultuda Schoch, 2005 yllmda anayasal

duze-‘0 Madde 67: (I) Federal Meclis, bagbakana gﬁvensizlik oyunu ancak, ﬁyelerinin salt gogunluguyla ona bir halef segmek ve cumhurba§kanmdan onun gérevden azlini- is-temek suretiyle verebilir. Cumhurbagkam- bu istege uymak ve segileni atamak zo— rundadlr.

(2) Oylama, 6nergenin verilmesinden en az klrksekiz saat sonra yap111r.

‘1 Edinger (2006),”Wer misstraut wem?:Die Entscheidung des Bundesverfassungsgerichts ﬁber die Vertrauensfrage des Bundeskanzlers und die Bundestagsauﬂésung 2005 - 2

BvE 4/05 und 7/05”, Zeitschrift fiir Parlamentsfragen, s. 36.

12 Bkz. Bericht der Gemeinsamen Verfassungskommission vom 5.11.1993,

(7)

nin 6ng6rdﬁgﬁ bigimde bir siyasal krizin a§11d1g1n1 ve bu siirecin sonunda Parlamentoya ézfesih yetkisi verilmesi igin anayasa degieikligi yap1lma31 gerekip gerekmedigi tart1§masm1n zorunlu olmadIgml séylemektedir13.

67. maddede diizenlenen kurucu giivensizlik oyundan farkll olarak 68.

maddede bagbakamn 'o'nijnde 1'19 segenek vardlr: Programl igin talep ettigi

salt gogunlugu elde edemedigi takdirde cumhurbagkamndan Parlamentoyu feshetmesinj isteyebilir; 81. maddedeki yasama zaruretini (Gesetzgebungs— notstand) ilan ederek hiikiimetinin glkardlgl yasalan Parlamento destegi OlmakSIZln uygulathrabilir ya da mevcut kogullar degi§memi§ olsa da hi1-kiimet etmeye devam edebilir”. 68. maddeye gére giivenoyu alamayan

bagbakamn cumhurbagkamndan fesih isteminde bulunmaSI halinde

cum-hurba§karun1n takdir yetkisi vard1r; baebakarun istemini yerine getirmek zorunda degildir. Ancak gfivenoyu alamamlg olan baebakan fesih talebinde bulunmazsa, cumhurbagkammn kendilifginden fesih kararI vermesi de miimkiin degildir. Cumhurba§kamna tamnan yirmibir gfinlfik siire iginde Parlamentonun kurucu giivensizlik oyuyla yeni bir baebakan segmesi de mfimkfindfir.

81. maddede ise 68. maddeyle baglantlh olarak yasama zarureti

duru-mu dﬁzenlenmektedir. Bu durum, 68. maddede kendisine tamnan takdir yetkisi dogrultusunda cumhurbagkammn, gﬁvensizlik oyu aldlktan sonra

Parlamentonun feshedilmesini talep etmig olan baebakamn bu talebi dog-rultusunda karar vermemesi, dolayISIyla bir azmhk hﬁkﬁmetinin gérevde olmasma i1i§kindir. 68. maddede ya2111 halde Parlamento feshedilmiyorsa,

cumhurbaekaru hﬁkﬁmetin istemi ve Federal Senato’nun (Bundesrat) ona—

ylyla, hfikfimet tarafindan ivedi olarak nitelendirilmie olmasma ragmen Parlamento tarafmdan reddedilmig bir yasa tasarISI hakkmda yasama zaru-reti ilan edebilir. Bu hiikiirn, ba§ba1<arun gfivenoyu talebini s'dzkonusu yasa tasar131 ile iliekilendirip istemin reddedilmesi halinde de uygulanlr (I). Ya-sama zaruretine ragmen Parlamento yasa tasansml yeniden reddederse ya

da hﬁkijmetge kabul edilemez bir igerikle kabul ederse, yasa Federal Kon—

sey’in onayl halinde kabul edilmia say111r. Bu hiikiim, yasa tasarlsmln Par-lamentoya génderilmesinden baelayarak dért hafta iginde kabul edilmemesi

halinde de uygulamr (II).

‘3 Schoch (2006), ”Der funktionale Zusammenhang zwischen der Vertrauensfrage des Bundeskanzlers und dem parlamentarischen Regierungssystem", Zeitschrift fiir

Staats- und Europawissenschaften, s. 102.

‘4 Groebel (2008), Bundestagsauﬂﬁsungen: ihre verfassungsrechtliche Rechtfertig-ung: Ein Vergleich 1983 und 2005, s. 22.

(8)

Géruldugii uzere Bonn AnayasaSI cumhurbagkammn siyasal sﬁregteki tlkanlkllgl fesih igin yeterli sebep gérmemesi, ancak yine de parlamentodaki

gall§malar1n bir az1n11k hukumeti tarafmdan yﬁriitiilmesinin olanak31z hale

geldigi bir durumda yasama surecini etkjn hale getirecek bir duzenleme tingérmuet'ur. Eger bu sureg de i§letilemiyorsa 68. maddedeki usul gergeve-Sinde tekrar fesih kurumu gfindeme gelecektir. Sézfi edilen iki gfivenoylamaSI t'uru, ya ba§ba1<an1n iktidarlru pekietirmek/yeniden tesis etmek ya da erken segimlere olanak tammak igin kullamlmaktadlr. Bu nok-tadan baklldlgmda, parlamentoya kendini feshetme yetkisi tarumam1§ bir anayasada, ézellikle erken segim karannm béyle dolayh yollardan almma-smln anayasaya uygunlug'unun tart1§11ma51 kagmlmazdlr.

Federal Almanya’da 68. maddeye dayamlarak be§ l<ez gﬁvenoyu

iste-minde bulunulmugz, bunlardan ugunde ba§bakana glivensizlik oyu

verilmig-tir. 1972, 17.12.1982 ve 1.7.2005 tarihli bu tic; g'uvensizlik oylamaSI

sonucun-da Parlamento feshedilerek erken segime gidilmigtir. 17.12.1982 ve 1.7.2005

tarihli fesih i§lemine kar§1 Federal Alman Anayasa Mahkemesi’nde dava agllm1§ ve Mahkeme bu gfivenoylamalarmln ve sonuglarlmn anayasaya uygun olduguna karar vermigtirlf’. 5.2.1982 ve 16.11.2001 tarihli gfivenoylamalan ise parlamenter sistemin mant1g1 iginde Parlamento go— gunlugunu disipline etme amacma y'c'meliktir. Gergekten de bu iki oylama sonucunda ba§bal<anlar guvenoyu alm1§ ve géreve devam etmiglerdir. Lite-ratiirde buna ”gergek gfivenoylamasf’ (echte Vertrauensfrage) ad1 verilmigtir.

1972, 17.12.1982 ve 2005 tarihli oylamalarda durum ise fark11d1r. Bun-larda her ﬁg ba§bal<an da saylsal olarak Parlamento gog'unlugundan emin

olduklarl halde amaglarl erken segime gitmek oldugundan (her ne kadar

Brandt ile Kohl ve Schréder’in durumlan baz1 agllardan fark11l1l< g'cisterse de) “gergek olmayan gﬁvenoylamasmdan” (unechte Vertrauensfrage)

bahse-15 Sézij edilen beg guvenoylamasmln tarihi ve dénemin baebakanlarmln adlarl $6yledir: 1) 22.09.1972; Basbakan Willy Brandt (SPD) gﬁvenoyu alamarrug ve Parlamento

fes-hedilmigtir.

2) 05.02.1982; Baebakan Helmut Schmidt (SPD) guvenoyu almay1 baearmlgtm

3) 17.12.1982; Ba§bakan Helmut Kohl (CDU) giivenoyu alamam1§ ve Parlamento feshedilmigtir. Federal Anayasa Mahkemesi16.02.1983 tarihli kararlyla fesih iele-minin anayasaya uygun olduguna karar vermi§tir.

4) 16.11.12001;Ba§ba1<an Gerhard Schréder (SPD) gﬁvenoyu alabilmigtir.

5) 01.07.2005; Bagbakan Gerhard Schréder (SPD) guvenoyu alamam1§ ve Parlamento feshedilmi§tir. Bu karara kar§1 da Federal Anayasa Mahkemesi'nde dava agllm1§ ve Mahkeme 1983 ylllnda verdigi kararda yer alan ba21 ilkelerden klsmen vazge— gerek bu fesih i§leminin de anayasaya uygun olduguna karar vermigtir.

(9)

Alman AnayasaSI’nda Gﬁvensizlik Oyu Sonucu Yasama Meclisinin Feshi 343

dilmektedir. 1972 y111nda Ba§bakan Willy Brandt’m koalisyon hukumeti, koalisyon ortaklarl arasmda yaganan kriz nedeniyle butgesini kabul ettire-memigtir. Parlamento da 67. madde dogrultusunda ne ba§bakana gﬁvensiz—

lik oyu verebilmig, ne de yeni bir bagbakan segebilmi§tin Bunun uzerine hukumet gfiven isteminde bulunmug ve bakanlarlnln gekimser 0y kullan-maSI uzerine kendi kendini dfigfirtmfifiiir. Bagbakan da bunun uzerine cumhurba§karundan Parlamentoyu feshetmesini istemigtir.

Karamustafa-oglu, Bonn Cumhuriyetindeki bu fesih olaylnln anayasal yéntemin saptl-rllma31 yoluyla gergeklegtigini belirtmektedir. Ciinkii olagan anayasal yén-temin uygulanma kogullan dogmad1g1 halde bagbakan kendine yarar sag-layacak bir yéntemi o anayasal yéntemin yerine uygulam1§t1r16. Buna kara-111< Alman literatﬁrﬁnde partiden ayrllmalar ya da parti degi§tirmeleri

mu-teakip SPD/FDP koalisyonunun muhalefetle ba§aba§ milletvekili saylsma sahip olmaSI sonucunu dogurmas1 kar§131nda ba§bakan1n hakll olarak gﬁvenoylamaSI yoluna ba§vurdugu, hukumetin gﬁvenoyu alamamaSI erte-sinde fesih kurumunun i§letilmesinin anayasal agldan sorunsuz oldugu

yolunda neredeyse gérue birligi vard1r17. Aym §ekilde 1983 y111ndaki kara-rlnda da Anayasa Mahkemesi olagandlgl siyasal krizlerin ortadan kaldlrll-maSl igin bu tarihte izlenen fesih sﬂrecinin anayasaya uygun olduguna ve 68. maddenin ”aglk bir norm” (offene Verfassungsnorm) olarak

somutlaghnl-masma bir 6rnek te§kil ettigine karar vermi§tir18.

Bu gall§mada 1949 Anayasa31’n1n 68. maddede duzenlenen fesihle ilgili hiikiirnlerinin Federal Anayasa Mahkemesi tarafindan nasfl yorumlandlgI ve bu yorumlarln hukuk literatfirunde yol agtlgl tarhgmalarln temel unsur-larl ele allnacaktlr.

Federal Anayasa Mahkemesi’nin 1983 Tarihli Kararl

Federal Alman Parlamentosu’nun dokuzuncu yasama dénemi 4 Kas1m

1980’de ba§lam1§ ve sosyal demokrat (SPD) bagbakan Helmut Schmidt’in

ba§kanhg1nda sosyal demokrat-liberal (FDP) bir koalisyon hukumeti

ku-rulmugtu. Koalisyonun uyumu 1982 butgesinin gérugu'ilmesi Slrasmda

bo-16 Karamustafaoglu, a.g.e., s. 94.

‘7 Schneider (1973), ”Die vereinbarte Parlamentsauﬂésung", Juristenzeitung, s. 652;

Léwer (2005), ”Inszeniertes Misstrauen”, Deutsches Verwaltungsblatt, s. 1104. Lite— ratiir igin bkz. Herbst (2006), ”Die auﬂbsungsgerichtete Vertrauensfrage”, Der Staat,

s. 47.

‘3 BVerfGE, 2 BvE 1/83 vom 16.02.1983 (http://www.bverfg.de/entscheidungen/ esl9830216_2bve000183.htm1), par. 135.

(10)

344 Doc. Dr. Ece Goztepe

zulmaya ba§lam1§t1. Koalisyonun birligini gostermek amaCIyla hfikfimet bir istihdam paketini Parlamentoya sunarak bunun kabulflnfl 68. madde uya-r1nca bir gfivenoylarnasma dom'igtlirmiig. ve gfivenoyu almayl baearmlgtlr.

Ancak 1983 bﬁtge gorii§melerinde koalisyon igindeki kriz derinle§mi§, SPD

ve FDP bir yol aynmlna gelmietir. Baebakan Schmidt’in, 68. madde fizerin-den gijvenoylamasuu ba§ar151z11kla sonuglandmp erken segimlere gidilmesi onerisi koalisyon ortagl taraflndan reddedilmigfir. FDP amacmm, 67. mad-dede ongoriilen kurucu gfivensizlik oyuyla listiyan Demokrat Partisi’nin

(CDU) ba§karu Helmut Kohl’ii yeni baebakan olarak segmek oldugunu ilan etmigtir.

1 Ekim 1982'de FDP ve CDU’nun 67. maddeye dayanarak, bagbakan Schmidt’in gfivensizlik oyu verilerek dii§firfilmesi ve yerine bagbakan Helmut Kohl’i'm segilmesi igin verdigi onerge igin yapllan oylamada, 495 gegerli oyun 256’31 olumlu, 235’i olumsuz g1km1§; 4 gekimser oya kar§1111<

Schmidt bagbakanhktan dii§iirﬁlerek Kohl ba§bakan olarak segilmi§tir.

Ancak yeni hfikfimetin bagbakanl Helmut Kohl kalan yasama sfiresini tamamlamay1 dfiefinmeden, ba§bakan Schmidt’in reddedilen onerisini, yani 68. maddedeki ”planh” gfivensizlik oyuyla erken segime gidilmesini tekrar gfindeme getirmigtir. 13 Arallk 1982 tarihli onergesinde herhangi bir gerek— ge g'ostermeksizin 68. madde uyannca gfivenoyu isteminde bulunmu§tur. Ba§bakarun dile getirmedigi gerekgeler, Parlamentodaki gorii§meler 31ra-smda diger partililerin yaphgl konugmalarda ortaya konmugtur”. 17 Arallk 1982’de, yani Kohl hfikfimetinin goreve ba§1amasmdan tam iki ay sonra giivenoylama31 yaplllp bagarISlzllkla sonuglanmas1 saglanarak erken segi-min yolu agllml§t1r20. Oysa Parlamentodaki oy dengesine bak11d1g1nda Helmut Kohl daha birkag ay once Parlamentonun gogunlugu taraflndan kurucu giivensizlik oyu sfireci sonunda bagbakan segilmig ve gflven oyla-masmm yapllmasmdan sadece bir giin once 1983 y111 biitgesi CDU/CSU ve

FDP koalisyonu taraﬁndan onaylanm1§ken, bagbakan Kohl aglsmdan bir

destek eksikliginden bahsetmek mﬁmki'm degildir.

Parlamentonun cumhurba§kan1 tarafmdan feshj karanm miiteakip dort milletvekili, cumhurbagkanlmn kararma kar§1 Federal Anayasa

Mahkeme-‘9 Sﬁreg ve argﬁmanlar igin bkz. Groebel (2008), a.g.e., s. 30 vd.; Lower (2005), a.g.m., s. 1104.

20 Yapllan oylamaya 474 milletvekili kahlmlg, 8 olumlu oy, 218 haylr ve 248 gekimser oy kullanllmlgur. Giivenoyu iein gerekli olan 249 oya ulagllamadlgmdan Kohl hij-kiimeti diigiiriilmﬁ§tiin

(11)

Alman Anayasasn’nda Gﬁvensizlik Oyu Sonucu Yasama Meclisinin Feshi 345 si’nde dava agarak 68. maddenin ve erken segim karar1yla madde 38/121 ile

39/I’de22 amlan rnilletvekili haklarImn ihlal edildigim' ileri sijrmii§lerdir. Federal Anayasa Mahkemesi (FAYM) organ dava31 yoluyla 6niine

geti-rilen bu davada23 6ncelil<le milletvekillerinin, stat'dlerini ilgilendiren her

konuda dava agma hakklna sahip olduklarlru, Anayasa’nln 39. maddesinin birinci f1kras1nda belirtilen olagan yasama sijresiyle ilgili bir karar ya da

i§1emin de bu t'drden bir konu oldugunu saptamlgtlr. Kararm temel noktala-rlmn ézetlendigi k151mda ise (Leitsatz) Parlamentonun feshi igin kullanllan

68/1 maddesinin ”aglk bir anayasa normu” (oﬁ‘ene Verfassungsnorm) oldugu ve igeriginin somutla§t1rllma31 gerektigi belirtilrnektedir. Bu yaplllrken de sadece Parlamento gogunlugunun normu naSII yorumladlgma bakllmaya-cak, verilen fesih kararlna katllan biit'dn anayasal organlarm gbrii§leri, ana-yasa teorisi ve anaana-yasa politikaSI da géz 6niinde tutulacaktlr.

FAYM’nin 1983 y111ndaki kararlnda 68. maddenin uygulanmasma i1i§-kin ortaya koydugu temel élgﬁtler §6yle Slralanabilir:

- 68. maddedeki anlamlyla gﬁven, Alman anayasa tarihj de dikkate allndlgmda bigimsel olarak oylamayla dile getirilen ve o anda ba§bakan1n §ahsma ve siyasal programlna verilen onay anlamma gelir (par. 5 ve 107).

- Bagbakarun 68. madde yoluyla Parlamentoyu feshetmesi, ancak mev-cut gogunlukla hiikiimet etmesinin mfimkfln olmad1g1 bir durumda miim-kiin olmalldlr. Parlamentodaki giic; dengeleri ba§bakan1n siyasi hareket kabiliyetiru' o derece etkilemelidir ki, Parlamentonun daimi gfiveru'ne daya-narak siyasetini yiiriitmesi miimkiin gérfinmemelidir. Bu, 68. maddenin birinci flkrasmln birinci cfimlesinde yer alan, ya2111 olmayan maddi bir

un-surdur (ungeschriebenes sachliches Tatbestandsmerkmal) (par. 6; 118 ve 122).

- Buna kar§111k, Parlamentoda yeterli gogunluga sahip bir bagbakamn kendisi igin uygun gérdfigfi bir zamanda erken segimlerin yapllmasml sag— lamak igin 68. maddedeki gfivenoylamaSIrun olumsuz sonuglanmasml- sag-layarak Parlamentonun feshedilmesim' saglamaSI ise 68. maddede 6ng6r1‘i—

2‘ Madde 38/]: Federal Alman Parlamentosu’nun milletvekilleri genel, dogrudan, ser-best, e§it ve gizli oyla segilirler. Milletvekilleri bﬁtﬁn halkm temsilcisi olup talep ve

talimatlarla bagll olmaylp yalruzca vicdanlarlyla baglldlrlar.

22 Madde 39/1: Federal Parlamento, a$ag1daki hiikiimler sakh kalmak kayd1yla dért yll iqin segilir. Gérev siiresi, yeni Federal Parlamento’nun toplanmas1y1a sona erer. Yeni segimler segim d6neminin baglanglcmdan ba§layarak en erken klrk altl, en geg k1r se-kiz ay iginde gergeklegtirilir. Federal Parlamento’nun feshi durumunda segimler en gee altrmg giin iginde yaplllr.

23 BVerfGE, 2 BvE 1/83 vom 16.02.1983 (WWW.bverfg.de/entscheidungen/es19830216_

(12)

len ve amaglanan bir durum degildir. Bunun yarunda, yasama dbnemindeki

siyasal zorluklar ve gaU§ma1ar da bu tﬁrden bir fesih surecini hakll géste-remez, gunku bir yasama d'dnerni igin bagbakana ve hukumetine verilen

sorumluluk kamu yaranna hizmet eden, devlet olma niteligine i1i§kin bir yukumluluk olup en iyi §ekilde yerine getirilmek zorundadlr (par. 7 ve 119).

- 68. madde Parlamentonun feshi kararlmn verilmesinde ba§bakan, Parlamento ve cumhurbagkam olmak uzere tic; anayasal orgam kar§1111<11 denetim i§leviyle yukumlu k11m1§t1r. Cumhurbagkanl bagbakamn fesih

tale-bini incelerken, bagbakamn siyasal takdir yetkisini dikkate almak zorunda-d1r ve ancak bu fesih talebinin reddini gerektiren, ”aglkga” farkll bir siyasal degerlendirme zorunlu gérunuyorsa talebi reddetmelidir (par. 8.1; 8.2 ve 139). Yine de bu smlrlama, cumhurbagkarumn takdir yetkisi oldugu gerge-gini degi§tirmez. Cﬁnku cumhurbagkaru 67. maddeye gére, kurucu gﬁven-sizlik oyu sonucunda dugurulen bagbakam gbrevden almak ve yeni segilen bagbakam atamak zorunda oldugu halde, 68. madde fesih kararl ”verebile-ceginden” bahsetmektedir (par. 102). Géruldugu uzere, cumhurba§kan1n1n

takdir yetkisi, ba§bakan1n lehine Slmrlanmlgtlr. Buna gére cumhurba§kam

68. maddeye gére bagbakanm bagvurdugu giivenoylamasml ba§ka siyasi élgUtlerle denetleyemez; bagbakamn siyasi takdir yetkisim' dikkate almak zorundadlr. Meger ki feshi hakSIZ kllan ve siyasi durumun takdirinde aglk-ga bagbakanln takdir yetkisine tercih edilecek bir durum 562 konusu olsun.

- Buna karglllk Parlamentodaki partilerin aglk bigimde erken segimi desteklemi§ olmalarl, tek ba§1na cumhurba§kan1n1n kararl igin belirleyici degildir (par. 8.3 ve 121).

- Mahkeme’ye gére 68. maddenin lafZI, guvenoylamasmln fesih ama-c1y1a yap11m1§ olmaSI 01a3111g1m d1§lamamaktad1r. Bu nedenle maddenin, sadece ba§bakamn guven tazeleme amacma hizmet edecegi sonucu glkarl-lamaz. Ancak bu yorum, normun ydrumlanmaya muhtag, ”aglk” bir anaya-sa normu oldugunu ortaya koyar (par. 108 Vd.).

- Mahkeme 68. madde gergevesinde guvenoylamaSI isteminde bulun-mamn kendiliginden fesih yetkisi anlamlna gelmedigini, gegitli kademeler— deki denge mekanizmalarlrun varllgma igaret ederek vurgulamlgtlr: Guve-noyu alamasa bile ba§bakan, cumhurbagkamndan fesih isteminde bulun-mayabilir; Parlamento 68/1 ikinci cﬁmle dogrultusunda yeni bir ba§bakan

segerek feshi Emleyebilir; cumhurbagkam bagbakanm fesih istemini

redde-debilir ya da yirmi bir gunliik surenin sonunda bu yetkisi sona erer. Niha-yet ba§bakan siyasal k0§ullar1n degi§tigi gerekgesiyle cumhurbagkamnln fesih kararlna kargl-imza atmayl reddederek sureci durdurabilir (par. 111).

(13)

- Anayasaya uygun bir siirec; sonunda kurucu gﬁvensizlik oyuyla segi-len bir bagbakamn yeni segimler arac111§1yla ek bir me§ruiyete ihtiyac1

oldu-gu iddia31 da Anayasa kapsamlnda kabul edilemez. Cunkii anayasaya

uy-gunluk, Alman AnayasaSI gergevesinde aynl zamanda demokratik me§rui-yet anlamlna gelir ve ba§ka bir megruime§rui-yet iddiaSIyla degeri du§urulemez

(par. 120). Ancak bu aglk saptamasma kar§111k Mahkeme, 1982’nin Arallk aylnda bagbakan Kohl’un aglkga dile getirdigi bu ek megruiyet gerekcgesine

ragmen buna dayanan fesih i§1emini anayasaya ayk1r1bu1mam1§t1r.

- Mahkeme 68. maddenin uygulanmasmda Anayasa Mahkemesi’m'n denetim yetkisinin norm koymamn ve normun icrasmln denetlenmesinden gok daha dar bir alanda mevcut oldugunu, denetimin ancak siyasal eylem-lerin anayasal élgutlere uygun olarak yerine getirilip getirilmedigiyle Slnlrll oldugunu belirtmektedir (par. 141). Bu haliyle Alman Anayasa Mahkemesi igin tipik olmayan bir kendi kendini Slnlrlama (judicial self—restraint)

prati-giyle kargllagllmaktadlr.

- Anayasa Mahkemesi kararln bfitfinfi iginde formule ettigi ilkeleri so-mut olaya uyguladlgmda ise, siyasal takdir yetkisine genig, bir yer blrakan ve aym kararln igindeki élgutlerin gergeklegip gergeklegmediginin deneti-minde kendi yetkilerini gok Slmrlayan bir karar almlghr. Buna gére, mevcut koalisyon hukumetinin kurucu g'Livensizlik oyu sonrasmdaki kurulma

aga-masmda uzerinde uzla§1lan kararlar allndlktan sonra Parlamentoda

huku-met aglslndan surekli bir gogunluk olacagl konusunda ciddi kugkular dog-dugundan, Parlamentonun feshi anayasaya ayklrl degildir;

Karara iki yargu; kargloy yazarken, bir yarglg da degi§il< gerekgeyle

1(a-t11m1§t1r.

Kararda kullanllan ”yazﬂl olmayan unsurlar” (ungeschriebenes

Tatbestandsmerkmal) kavram1 literaturde ele§tirilmi§ ve Anayasa

Mahkeme-si’nin daha zor olan ve tek ba§1na ba§vuru kaynagl olarak kullamldlglnda hakll gbsterilemeyecek tarihsel yorum yéntemi yerine bu kavrama dayan-masmln, ﬁili siyasal durum kar§lsmda kendini smlrlama (iudicial self-restraint) ihtiyacmdan dogdugu vurgulanmlgmrz“.

1983 ylllndaki karara iligkin olarak ba21 yazarlar, bagbakarun guvenoyu istemi ile bunu reddeden Parlamento kararlrun ”saf siyasi karar” olmalarl nedeniyle 68. maddede yer almayan maddi kriterlere gére denetlenemeye-cegini, bu nedenle de FAYM’nin davayl hukuken denetlenebilir olmad1g1

2“ Bkz. Terhechte (2005), ”Die vorzeitige Bundestagsauflésung als

(14)

igin reddetmesi gerektigini ileri sﬁrmﬁ§lerdir25. Ladeur FranSIZ anayasa

hukukgusu Maurice Hauriou’ya atlﬂa, feshjn, parlamentonun guveninin

yamsua bir de halkln gfiveninin varoldufgunu gbsterdigini, ikinci meclisle arasmda gerilim olan bir hukfimetin bu gerilimin gézumunu halka sunma olanagma sahip olmaSI gerektigini belirtmektedir26. Bu saptamaya dayana-rak Ladeur de fesih kurumunun soyut bir olasfllk degil, parlamenter sistem

iginde hukumetin tart1§ma312 yetkisi oldugunu ileri sﬁrmektedir. Hukumet

bu yetkiyi siyasal megruiyetim' giiglendirmek amac1yla kullanabilmelidir. Bu nedenle de 68. madde, Parlamentodaki gogunluga siyasal megruiyetini guglendirmek igin gﬁvenoylama51 yoluyla erken segim kararl allnmasuu saglama yetkisi vermektedir. 1949 Anayasas1’nda cumhurba§kammn da ”oyuna” dahil edilmesi, bu gergekligi degigtirmemektedir. Sonugta, FAYM’nin kararl 62111 itibariyle siyasal bir kararln yogun gekilde hukukile§-tirilmesi gabasmdan bagka bir §ey olmaylp gergekte bu konudaki olanakSIZ-llgln ikrarmdan 6teye de gegememektedirz".

Karamustafaoglu da, fesih i§1eminin yarglsal denetim konusu yaplllp yapllamayacagl sorusuna i1i§1<in olarak feshin, parlamentonun tatil edilme-si, parlamentonun toplanmasmln ertelenmeedilme-si, referandum kararlarl, segim gagrllarl Vb. kararlar gibi hukumet i§lemi, devlet i§1emi ya da siyasi iglem olarak tanlmlanan ve yarglsal denetim d1§1nda tutulan i§1em kategorisinde ele allndlglm belirttikten sonra, yarglsal denetim d1§1nda blrakllan bu i§1em turlerinin saylsmda gézle g'drulur azalmamn da hukuka bagllllk ve demok-ratik aglkllk baklmlndan sevindirici oldugunu vurgulamaktad1r23. Ancak Karamustafaoglu, fesih i§1eminin siyasi niteligini kabul etmekle birlikte, bir kamu organl tarafmdan verilen bu kararln tiimden yargl denetimi d1§1na glkarllamayacagi gérugundedir. T1pk1 takdire dayall idari i§1emlerde oldu-gu gibi, iglemin nedeni, konusu, amac1, bigim ve usulu i§1emin hukuka uy-gunlugu aglslndan ayrl ayrl ele allnmahdlr. D01ay1s1yla fesih i§1eminin ne-den (saik) bgesi d1§1nda kalan diger tigelerinin anayasal ya da idari yargl denetimine tabi olmaSI gerekmektedir. Yazar bu géru§unu, modern demok-ratik hukuk devletlerinde yapllan iglemlerin ki§isel_yarar yerine kamu

yara-25 Bkz. Ladeur (1983), ”Das Bundesverfassungsgericht zur Bundestagsauflésung: welche Sprachregelung bietet das Grundgesetz?”, Recht und Politik, s. 68 vd.

2‘5 Bkz. Maurice Hauriou (1923), Précis de droit constitutionnel, Paris, 5. 421. Aktaran Ladeur (1983), a.g.m., s. 70.

27 Ladeur (1983), a.g.m., s. 70.

23 ”Ba§ka bir deyigle, politika evliyalarlnm kendilerinden menkul kerametleri, gagdag hukuk devletinde oldukga sarsﬂnru$ géziikiiyor”. Karamustafaoglu (1982), a.g.e., s. 155.

(15)

Alman Anayasasn’nda Gﬁvensizlik Oyu Sonucu Yasama Meclisinin Feshi 349

rlna dénuk olmaSIyla aglklamaktadlr. Fesih nedeninin anayasalarda a91kga belirtildigi durumlarda ise yetkili orgamn takdir yetkisine blrakllan bir

du-rum séz konusu degildirz".

Alman anayasa hukuku literatiiriinde tam da 68. maddenin uygulan-masmda saik unsurunun ne oranda denetlenebilir oldugu, FAYM’nin ver-digi 1983 ve 2005 y111 kararlarmm can a11c1 noktasm1 olu§turmaktad1r. Buna ek olarak Groebel, 68. maddenin yorumunda Parlamentonun feshine yol agan giivenoyuna bagvurma yetkisinin sadece bir azmllk hukurneti

ba§ba-kam diigi'miilerek mi tasarland1fgl, yoksa bunun bir zorunluluk olarak

du-§ﬁnulup du§unulmedigi sorusu FAYM kararlnda agkga

yamtlanmadlgln-dan, yarglglarln argﬁmanlanmn muglakllglru elegtirmektedirao. Federal Anayasa Mahkemesi’nin 2005 Y111 Kararl

22 Mayls 2005’te Almanya’nm en fazla nufusa sahip eyaleti olan Kuzey Ren Vestfalya’da otuz dokuz y1111k bir aradan sonra H1ristiyan Demokrat Parti (CDU) % 45 0y oramyla ilk kez en gﬁglu parti olmayl ba§arm1§t1.

lkti-dardaki sosyal demokratlar (SPD) ise % 37,5’1ik oyla gok buyﬁk bir 0y

kay-bma ugram1§tL Eyalet segimlerindeki bu sonucun dogrudan etkisi, eyalet hukumetlerinin temsil edildigi Federal Senato’daki (Bundesrat) 0y dengele-rinin degi§mesi oldu. listiyan Demokrat Parti, Federal Senato’daki san-dalye say151n1 43’ten 69'a g1kararak Federal Parlamentonun QIkaracagl

yasa-1ar1n onaylanmaSI agamasmda etkili bir veto gﬁcune dénugl‘u. Segim

sonug-1ar1n1n agklanmasml muteakip SPD’m'n ba§1<an1 ve Federal Parlamento Grup bagkam Franz Mﬁntefering yaptlgl basm ag1k1ama51nda, ba§bakan Gerhard Schréder ile birlikte sonbaharda erken segim yapllmasmm en uy-gun gézﬁm olacagl konusunda karar verdiklerini aglklamlgtlr. Ba§bal<an Schréder de aym gun birkag saat sonra yaptlgl aglklamada, ”Agenda 2010” ba§hgl altlnda hukumetin girigtigi yaplsal reformlarm devam ettirilmesi igin halkm destegine ihtiyag duyduklarml, bunun da ancak yeni segimlerle

sap-tanabilecegini belirtmi§tir. Segimin ertesi gﬁnunde hukumet sézcusu Bela’ Anda, Federal Parlamento segimlerinin yenilenmesinin, bagbakana

gﬁven-sizlik oyu verilmesi ve bunu takiben Parlamentonun cumhurba§kan1 tara-fmdan feshedilmesi yoluyla planlandlglru agklamlgtlr. Bu aglklamaya

para-lel olarak ba§bakan Schréder, 6ncelikle cumhurba§kan1 Horst Kéhler’le,

sonra da Parlamentoda temsil edilen listiyan Demokrat/I-hristiyan Sosyal

Birlik Partileri (CDU/CSU) ve Liberal Parti’m'n (FDP) parti bagkanlarl ve

Meclis grup ba§kanlar1ru bilgilendirmek amac1yla g6rii§meler yapm1§t1r. Bu

29 Karamustafaoglu (1982), age, 5. 160. 3° Groebel (2008), age, 5. 61.

(16)

suregte ortaya atllan sorulardan biri de, bagbakanm gﬁvenoyu istemini so-mut bir soruyla (Sachﬂage) baglanulandmp baglantllandlrmayacagl idi. 16 Haziran’a gelindiginde ba§bakan1n bu yola ba§vurmayacag1 ba§bakan11k mustegarl tarafmdan kamuoyuna aglklandl.

Bagbakan Schréder, 27 Haziran 2005’te Federal Parlamento Ba§l<aru

Wolfgang Thierse’ye guvenoyu istemini ileterek segimlerin yenilenmesi surecini ba§latm1§t1r. Cok klsa olan bu istemin metni §6yledirz ”Sayln Fede-ral Parlamento ba§karu, Anayasarun 68. maddesi uyarmca Parlamentodan gﬁvenoyu isteminde bulunuyorum. 1 Temmuz 2005 Cuma guru'i yapllacak oylama 6ncesinde bu istemime ili§kin bir aglklama yapmayl plan11yorum”31. Schréder 1 Temmuz giinii Genel Kurul’da yaptlgl konu§mada gﬁvenoyu

istemine iligkin olarak §unlar1 séylemigtir: ”lstemimin tek ve aglk bir nedem’

vardlr. Bu da sayln cumhurbagkarundan 15. dénem Parlamentosunu fes-hetmesini ve yeni segimlerin yap11masm1 saglamaSInI istemektir. Kuzey Ren Vestfalya eyalet segimlerindeki ac1 segim yenilgisi bir dizi kétﬂ segim sonu-cunun son halkaSIyd132. Bunun sonucunda giigler dengesinin ve kendi siya-setimin, egemenin, yani Alman halklrun, yeni megruiyeti olmakSIZm

sur-durmenin olanakSIZ oldugu anla§11m1§t1r. Bunun yanmda Parlamentoda

temsil edilen but'un partiler segimlerin yenilenmesi yénunde gbrus} bildir-miglerdir. Federal Anayasa Mahkemesi’nin de anayasaya uygun buldugu devlet uygulamamlz aglktlr. Guvenoyu istemiyle ilintili yeni segimlerin anayasaya uygunlugu konusunda herhangi bir kugkumuz yoktur. ”Agenda 2010” reform paketimizin ilan edilmesinden sonra hem eyaletlerde, hem de Avrupa Parlamentosu segimlerinde kaydettigimiz oy kaybl, segmenlerin giivenim' tazeleme zorunlulugumuzun bir i§areti olarak alg11anmahd1r”33.

3‘ Bundestag, Drucksache 15/5825.

32 Buna kar§111k Federal Senato’daki giigler dengesinin muhalefet lehine degi§mesi ile halkm hfikumet politikalarlna verdigi destegin azalm1§ olmasma dayandlrllan ”fesih amagll gfivenoyu istemi” degerlendirilirken, Federal Parlamento ile eyaletlerin tem— silcisi senatolar arasmdaki farkll siyasi gérug aglrllgmln, federal sistemlere igkin ol-dugu, bunun yanmda Alman federalizminin de olagan unsurlarmdan birisi olup bir istikrar81z11k unsuru olarak degerlendirilemeyecegi ifade edilmektedir. Bunun ya-nmda federal segimlerin yine iktidar partisi lehine sonuglanma51 halinde Senato’daki 0y daglhrru degigemeyeceginden, federal devlet ilkesinin 6nemli bir unsuru olan, eyalet politikalarlyla federal politikanm birbirinden ayrl tutulmaSI ilkesi de ihlal edilmi§ olmaktadlr. Bkz. Winkler (2006a), ”Die Verfassungsmafligkeit der Bundestagsauflésung: Anmerkung zur Entscheidung des BVerfG vom 25.8.2005”,

Archiv des tiffentlichen Rechts, s. 452.

33 Konu§ma metni igin bkz. Feldkamp (2006), ”Chronik der Vertrauensfrage des Bundeskanzlers am 1. Juli 2005 und der Auﬂésung des Deutschen Bundestages am

(17)

601 ki§i olan iiye tamsaylsma ragmen oylamamn yaplldlgl tarihte Par-lamentoda 600 milletvekili gérev yapmaktaydl. Oylamadaki karar yetersa-y151 301 idi. 1 Temmuz 2005 giinii yapllan oylamada 595 milletvekili 0y kul~ lanmlg, 151 milletvekili ba§bakan Schréder’e guvenoyu verirken, 296 haylr

oyuna kargillk 148 gekimser 0y kullan11m1§t1r. Sonugta ba§bakan Schréder

Anayasanin 6ng6rdiigii gogunlugu elde edemediginden giivenoyu istemi

reddedilmi§tir.

Parlamentonun feshi talebini degerlendiren cumhurba§1<an1 Horst Kéhler kendisine ‘tamnan yirmi bir g'unliik sureyi sonuna kadar kullandlk-tan sonra 21 Temmuz 2005’te bir basm aglklamaSIyla Parlamentoyu fesih kararl verdigini ve erken segimler igin 18 Eyliil 2005’i belirledigini aglkla-m1§t1r. Cumhurbaekani Kéhler basm aglklamasmda, yeni segimlerin yapil-maSI amaCIyla ba§ba1<anin guvenoyu isteminde bulunabilecegini, ancak giivensizlik oylarlmn tek ba§1na fesih igin yeterli olmadlgini belirttikten sonra, mevcut durumda Federal Senato’daki giigler dengesinin Parlamen-tonun karar alma yetenegini k151tlamasmdan dolayl yeni segimlere olanak tanlmaktan ba§1<a bir yol gérmedigini aglklamlgtir. Bu aglklamadan da anla-gllacagl iizere Kéhler, Federal Anayasa Mahkemesi’nin 1983 tarihli kararlru inceleyip ad1 gegen karardaki élgiitlere uygun bir karar verdigini kamuoyu-na dolayll da olsa agiklama ihtiyac1hissetmi§tir34.

Cumhurbagkarunm kararlnl miiteakip milletvekilleri Jelena Hoffrnann ve Werner Schulz Anayasa Mahkemesi’nde organ davaSI agm1§lard1r35.

21. Juli 2005”, Zeitschrift fiir Parlamentsfragen, s. 26; Deutscher Bundestag,

Stenografischer Bericht, 185. Sitzung am 1. Juli 2005, s. 17465 vd.

34 Kéhler’in bu ayrmt111 aglklamasml, kamuoyundaki giiglii ve etkili isimlerin muhale-fetine baglamak mﬁmkiindiir. Omegin, Almanya’nm en prestijli gazetelerinden birisi olan Frankfurter Allgemeine Zeitung’da ”Cumhurbagkanl bu oyuna katilmamali” bi-giminde gevrilebilecek bir ba§llkla yaZI yazan eski Anayasa Mahkemesi uyesi ve iinlii anayasa hukukgusu Dieter Grimm, cumhurbagkanlnln yeni segimlere olanak tanl-yamayacagi, aksi takdirde Anayasanln 6ng'o'rmedigi bir yetkiyi bagbakana tan1m1§ olacagl uyarlsmda bulunmu§tur. Bkz. Dieter Grimm, ”Der Préisident darf nicht mitspielen", Frankfurter Allgemeine Zeitung, (08.06.2005), 5. 39.

35 lki milletvekilinin aghgl davaya taraf olmak isteyen ve Parlamentoda temsil edilme-yen iig partinin FAYM’de agtlgl dava ise reddedilmi§tir. ”Allianz ﬁir Gesundheit, Frieden und Soziale Gerechtigkeit” (Sagllk, Bang ve Sosyal Adalet Birligi), Familien— Partei Deutschlands” (Almanya’nin Aile Partisi) ve Gkologisch-Demokratische Partei” (Gkolojik Demokratik Parti). Parlamentonun feshi sonucunda 90k klsa olan segime haz1r11k siiresinin egitlik ilkesini ihlal ettigini ileri siiren bu partilerin talebini reddeden Mahkeme, 23 Agustos 2005 tarihli kararmda 68. maddenin Parlamentoda temsil edilmeyen partilerin korunmasuu amaglamadlgmi belirtmi§tir. Bkz. 2BvE 5/05.

(18)

352 Doc. Dr. Ece Goztepe

Mahkeme, 25 Agustos 2005 tarihli kararlyla davac11ar1n taleplerini reddet-mistir. Anayasanm 68. maddesine dayanilarak verilen parlamentonun feshi

kararlndan sonra verilen ikinci Anayasa Mahkemesi kararl, 1983 tarihli

ka-rardaki olciitlerin revize edilmis ve ba21 olcﬁtlerden vazgecilmis olma51

itibariyle onem tas1maktad1r36. Mahkeme’nin kararinm temel unsurlar1 soy-le Siralanabilir:

- Mahkeme kararlnda sadece anayasal prosediire degil, 68. maddenin amac1n1n gerceklestirilip gerceklestirilmedigine de bakilmaSI gerektigini; 63., 67. ve 68. maddenin siyaseten hareket kabiliyetine muktedir bir

hiikii-meti amacladlglnl belirtmistir (par. 1; 132; 133).

- Anayasa, Parlamentonun destegine sahip bir hiikiimetin varllglru des-teklemektedir. Basbakan, siyasi programinm ilke olarak ve yeterli bicimde Parlamento cogunlugu taraflndan desteklendigi konusunda emin

olabilme-lidir. Her ne kadar Anayasanln 63/IV ya da 81. maddeleri ile Parlamento

cogunlugunun yitirilmesi durumunda siyasal krizlerin coziimii ic’in

onlem-ler ongoriilmiisse de, parlamenter rejim icindeki olagan durum, cogunluk desteginin yeniden saglanmaSIdlr (bkz. madde 63, 67 ve 68). Parlamento cogunlugu mevcut olmasma ragmen salt kendisi icin uygun olan bir

za-manda erken secim kararl alinmasmi saglamak dlslnda Anayasa basbakana,

mevcut olmayan Parlamento cogunlugunu yeniden saglamak icin (feshe yonelik olmayan ya da gercek giivenoylamaSI) ya da erken secimin yolunu

acmak icin giivenoyu isteminde bulunrna yetkisini tanimlstir (feshe yonelik

ya da gercek olmayan giivenoylamaSI) (par 134 Vd.; 137).

36 Mahkeme’nin 2005 y111 karari lngilizce hukuk literariinde de hat1r1 say111r olciide

tartlsilmistir. Bkz. Apel, Simon/Korber, Christian/Wihl, Tim (2005), ”The Decision of

the German Federal Constitutional Court of 25 August 2005 Regarding the

Dissolution of the National Parliament”, German Law Journal, 5. 1243—1254;

Kommers, Donald P. (2006), ”The Federal Constitutional Court: Guardian of German Democracy”, The ANNALS of the American Academy of Political and Social

Science, 5. 111-128; Miiller, Felix / Richter, Tobias (2008), ,,Report on the

Bundesverfassungsgericht’s (Federal Constitutional Court) Jurisprudence in

2005/2006”, German Law Journal, 5. 169-193; Poguntke, Thomas (2006), ,,Germany”,

European Journal of Politics, 5. 1110-1116; Reutter, Werner (2006), ”Yet another Coup d’Etat in Germany? Schroder’s Vote of Confidence and Parliamentary

Government in Germany”, German Politics, 5. 302-317; Roberts, Geoffrey K. (2006),

”The German Bundestag Election 2005”, Parliamentary Affairs, 3. 668-681; Sieberer, Ulrich (2006), ”Agenda Setting in the German Bundestag: A Weak Government in a

Consensus Democracy”, German Politics, 5. 49—72; Strom, Kaare / Swindle, Stephen

M. (2002), ”Strategic Parliamentary Dissolution”, American Political Science

(19)

- Mahkeme feshe yénelik guvenoylamasmln, korkulamn aksine, Fede-ral Alman parlamento tarihinde gok 31n1r11 bir uygulama alanl buldugunu, bu nedenle de yasama org-anlrun siyasal sorumluluktan kagmaSI ya da bu yetkisini kétiiye kullanmaSI gibi bir endigenin yersiz oldugunu

belirtmek-tedir (par. 147).

- Mahkeme t1pk1 1983 y111ndaki kararmda oldugu gibi, bir hukumetin hareket kabiliyetine sahip olup olmadlglm takdir edebilmek igin 0

hukume-tin amaglarlna, programlna, Parlamentoda kargllaema51 muhtemel dirence

Vb. siyasal faktérlere bakllmaSI gerektigini, bunun da biiyiik élgude gok kigisel bir alglmn ve siyasal takdir yetkisim'n konusu oldugunu vurgula-maktadlr (par. 149). Bu nedenle de bu turden bir siyasi takdire dayanan kararm Mahkeme tarafmdan hukuki denetime tabi tutulrnasmln mumkun olmadlg'l belirtilmektedir (par. 154).

- 1983 ylllndaki kararlnda oldugu gibi son kararmda da FAYM, 68. madde yoluyla Parlamentonun feshinin 1'19 anayasal orgarun i§birligini 6n-gérdugunu ve Weimar dé‘meminden farkll olarak tek bir orgarun iradesine bagll olmadlglm vurgulamlgtlr. Bu nedenle de 68. maddenin baebakana Parlamento kar§151nda 31mr51z, keyfi ve manipulatif amagla kullanllabilecek bir siyasal baskl arac1 verdigini séylemek mumkun degildir (par. 155 Vd.). Bunun yamnda Mahkeme bu surecin denetimi konusundaki yetkisini t1pk1 1983 y111nda oldugu gibi smlrll gérmektedir. Mahkeme’ye gére anayasa,

”siyasal iktidarm denetimini amaglaml§t1r, siyasal siireglerin

hukukilegti-rilmesini degil. Anayasa, sorumlulug'un uygun bigimde paylaellmasml sag-1am1§t1r” diyerek hukuk ile siyaset arasmdaki smlrl gizmeye ga11§m1§t1r (par. 160). Bu dogmltuda Mahkeme, baebakan Gerhard Schréder’in siyasi

duru-ma ili§kin tesbitlerini ve yargllarlnl anayasaya ayklrl gérmemig, bunlarm

degerine ve ag1r11§1na ili§1<in takdir yetkisinin ba§bakanda oldugunu vurgu-layarak, 68. maddenin Parlamentoyu fesih amaCIyla kullanllmasml

anaya-saya ayk1r1bulmam1§t1r (par. 166-185).

Dava konusu 68. maddedeki usule gére ”bilingli olarak” kaybedilen bir gﬁvenoylamasmm sonucunda Parlamentonun feshine ve segimlerin yeni-lenmesi yolunun aglmasma bir alternatif ise 63. maddedeki prosedurun

igletilmesi olabilirdi. Buna gdre bagbakamn gekilmesi, Parlamentonun yeni

bir bagbakan segmek igin birbirini takip eden segimler yapmaSI ve bu

segim-lerin ba§ar131211k1a sonuglanmaSI halinde Parlamentonun yine

cumhurba§-kam taraflndan feshedilmesi gerekmektedir. Ancak bu yol ne 1982’de

bag,-bakan Helmut Kohl, ne de 2005’te ba§bag,-bakan Gerhard Schréder taraﬁndan

(20)

baga-354 Doc. Dr. Ece Géztepe

r151211k1a sonuglanacak segim yapmak zorunda blrakllacaglru, bunun da

hem gereksiz bir zaman kaybma neden olacaglm, hem de Parlamentonun onuruyla bagdaemadlglm belirtmiglerdir.

Yarglg Hans-[ouchim [entsch karara kar§1 tek kareloyu yazarak

Mahke-me’nin 1983 ylllnda koydugu élgfitlerden uzak1a§t1g1n1 ve somut durumun gtivensizlik oylamaSI sonucunda Parlamentonun feshini hakh kllmadlgml belirtmi§tir. Yarglg Gertrude Liibbe-Wolfi ise gogunluk kararlna katllrnakla birlikte gerekgesine kaulmamaktadlr. Yarg1c1n temel arg'Limanl ise gfivenoylamasuun anayasal gegerliligi konusunda maddi kriterler gelietir-mekten vazgegilmesi gerektigidir.

2005 Ylllndaki FAYM Kararlndan Sonraki Tartlgmalar ve Cﬁzﬁm (")nerileri

2005 yllmdaki erken segim tart1§malar1 sﬁrerken kamu hukuku ve

siya-set bilimi konularlm ele alan bir dergi olan ”Recht und Politik” dergisinde, Parlamentoda temsil edilen siyasi partilerin grup ba§kanlar1 iki§er sayfallk birer yaZIyla partilerinin gérfi§lerini dile getirmiglerdira". Sosyal demokrat (SPD) Peter Struck yaz1smda, gfincel tart1§rnalar1n 6tesinde anayasada Par-lamentoya ézfesih yetkisi verilmesinin de art11< dfiafinfilmesi gerektiginj belirtmi§tir. Ancak Weimar dénemiru'n olumsuz etkilerinden dolay1 ézfesih kurumunu 1949’da kabul etmemi§ olan bir anayasada, fesih yetkisinin salt yiiriitme organlna verilmesinin de dfigfinfilemeyecegini eklemeyi ihmal etmemi§tir. Son olarak, Parlamentonun ézfesih yetkisine karelllk halka da halk girieimi ya da halkoylamaSI yoluyla Parlamentonun gérev siiresini belirleme hakkl tarunmasrnl 6nermektedir.

listiyan Demokrat Birlik/listiyan Sosyal Birlik (CDU/CSU) grup ba§kan1 Wolfgang Bosbach da Parlamentoya ézfesih hakkl tanlnmasmln zamanl geldigini, 1949 ylllnda anayasayl yapanlarm akllndaki kétij Weimar dénemi amlarmln altm1§ yllllk Federal Almanya deneyiminden sonra hakll-llglm bfiyfik élgiide kaybettigini belirtmektedir. Béyle bir gézfim aym za-manda siyasetin daha diiriist i§lemesini saglayacak, arka kapldan fesih ku-rumunun i§leti1erek parlamenterlere ve parlamenter demokrasiye duyulan giivenin sarsflmaSIm (inleyecektir. Bosbach’ln temel uyarllarlndan birisi ise

ézfesih yetkisinin Parlamentodaki salt gogunlugun elinde, kendisi igin en

uygun segim tarihini belirleyecek bir arag olmaSImn engellenrnesi gerekti-gidir. Bunun da yolu, gerekli gogunlugun muhtemel hiikfirnet gogunlugu-nun fistiinde, yfiksek bir nitelikli gogunluk olarak belirlenmesidir.

(21)

Ye§iller Partisi’nin grup bagkam Christian Strébele ise 68. maddedeki dolayll fesih kurumu yerine Parlamentoya herhangi bir 6nk0§ul aranmakSI-zm ve belli bir gerekge sunulmaSI gerekmeksizin ézfesih yetkisi tanlnmaSI-nln Weimar dénemindeki kétii deneyimler nedeniyle tercih edilemeyecegi-ni savunmaktadlr. Buna gére ézfesih yetkisi t1p1<1 ingiltere’de oldugu gibi, ba§bakana kendi partisi igin en uygun segim zamanlnl belirleme olanagl taruyacaktlr. Anayasakoyucunun istikrarll hiikiimet ézlemi ve beklentisi, son 6rnekte gérfildfigfi gibi, devletin en fist kademesindeki kigilerin hileye

bagvurmalarlnl 6ng6rmﬁ§ degildir. Bu nedenle Strbbele, siyasetgilerin etik

anlaylglannln degigmesi gerektigi sonucuyla yaZlSlnl bitirmektedir.

Parlamento ba§l<an1 Wolfgang Thierse ise 68. maddenin degigtirilerek ya da maddeye bir ekleme yapllarak Parlamentoya bzfesih hakkl tanlnma-Slnl Emermektedir. Bu yetkinin hiikiimet gogunlugu taraflndan kétﬁye

kul-lanllmasuu engellemek igin de en az flgte iki, hatta dértte figlfik bir

gogun-luk 6ng6riilmesinin yerinde olacaglru belirtmektedir.

Gerek 1983, gerekse 2005 ylllnda verilen Federal Anayasa Mahkemesi

kararlarlndaki ve hukuk literati'm'indeki temel tart1§ma nokta31, 68.

madde-nin hangi amagla konmug oldugu kadar, bagbakanln giivenoyu isteminde bulunma saikinin ne élgiide hukuki denetim konusu yapllabilecegidir. Buna bir de cumhurbagkammn, takdir yetkisini kullanarak Parlamento’nun fes-hine karar verme konusundaki nihai merci olmasmln parlamenter rejim igindeki simgesel roliiyle ne élgﬁde bagda§tlgl sorusu eklenmelidir. Ba21 yazarlar, cumhurba§kamn1n mevcut takdir yetkisi 68. maddenin uygulan— masmdaki asli unsurlardan birisi oldugu igin, parlamentoda temsil edilen partilerin henﬁz cumhurbagkam karannl vermeden 6nce, daha 22 Mayls’ta

segim haZIrllklarlna baglamlg olmasuu aglkga anayasaya ayk1r1 bulmug, bu

davram§1n cumhurbagkamrun takdir yetkisim' yok saydlglm belirtmigtitas.

Gergekten de cumhurba§kan1n1n 63. maddenin ikinci flkrasmda oldugu gibi 68. madde gergevesinde bir takdir yetkisi mevcuttur ve takdir yetkisi

hem siyasal, hem de hukuki denetim yetkisini igermektedir”. DolayISIyla FAYM’nin 2005 ylllndaki kararlnda aglkga ”feshe yé'melik gﬁvenoylamaSI" (auﬂbsungsgerichtete Vertrauensfrage) olarak tanlmlanan, ama igerigi

somut-la§t1r11mayan giiven istemiru'n, Anayasa’mn sistematigi ve amaCIyla ne

33 Wassermann (2005), ”Die manipulierte Verfassung. Anmerkungen zum politischen

Sommertheater um Art. 68 CG", Recht und Politik, s. 134.

39 Aym dogrultuda bkz. von Ooyen (2005), ”Misstrauensvotum und Parlaments-auﬂésung : Priifungsmaﬂstab f'Lir die Zulassigkeit "unechter" Vertrauensfragen aus verfassungspolitologischer Sicht”, Recht und Politik, s. 138.

(22)

oraﬁda uyumlu oldugu, eger degilse, bunun nas11 denetlenebilecegi hélé kesin bigimde yamtlanmayl beklemektedir. Arulan sorun alanlarlm 68.

maddenin iglevi ve amaCI (1), anayasal denetimin kapsaml ve smlrlarl (2) ile gézﬁm Emerileri (3) olarak tic; ba§11k altlnda incelemek mﬁmkiindiir.

1. 68. Maddenin Amac1 ve i§levi

Patzelt40 ve Schiitt-Wetschky 41(2003) Almanya’daki parlamentarizm

elegatirisinin daima dolayh bigimde bir anayasal gat1§ma taraflndan

belirlen-digini belirtmektedir. Bu iki yazara gére, yasama ile yfiriitmenin ayrlhgl fikrine dayanan eski dfializm yerini, hiikiimet ve hfikfimet gogunlugrundan mfirekkep fonksiyonel bir birimin karglsmda yer alan muhalefet gogunlu-guna blrakmlgtlr. Bu dt'miigfime kar§1n Aimanya’daki parlamentarizmin analiz ve degerlendirilmesindeki blgfitler, eski diializm dénemindekiyle aynl kalmaya devam etmi§tir. Eski diializmde milletvekilleri temsili vekélet

ilkesine gére serbestge parlamento gallgmalarlna katlllr, Gene] Kurul’daki

tartlgmalar ucu aglk, mﬁzakereci bir tartlgmarun sonucunda varllan uzla§-mayla sonuglandlrlllr ve kuvvetler arasmda checks and balances ilkesi uyarln-ca 6rgﬂtlenmi§ bir denge mevcuttur. Mevcut durumda ise Meclis grubu

disiplini, kuvvetler arasmda 6rti1§me, enformel tartlgma ve karar alma

me-kanizmalanmn varhgl, ideal durumdan sapma olarak degerlendirilmeye mahkumdur‘u. Alman anayasac111l< tarihine baklldlglnda 1871 AnayasaSI déneminde Parlamentoyu fesih yetkisinin monarka ait oldugu ve Anayasa-nln yasama ile yiiriitme arasmda mutlak bir ayrlm anlaylglna dayandlgI gérfilmektedir. Bunu destekleyen bir unsur da hfikfimetin Parlamentodan gfivenoyu almak zorunda olmamas1d1r. 1919 Weimar Anayasas1’nda ise ilk kez gfivenoyu yfiriitme gérevinin yerine getirilmesinin k0§ulu haIine geti-rilmigtir, ancak fesih yetkisi mfinhasuan cumhurbagkaruna ait bir yetki 01a-rak diizenlenmigiir. Bilindigi fizere bu diizenleme, Weimar dbneminde ya-sama orgaru igindeki gerilimlerin 51k 31k cumhurba§l<an1 tarafmdan fesih yetkisinin kullarullp ”sine-i millete” gagrlda bulunulma51 yoluyla

gbzﬁlme-4° Patzelt (1998), ”Ein latenter Verfassungskonﬂikt? Die Deutsche und ihr ‘ parlamentarisches Regierungssystem, Politische Vierteljahresschrift 39, s. 725 vd.;

Patzelt (2006), (2006), ”Parlamentsauﬂésung im internationalen Vergleich”,

Zeitschrift fiir Staats- und Europawissenschaften, s. 120 vd.

4‘ Schﬁtt-Wetschky (2003), ”Zwischen traditionellem Parlamentsverstéindnis und

moderner Parteiendemokratie: Griindes des latenten Verfassungskonﬂikts, Zeitschriftﬁir Parlamentsfragen, s. 531 vd.

42 Bkz. Reutter (2005), ”Vertrauensfrage und Parlamentsauﬂésung: Anmerkungen zur verfassungspolitischen Debatte und zur Verfassungspraxis in den Léindern”, Politische Vierteljahresschrift, s. 659.

(23)

Alman Anayasasn’nda Giivensizlik Oyu Sonucu Yasama Meclisinin Feshi 357 ye gahgﬂmasma yol agrmgtir. 1949 Bonn AnayasaSI i§te tam da bu tarihsel

gelenek gézéniine almarak diizenlenmigtir. Ancak bu Anayasarun da klasik diializmin etkisinden tamamen kurtuldugunu séylemek miimkiin degildir43. Karl Léwenstein da Parlamentonun g'uvensizlik oyu ile hiikiimetin Parlamen-tonun feshedilmesini isteme yetkisi arasmdaki ili§kiyi e1 ile eldiven arasmda-ki ili§arasmda-kiye benzetrnektedir‘“. Bu iarasmda-ki arag, iarasmda-ki kuvvet arasmda bir denge sagla-yacak ve son kertede segmenin hakemlik etmesine olanak tarusagla-yacaktir. Bu sebeple Reutter ”gergek olmayan giivenoylamaSI” anlay1§1n1n sorunu te-melden yanllg bigimde ortaya koydugunu ve eski diializm kallplarl iginde dii§iiniildiigii igin ba§bakan1n gogunluga sahip olsa dahi yénelttigi giivenoyu isteminin bir ”anayasal hile” olarak algllanacaglru vurgulamaktad1r45.

Karamustafaoglu'na gére de geleneksel fesih hakkl, Alman Anayasa-Sl’nda kéklii bir degi§iklige ugramlgtir. Oysa, geleneksel parlamenter rejim-de fesih hakkl oldukga kolay olmall ve kogula bagll bulunmama11d1r46: ”Temel Yasadaki fesih diizenegi bu bigimiyle, parlamento-hiikiimet uyug-mazllgmm segmenin hakemligine gbtiiriilmesi sonucunu dogurmaktan 90k, partilerin Federal Millet Meclisinde gogunluklar olugturmalariru saglamaya yarayan bir korkutma arac1 olmaktadir. Gergekten, 63. maddedeki fesih duzenegi ile bir yasama—yiiriitme uyuemazllgi gézulmemektedir. Cijnkii ortada heniiz bir yiiriitme yoktur. Federal Meclis ba§bal<an1 segtimi sorun biter. Kisaca51 anayasa koyucu, meclise «bagbakani seg, fesihten kurtul» demietir. Onun igin de bir yazar, 63. maddenin fesih diizenegini, uyumsuz ve baglantISIZ bir meclise verilmig bir ge§it ceza olarak niteliyor”47.

Pestalozza ise parlamentarizmin yapllanmasmdaki bu kaymay1

dogru-dan ele almakSIZin, 1949 Anayasasmln temel amacmln istikrar oldugunu,

bunda da hiikiirnet istikrarlndan gok Parlamento istikrarinln fine glkugim

belirtmektedir. Bu elbette her ne pahasma olursa olsun Parlamento ile

bag,-bakan arasmda mutlak bir i§bir1igi ve siireklilik olacagl anlamlna gelme-mektedir. Parlamento kurucu giivensizlik oyuyla bagbakanln yerine yenisi-ni segebilecegi gibi, bagbakan gekilerek, hiikiimetin varhgina son da verebi-lir (madde 69/II). Ama bu, Parlamento’nun gérevinin de sona ermesi anla-mma gelmez48. Aynl yazar 68. maddenin altinda yatan temel anlay1§1 m;

43 Bu dogrultuda bkz. Reutter (2005), a.g.rn., s. 660 vd.

4“ Léwenstein (1959), Verfassungslehre, s. 217 vd. 45 Reutter (2005), a.g.m., s. 661.

46 Karamustafaoglu (1982), age, 5. 93 (Mohrhoff, 5.95 ve Cadart, s. 571’e atfen). 47 Karamustafaoglu (1982), age, 3. 93.

48 Pestalozza (2005), ”Art. 68 light oder Die Wildhiiter der Verfassung”, Neue Iuristische Wochenschrift, s. 2817.

(24)

358 Dog. Dr. Ece Géztepe

kademeli bir parlamenter i§leyi§te en ug noktaya yerle§tirmel<tedirz ideal

durum, ba§bakan1n bir Parlamento gogunluguna dayanarak hiikﬁmet

etme-sidir. ikinci iyi gézfim, bir azmhk hfikfimetidir. Ugfincfi olasfllk olan kriz

durumunda ise Parlamento gogunlugu taraflndan siirekli yarl yolda b1rak1—

lan, ama dfigfirfilmeyen bir azmllk hiikiimeti vardlr. km 68. madde (ve 81. madde) tam da bu figi'mcfi durum igin bir glk1§ olanagl tammaktadlr.

Sunu-lan segenek, Parlamentoyu gﬁvenoyu istemiyle disipline edip yasama d6-neminin sonuna kadar i§birligine zorlamaktlr49. Pestalozza’ya gére 68. madde ile ilgili sorun, maddenin yukarlda aglklanan amac; ve kriz durumu d1§1nda kullanllmasml engelleyecek, diger bir deyi§1e sadece bu durumda kullanllmasml saglayacak bir 6nlemi igermememesidir.

Buna karglhk, Schoch Anayasamn sistematik yorumunda fincelikle 68. maddem'n ”Parlamento” degil, ”Federal Hiikiimet” ba§11g1 altlnda yer a1d1-{glna dikkat edilmesi gerektigini belirtmektedir. Bu nedenle 68. madde Pestalozza’run ileri sfirdfigfinfin aksine 6ncelik1e Parlamentonun degil,

hi1-kiimetin istikrarlnl amaglayan bir maddedir50. Schoch, 67. maddedeki

kuru-cu gfivensizlik oyunun Parlamentoya bir gfig vermesine karglllk, 68. mad-denin bagbakamn elinde bir ”tehdit potansiyeli” ta§1d1g1n1 vurgulamakta-d1r. T1pk1 1982’de ba§bakan Helmut Schmidt’in ve 2001’de Gerhard Schréder’in yaptlgl gibi, Parlamento gogunlugunu disipline etmek igin 68. madde kullamlabilmektedir. Cfinkii aksi halde milletvekilleri igin gérevle-rinin, yasama siirecinden 6nce Parlamentonun feshi yoluyla sona ermesi s62 konusu olabilecektir. Yazarln 6nemle vurguladlgl bir diger nokta ise, siyasal siireglerin tam anlamlyla hukuki normlarla diizenlenebilen alanlar olmadlk-1ar1 ve Alman AnayasaSIrun da bunu amaglamadlgldlr. Anayasal organlara

i1i§kin normlarln temel fonksiyonu genel gergeveyi gizmek, bazen de ek

olarak igerige iligkin amaglan belirlemektir. Ancak idarenin yasalarl uygu-lamasmda oldugu gibi kesin bir ”yénerge”den bahsetmek mfimkfin degil-dir51. Schoch 68. maddenin temel i§levinin parlamenter bir krizi sonlandlr-mak oldugunu vurgulasonlandlr-maktadlr. Bu nedenle de ba§bakan parlamenter go-gunluktan gfivenoyu almayl uman bir istemde bulunabilecegi gibi

(”ger-gek” giivenoyu istemi), Parlamentonun feshi amacma y6nelik bir red

ceva-b1n1 da hedeflemesi mfimkfindfir (”gergek olmayan” gfivenoyu istemi).

49 Pestalozza (2005), a.g.m., s. 2818.

50 Schoch (2006), ”Der funktionale Zusammenhang zwischen der Vertrauensfrage des Bundeskanzlers und dem parlamentarischen Regierungssystem”, Zeitschrift fiir

Staats- und Europawissenschaften) s. 94 vd.

(25)

Cﬂnku krizin gézumu ba21 hallerde fesih de olabilir. Milletvekillerinin

han-gi yénde 0y kullandlgl, bu sﬁregteki tek 6nem1i husustur; 0y kullanma

saikleri bir 6nem ta§1maz. Guvenoyu allnamamaSI halinde ba§bakan

cum-hurbagkamndan fesih isteminde bulunmayabilecegi gibi, Parlamento da

feshi ve bir azmllk hukumetini engellemek igin madde 68/1 ikinci cumle

uyannca yem' bir ba§bal<an segerek yasama dénemini tamamlayabilir. Cumhurba§karu ise aglk bir anaYasaya ayklrlhk olmadlgl sﬁrece siyasal suregteki takdir yetkisine kar1§mamak ve kendi yetkisini hukukilik deneti-miyle Slrurlandlrmakla yukumludur. Yazar bu objektiﬂe§tirilmi§ sureg igin-de Parlamento gogunlugunun igin-desteginigin-den yoksun kalan bagbakamn bu durumunun yine objektif yollardan saptanabilir olmaSI talebini (bagbaka-mn, ba§ar151211g1n1 aglkga dile getirmesi; Meclis gruplarlndaki iiye sayllarl-nln azmllk durumunu ku§1<uya yer blrakmayack bigimde gbstermesi ya da ardl ardlna yaganan oylama bagarlslzllklarl Vb.) siyasetin ic; dinamikleriyle

uzla§maz bulmaktad1r52.

Léwer ise tarihsel yorum yoluyla 68. madde kapsamlnda guvenoyu is-teminin ancak bir yasama déneminin ba§1ndan itibaren ya da yasama

d6-neminin herhangi bir zamamnda azmllk durumuna du§mu§ bir hukiimetin ba§1 olarak bagbakan tarafmdan kullanllabilecegini, Parlamentonun feshine

de ancak bir gogunluk hukfimeti kuracak gucu olmadlgl ortaya glknglnda bagvurulmaSI gerektigini belirtmektedir. En kétii ihtimalde 81. madde ya-sama zarureti yoluyla azmllk hiikumetine de olanak tammaktad1r53. Aym dogrultuda Winkler, Mahkeme’nin 2005 y111 kararlyla fiili siyasal duruma boyun egdigini ve Parlamento tarafindan kontrol edilmesi gereken bagba-kamn yerine, bagbakan taraflndan kontrol edilen Parlamento anlay1§1n1n gegtigini savunmaktadlr. Bu da ba§bakamn diger milletvekilleri kar§131nda Anayasamn tingérmedigi bigimde gfiglenmesine ve grup igindeki muhalif— leri susturmak igin fesih aracml kullanma tehdidinde bulunabilmesine yol agacaktlr. Her ne kadar yazar, 21. yuzyllda partiler demokrasisinde millet-Vekillerinin sadece Vicdani kanaatleriyle bagll olduklarl gibi gergekdlgl bir tez ileri sfirfilemeyecegim' belirtse de, bagbakamn Anayasadaki konumunun

Anayasa Mahkemesinin bu son kararlyla sistemdlgl bir §ekilde

gﬁglendiril-digini ileri sﬁrmektedir“.

52 Schoch (2006), a.g.m.,s. 97 vd.

53 Léwer (2005), ”Inszeniertes Misstrauen”, Deutsches Verwaltungsblatt, s. 1106.

54 Winkler (2006b), ”Politik im verfassungsfreien Raum”, Zeitschrift fiir Staats- und

(26)

360 Doc. Dr. Ece Giiztepe

2. Anayasa] Denetimin Kapsami ve Simrlarl

Von Ooyen 68. maddenin giincel uygulamasmin anayasaya uygunlu-gunun denetiminde iki unsurun belirleyici olma31 gerektigini ileri siirmek—

tedir: Parlamenter hiikiimet sisteminin istikrari ve muhalefetin e§it firsat

§ansma sahip olma3155. Bu dogrultuda Anayasa Mahkemesi’nin

élgiitlerin-den ba§ka §u iic; negatif kriterin uygulanmaSI dii§iiniilmelidin

1) Parlamenter hiikiimet sisteminin istikrari tehlikeye atllmamlg 01-malidir,

2) Fesih,huk1imetinlehine olacak bir zamanda erken segim yapllma-51 sonucunu dogurmamalldir,

3) Parlamentoda temsil edilen higbir parti erken segime kar§1 olma-ma11d1156.

Epping ise FAYM’nin hem 1983’te, hem de 2005’te kendi denetim yet-kisini, bagbakamn takdir yetkisirlin smirlannin denetimiyle smirladiglm belirterek daha bagka maddi élgiitler geli§tirilmesi gerektigini belirtmekte-dir57. Gergekten de 68. maddede kurulan iic; kademeli sistem, parlamenter demokrasideki parlamento gogunlugu dikkate allndiginda gergek bir denge mekanizmaSI kurmaktan uzaktir. Uygulamada da gériildiigii gibi, ba§baka-run ”sahneye koydug'u” giivenoylamaSI ba§ar151211g1nda muhalefet katllma-sa dahi bagbakanln kararini destekleyen iktidar milletvekilllerinin oylarl

basit gogunlukla Parlamentodan beklenen denge ve denetim iglevini orta-dan kaldlrmaktadlr. Pestalozza’nln deyigiyle ”iktidar milletvekillerinin ba—

sit gogunlugu Parlamento’nun intihari” igin yeterli olmaktad1r53. ikinci

de-netim makaml olarak dii§iiniilen cumhurba§kamna ise ba§bakana verilen

giivensizlik oyu kargisinda siyasi ortami ve Parlamento iginde ”hissedilen giivensizligi” ba§ka tiirlii yorumlama konusunda neredeyse hig hareket alaru kalmamaktadir. Ayru §ey Anayasa Mahkemesi igin de 562 konusudur.

55 Robert Chr. von Ooyen (2005), ”Misstrauensvotum und Parlamentsauﬂésung: PriifungsmaBstab ﬁir die Zuléissigkeit "unechter" Vertrauensfragen aus verfassungspolitologischer Sicht”, Recht und Politik, s. 137. t

56 von Ooyen (2005), a.g.m., s. 140. Yegiller Partisinin grup bagkaru Strébele ise,

Parla-mentoda temsil edilsin ya da edilmesin, higbir partinin erken segim kararma agikga

itiraz etmeyecegini ileri Siirmektedir. Ciinkii erken segime hazu olmamak bir parti igin, daha iyi bir politikaSI olmadigl, iktidara haZlI' olmadlgi anlamma gelecektir.

Bkz. Recht und Politik, s. 144.

57 Epping (2005), "Geﬁihltes Misstrauen" - die inszenierte Vertrauensfrage vom 1. Juli 2005: Eine Nachbetrachtung der zweiten Bundestagsauﬂésungsentscheidung des Bundesverfassungsgerichts”, Recht und Politik, s. 201.