Dubrovnik Arşivi'ndeki Osmanlı Belgeleri ile İlgili Rapor

DUBROVN~K ARS~V~'NDEK~~ OSMANLI BELGELER~~ ~LE

~LG~L~~ RAPOR

FER~DUN M. EMECEN—~DR~S BOSTAN

Balkanlar ve Avrupa Ara~t~ rmalar~~ Kolu bünyesi içinde taraf~ m~zdan mü~tereken sunulan "Dubrovnik Ar~ivi'ndeki Osmanl~~ Belgeleri": projesi uyar~nca 17-30 A~ustos 1998 tarihleri aras~nda H~rvatistan'~n Adriyatik sahili-nin en do~usundaki tarihi Dubrovnik ~ehrine giderek buradaki Osmanl~~ belgelerinin önemli bir k~sm~ n~~ görme imkan~~ bulduk. Dubrovnik Ar~ivi'ndeki (Drazni Arhiv u Dubrovnik) Osmanl~~ belgeleri, hususi bir tas-nifte Ar~ivin 75. serisini olu~turan (Serija 75) "Acta Turcarum" içinde yer al-maktad~r. Kabaca yap~lm~~~ ve sadece listelerden ibaret, mevcutlar~n~ n tama-m~n~~ da ihtiva etmeyen bir katalo~u bulunmakta olan bu vesikalar, muayyen say~lar halinde kutulara yerle~tirilmi~~ ve sadece numaralanarak b~ rak~lm~~t~r. Tesbitlerimize göre katalogsuz olanlarla birlikte burada yakla~~ k 12 000 Türkçe belge ve 5000 kadar da ~talyanca, Bo~nakça/H~rvatça/S~rpça yaz~lm~~~ e~~rak vard~ r. Çok çe~itli türden evrak~~ bar~ nd~ rmas~~ bak~ m~ ndan k~ymetli olan bu seri, merkezden gönderilen tu~ral~~ fermanlar, hükümler, Bosna ve Hersek pa~alarm~n buyuruldular~, bölgedeki kad~ l~ k merkezlerinden gönde-rilmi~~ hüccetler, ilamlar, hatta merkezden al~nm~~~ fetvalar; tüccarlar~n, ma-halli küçük yöneticilerin özel veya resmi mektuplar~~ vb. gibi çe~itlilik arzet-mekte; örne~ine pek rastlanmayan "ta~ra evrak~"n~ n niteli~i konusunda iyi bir fikir vermektedir.

Çal~~mak üzere gitti~imiz ilk günden itibaren ilgili görevlilerin yard~m-lar~~ sayesinde, öncelikle kataloglardan ba~layarak taramam~z~~ sür dürdük. 1930'1u y~llarda Fehim Efendiç taraf~ ndan yap~lan bu kataloglar iki bölüm halinde olup "Acta Turcarum/I" ba~l~kl~~ ilk katalogda, A harfinden ba~lamak üzere B, C, D, E serileri yer almaktad~ r. Ayr~ca numara verilmeyen bir A tas-nifi daha mevcut olup burada II. Murad'dan ba~lamak üzere XVI. asra kadar gelen 58 tu~ral~~ ferman vard~r (Bunlar~n tamam~ n~n fotokopisi al~nm~~t~r). Numara konularak ba~layan A serisi (Al-AD)) yirmi listeye ayr~lm~~t~ r ve bu-rada ekleriyle birlikte 1080 kadar Osmanl~ca belge ve 250 kadar da bunlar~n ~ talyanca tercümeleri mevcuttur. A serisi baz~~ istisnalarla birlikte, Istanbul'dan gönderilen ferman, name, buyuruldulara tahsis edilmi~~ bulun-

918 _{FER~DUN M. EMECEN-~DR~S BOSTAN}

maktad~r. B serisi ise 148 ana listeyi (Dosyay~) B1-B148) haiz olup Türkçe

ve-sika 2400 civanndad~r. Ayr~ca di~er dillerde yani S~rpça/Bo~nakça/H~rvatça

ve ~talyanca olarak yaz~l~~ tercüme, mektup, buyuruldu say~s~~ da 3300

dolay~n-dad~r. B serisi genellikle civar sancaldardan, kad~l~klardan gelen evrak~~ ihtiva

etmektedir. Mesela baz~~ dosyalar üzerine Bosna pa~al~~~, Trebinje, Klis

san-cakbeyli~i, kad~l~~~~ gibi ibareler dü~ülmü~tür.Bu tasnifte XVII ve XVIII. yy.

belgeleri a~~rl~k kazanmakta olup Bosna ve Hersek'e di~er bölgelerden

gön-derilmi~~ Bo~nakça/S~rpça mektuplar, pençeli buyuruldular da yer

almakta-d~r.

C serisinde (C 1--C

_{~~ 350'ye yak~ n belge bulunmakta olup bunlar daha}

çok kad~~ hücceti, ilam ve buyuruldu niteli~indedir. Buna benzeyen D serisi

1-D8) 250 kadar belgeyi havidir ve burada Kuzey Afrika'daki eyaletlerden,

M~s~r-~skenderiye'den gelen mektuplar (baz~lar~~ Arapça) mevcuttur. Y~ne E

serisi (El-Em) 280 Osmanl~ca, 1000 kadar di~er dillerde belgeyi

kapsamakta-d~r. Bu harfi tasnif bölgelere göre yap~lm~~~ olmakla birlikte, iyi bir ay~klama

ve seçim yap~lmad~~~~ için burada, çok farkl~~ türde belgelere de

rastlanmakta-d~r.

Acta Turcarum/2 katalo~u ise, kutu s~rt~ndaki numaralara göre

s~ralan-m~~~ 4001'den ba~lay~p 4895'e kadar gelen yakla~~k 900 kadar belgeyi havidir.

Tasnif yap~l~rken bu numaralar dört ana listeyi olu~turmu~tur. Bunlar Huccet

(Hudzed özel nr. 1-327; genel nr. 4001-4301), Arz (Arz~, 1-268/4302-4606),

~lam (ilami, 1-65/4607-4687), Buyuruldu (Buyurulduje 4688-4810)dur.

Ayr~ca 4811-4895 aras~~ için "Razni dokumanti" denmi~tir. Bu arnma ra~men

kutular numara s~ras~na göre birbirini takip etmektedirler. Bu her iki

k~s~m-daki belgelerin tamam~~ elden geçirilmi~tir.

~yi-kötü katalo~u olan bu k~s~m d~~~ nda, hiçbir listesi veya katalo~u

bu-lunmayan "Acta Turcarum" serisine dahil ba~ka evrak~n da mevcut oldu~u

anla~~lm~~t~r. üç ana grupta mütalaa edilebilecek olan bu evrak yine kutular

içerisinde olup, ilki, yukar~da katalo~u olan Acta Turcarum/2 bölümünün

numaral~~ dosyalann~n ba~lang~ç k~sm~n~~ yani, 1-4000 aras~n~~ olu~turmaktad~r.

Burada çe~idi konularda ekleriyle birlikte numaralanm~~~ 33 kutu içerisinde

4000 belgenin mevcut oldu~u anla~~lmaktad~r. Bu seriyi ancak sondaj usulü

ile inceleyebildik; tamam~na zaman darl~~~~ sebebiyle bakamad~k. Katalogsuz

bir ba~ka seriyi K serisi te~kil etmektedir. Ekleriyle birlikte yakla~~k 1000 adet

(1-731) vesikan~n bulundu~u bu k~s~m irili-ufakl~~ zarflar içinde muhafaza

edilmi~~ ve vaktiyle S~rp ilimler Akademisi'nce incelendi~ine dair kay~tlar bu-

DUBROVN~K ARS~V~'NDEK~~ OSMANLI BELGELERI 919

lunan II. Bayezid devrinden ba~lay~p XVIII. yüzy~la kadar gelen tu~ral~~ padi-~ah fermanlar~n~~ içine almaktad~ r. Çok önemli olan ve di~er serideki benzer fermanlarla bütünlük arzeden bu k~sm~n XVII. yy. ba~lar~na kadar gelen 200 belgesinin (di~erleri ilave edilerek) taraf~ m~zdan yay~nlanmas~~ dü~ünülmek-tedoir. Yaln~z bu serinin fotokopilerinin acilen temini için Ar~iv idaresiyle bir yaz~~man~n yap~lmas~~ gerekmektedir. Bu seri içinden ç~kt~~~n~~ zannetti~imiz Dubrovnik'e verilen ahidnâmelerin "tecdid"ini ihtiva eden ve XVI. yüzy~l son-lar~ndan itibaren tarihlenebilen 7-8 büyük boy tu~ral~~ ferman mevcuttur. Bunlardan 4-5 kadar~~ çerçevelenerek te~hir edilebilir hale getirilmi~tir Di~er-leri ise ayr~~ bir kutuda rulo halinde saklanmaktad~r.

Son olarak Acta Turcarum serisine dahil edilmi~, romen rakam~yla nu-maralanm~~~ iki kutunun daha varl~~~~ tesbit olunmu~tur. XVI-XIX. yüzy~ llar aras~na ait bu kutulardan ilki, XVI, XVII, XVIII numaralar~n~~ ta~~makta, bu-rada toplam 204 gömlek içinde tüccarlar~n özel mektuplar~, arzlar, baz~~ kitap parçalar~, ~iir defteri parçalar~~ vb. gibi müteferrik birtak~m evrak bulunmak-tad~r. Ayn~~ ~ekilde I-XV numaral~~ kumda ise 200 gömlek içinde hemen he-men ayn~~ tür evrak yer almaktad~r. Yukar~da zikredilen bütün kutular için-deki belgeler 10 günlük k~sa bir süre içinde, süratle gözden geçirilerek önemli görülenlerin fotokopisinin al~nmas~~ için ar~iv idaresine ba~vurulmu~-tur. Toplam fotokopi iste~imiz 1800 dolay~nda olmu~~ ve bu seçim yap~l~rken a~~rl~k, XV-XVIII. yüzy~l resmi evrak~na, özelli~i olan belgelere, siyasi-eko-nomik ve sosyal hadiseleri konu alan ferman, hüküm ve nâmelerle kad~~ hüc-cetlerine verilmi~tir. Ancak personel ve araç imkanlar~n~n s~n~rl~~ oldu~unu tesbit etti~imiz ar~iv, bu taleplerimizin tamam~n~~ kald~~~m~z süre içinde kar~~ -layamam~~, yaln~zca katalo~u mevcut olan A serisinden seçti~imiz 400 bel-genin fotokopisini haz~rlayabilmi~tir. Di~er harfi ve rakaml~~ serilerden foto-kopi talebimizi liste halinde ar~iv idaresine b~rakarak bunlar~n bilahare haz~r-lan~p gönderilmesi talebinde bulunduk. Fakat yetkili müdürü izinde bulun-du~undan bu konuda bize müsbet-menfi bir cevap vermediler. Bunlar~ n te-mini için Kurumumuzun ayr~ca ar~iv idaresiyle bir yaz~~ma yapmas~~ icab et-mektedir.

Tesbit edebildi~imiz belgeler için taraf~ m~zdan iki ayr~~ yay~n dü~ünül-mektedir. Önce elimizde bulunan ve XV-XVI. as~rlara ait fermanlardan bir seçme yaparak Dubrovnik ar~ivini tan~ tan bir yaz~~ haz~rlamaktay~z. Bu haz~ r-l~k k~sa bir süre içerisinde gerçekle~tirilebilecektir. ~kinci yay~n plan~ m~z, ön-celikle ~smarlad~~~ m~z belgelerin teminiyle mümkün olabilecektir. Bu cüm-leden olarak XV ve XVI. yüzy~l~n sonuna kadar gelen önemli bir k~sm~~ yuka-

920 FER~DUN M. EMECEN-~DR~S BOSTAN

r~da zikretti~imiz K serisinde yer alan ferman, hüküm türü belgelerin

tama-m~n~n ne~ri dü~ünülmektedir. Bu bak~mdan bu as~rlara ait 1-200 numaralar

aras~nda bulunan belgelerin fotokopi veya mikrofilmlerinin temini için

ay-r~ca ar~iv idaresine Kurumumuz taraf~ndan talepte bulunulmas~~ yerinde

ola-cakt~r. Bu yap~l~rken gerek Türkiye ile H~rvatistan aras~ndaki kültür

anla~ma-lar~, gerekse ar~ivler aras~ndaki anla~malarda zikredilen kar~~l~k esas~na at~fta

bulunulabilir. K serisindeki belgelerin acil olarak temini, bu ikinci

çal~~ma-m~z için elzemdir.

Dubrovnik'teki ar~iv d~~~nda H~rvatistan'~n di~er baz~~ ~ehirlerinde de

belgeler bulundu~u bilinmektedir. Özellikle Zadar, Makarska ve Zagreb'de

bu kabil evrak mevcuttur. Bunlar aras~nda en fazla belge Zadar ar~ivinde

bu-lundu~undan son iki günümüzü bu ar~ivi görmeye ay~ rd~k. Ayr~ca

Dubrovnik'te çal~~~ rken ar~ive Zadar'dan gönderilmi~~ bir kutu içinde osmanl~~

belgeleri oldu~u bize bildirildi. Bunlar~~ görmek istediysek de ar~iv idaresi

ba~ka bir yerden gelen evrak oldu~u için onlar~n izni olmaks~z~n bize bunlar~~

gösteremeyeceklerini söylediler. Bu kutu Zadar ar~ivindeki Osmanl~~

belgele-rinin ilk kutusu imi~. Bunun üzerine di~erlerini görmek merak~yla

Dubrovnik'den 400 km. uzakl~ktaki Zadar'a giderek buradaki ar~ivde bir gün

çal~~ma ve mevcut belgelerin niteli~ini tesbit etme imkan~~ bulduk. Zadar

XVI. as~rda bir ara Osmanl~~ idaresi alt~na girmi~, daha sonra Venedik

kontro-lünde kalm~~~ bir liman ~ehridir. Buradaki belgeler 33 kutu içinde

saklan-makta olup bunlann ilk sekiz kutusu ve son kutusu taraf~m~zdan incelendi.

Dubrovnik Ar~ivi'ndeki belgelere nisbetle daha geç tarihli olan ve XVII.

yüz-y~l~n ikinci yar~s~ ndan itibaren ba~layan evrak içinde, genellikle yöredeki

beylerbeyilerin, sancakbeylerinin ve kad~lar~n buradaki Venedik Generaline

çe~itli meselelerle ilgili yazd~klar~~ mektublar, ~stanbul'dan gönderilmi~~

belge-ler bulunmaktad~r. Ayr~ca yine nâme defterbelge-lerine benzer mahiyette vesika

suretlerini toplayan türden defterlerin yer ald~~~~ da tesbit edilmi~tir. Bunlar

muhtelif konularda gelen ferman, nâme veya buyuruldular~n suretlerini

ih-tiva etmektedirler. Çok az bilinen ve bu ana kadar hiçbir Türk ara~t~nc~n~n

girmedi~i bu ar~ivin de Osmanl~~ tarih ara~t~ rmalar~~ bak~m~ndan önemli

ol-du~unu belirtmek gerekir.