ETKİLEŞİM Üsküdar Üniversitesi İletişim Fakültesi Akademik Dergisi
210
Ihab Hassan tarafından 1985 yılında yayınlanan The Culture of Postmodern sm makales , alana l şk n Türk ye’dek pek çok okurun gözden kaçırdığı b r me t nd r. Bu kısa ancak çarpıcı makaley böyles ne etk l kılan se, Hassan’ın mo dern zm ve postmodern zm kültürel, estet k, deoloj k vb. açılardan sını an dırmasıdır. Küreselleşme ve postmodern zm tartışmalarının henüz yen yen başladığı 1985 yılında Hassan, konuya da r tartışmalı ancak üstbel rlen msel b r ç zg çeker. Met n tartışmalıdır; çünkü Hassan metn n çeş tl yerler nde vurgu da bulunsa da, ekonom pol t k açıdan postmodern zm n d nam kler ne değ n mez. Öte yandan özell kle Türk ye’de 2000 sonrasında yükselen postmodern ep stemoloj k kültür ve s yaset, akadem den gündel k yaşam estet ğ ne kadar pek çok şeye s rayet etse ve ‘postmodern’ kel mes bell -bel rs z b r anlam ge n şl ğ ç nde kullanılsa da, çev r met nler dışında Türk ye’de postmodern z m n ne g b özgül etk ler olduğuna yönel k etra ı b r çalışma yoktur. Oysak modernleşmem z tar hsel, kültürel ve ekonom k bağlamlarıyla ele alan N yaz Berkes’ nk ya da Doğan Avcıoğlu’nunk g b bütünlüklü met nler bulunmakta. Bu anlamda Hassan’ın metn n , b lhassa görece erken b r zamanda modern zm ve postmodern zm kıyasladığı şemasını, Türk ye’dek kültürel, estet k ve do ğallıkla deoloj k ‘postmodern durum’u tartışmaya açması bakımından değerl görüyorum.
Hassan’ın postmodern zme l şk n daha erken b r değerlend rmes 1971 yılındak b r metn nde bel r yor. Bu öncül metn n başlığı ‘POSTmodernISM’. Alt başlığı se ‘A Paracr t cal B bl ography’d r. Burada lk d kkat çeken nokta, modern kel mes n n ‘POST’ le ‘ISM’ arasında kalmış olmasıdır. Başlıkta dah tasarımsal b r öne çıkarma yapan Hassan’ın bu terc h dah eleşt rel olarak dur duğu yerle lg l d r. Ona göre, postmodern zmle b rl kte modern zamanlara a t
* Doktor Öğretim Üyesi, Üsküdar Üniversitesi, İletişim Fakültesi, erenekin.ercan@uskudar.edu.tr, Orcid: 0000-0003-0643-6270
Eren Ekin ERCAN*
Ercan, E. E. (2020). “Modernizm, Postmodernizm: Ihab Hassan’ı Okumak”. Etkileşim. 5. 210-215.
eleşt r artık karşılığını bulamamaktadır. Bu karşılığını bulamama ne moder n st eleşt r n n b r kabahat d r ne de ‘postmodern eleşt r ’ d ye adlandırılan b r sıçramayla lg l d r. Hassan’ın bakışına göre (1995: 101), b r b l nç değ ş m söz konusudur ve bu değ şen b l nçle b rl kte eleşt r n n görev de değ şm şt r. Bu parakr t k eleşt r d r/yaklaşımdır. Modern zamanlara a t eleşt r boşlukları dol dururken, postmodern eleşt r met ndek boşluklara odaklanmalı, okuyucu ç n boşluklar yaratmalıdır.11 Buna ‘eleşt r n n ölümü’ g b s mler takmak se alda tıcıdır. Dolayısıyla eleşt rel met n bell b r stratej ye dayanmalıdır. Bu stratej öncel kle b r tasarımsalda ve üslupta bel rg nleşmel ve eleşt r yazısı eleşt r d ğ metn altüst oluşa zorlamalı, karşısına aynı anda hem anakron k hem de analoj k b r met n olarak çıkmalıdır. Fakat bu metne b r meydan okuma değ l d r; eleşt r len metn n toplamından daha az ancak onu süreks zl ğe uğratan b r met n olmalıdır. Bu g r ş m özü açığa çıkarma meseles d r ve ancak bu şek lde okur edeb olanın özüne ulaşab lmekte, sess zl ğ tatmakta ve metne da r ken d s ne b r alan/perspekt f ed neb lmekted r. Parakr t s zm se tam olarak budur (1975: 25). Bu bağlamda Hassan’ın postmodern zme yaklaşımı - lk bakışta- dö nemselleşt rmeden uzaktır den leb l r. Kaldı k The Culture of Postmodern sm makales n b t r rken kend s de buna atıfta bulunmakta ve şemasında öne sürdüğü ayrımlardan b r n n d ğer ne terc h ed lmes n yers z görmekted r. Bu tür b r ayrımı yapamayacağımızı hatta yapmamamız gerekt ğ n bel rtmekted r (1985: 128).
Bu noktada Hassan’ın üstbel rlen msel ve dolayısıyla tar hsel olarak maka les n değerl kılan ya da makales ves les yle modern zm ve postmodern zm ol gularını tartışmaya açan şemasına bakmakta yarar var (Hassan, 1985: 123-124):
P P P
Romantizm/Sembolizm Pata zik/Dadaizm Form (bütünleşik / kapalı) Antiform (ayrıştıran / açık)
Niyet Oyun
Tasarım Şans
Hiyerarşi Anarşi
Hâkimiyet / Akıl Tükenmişlik / Sessizlik Sanat Nesnesi / Bitmiş Çalışma Süreç / Performans / Oluş
Mesafe Katılım
Üretim / Bütünsellik / Sentez Bozma / Yapısöküm / Antitez
Varlık Yokluk
Merkeziyetçilik Çözülme Tür / Sınırlılık Metin / Hipermetin
Deleuze’ün “organsız bedenler” ( ) kavramsallaştırmasını bu bağlam
ETKİLEŞİM Yıl 3 Sayı 5 Nisan 2020
212
Semantik Retorik
Paradigma Sentagma (dizim) İlişkisellik İlişkisizlik
Metafor Mecaz
Seçim Kombinasyon Köken / Derinlik Rizom / Yüzeysellik Yorum / Okuma Karşı yorum / Yanlış okuma
Gösterilen Gösteren Okuyucu odaklılık Yazar odaklılık Anlatı / Makro tarih Anti-anlatı / Mikro tarih
Evrensel kod Bireysel kod
Semptom Arzu
Tip Mutant
Genital / Fallik Çok biçimlilik / Androjenlik Paranoya Şizofreni
Orjinalite / Neden Ayrımsallık / İz Tanrı (Baba) Kutsal hayalet
Meta zik İroni
Kesinlik Belirsizlik Aşkınlık İçkinlik
Şemadan da görüleceğ üzere, Hassan’ın ayrımları esasında “parakr t k” de d ğ eleşt r anlayışının da b r gösterges . Şöyle k ; parakr t k b r uyumlanma ya hut yukarıda bel rt ld ğ g b eser n/olgunun b r tamamlayıcısı, okuyucular ç n bellekler b llurlaştıran b r n tel kten çok, tartışmalı (controvers al) b r çalışma ve g r ş md r. Parakr t ğ n yapmaya çalıştığı şey, uzlaşmaz olanları barıştırmak yer ne bunları tanımlamaktır. Dahası, ‘uzlaşmazlık’ olarak ortaya koyduğumuz olgular aslında kes n/ ron k b r şek lde yöndeşme (F YH H FH) ç nded r. Bu anlamda en öne çıkan örnekler edeb yat ve b l md r (Olderman, 1976: 585). B l m doğrudan doğruya mutlak olanı ararken dah , ‘b l mdek gel şmeler’ ded ğ m z şey gerçekte var olan b r mutlaklıktan duyulan şüpheye dayanmaktadır. Şüphe se, b lg b r k msel gel şmeler kadar, bu b lg b r k m n bell b r sezg sel bakışta yoğrulmasıyla ortaya çıkar. Sezg sel anlamda b lg n n yegâne mekânı se edeb yattır. Dolayısıyla kes nl kl olarak b r n dışarıda bırakmak yahut b r n d ğer ne terc h etmek parakr t ğ n tam zıttı b r eleşt r anlayışıdır. Bu her k b lg türünün tanınması, tanımlanması ve buradan yükselen b r özsel anlayışı gel şt rmek tam olarak parakr ğ n kend s d r.
Ancak Hassan’ın tüm bu ‘kucaklayıcı’ yaklaşımı ve görece tar h b r bütün olarak alımladığına da r vurgular pek de Hassan’ın dd a ett ğ g b görünme mekte. Özell kle yukarıda da bahs geçen 3 7P H , (1971) makales , -bu
metn n de odağını oluşturan 1985 tar hl The Culture of Postmodern sm maka les ne kadar- 1970’lerde başka b r Hassan’ın olduğunu b ze şaret ed yor. Şöyle k ; Hassan 1971 tar hl metn nde net olarak modern zm n artık sona ermekte olduğunu, rev ze ed ld ğ n ve bunun postmodern zm n en öneml gösterges olduğunu d le get rmekte (bkz.: 12, 15). Öte yandan bunu derken, modern z m n b r tanımını dah yapamamaktadır (1971: 17). Dahası, postmodern zm mo dern zm karşısında peygambervar b r hayal ed lemezl k (un- mag nable) ola rak tanımlamaktadır (1971: 22-23). Her k makaley de karşılaştırdığımızda se ‘postmodern k yüzlülük’ d yeb leceğ m z b r zem ns zl ğe rastlıyoruz. Burada ‘ k yüzlülük’ le kastett ğ m şey, postmodern eleşt r n n yaslandığı bazı temel ep stemoloj k çıkmazlarla/sorunsallarla lg l . Bunları se -Mehmet Küçük’ün (2018: 27-84) postmodern zme eleşt ler n b r zlek olarak alıp- şu sorular çer çeves nde yapılandırmak mümkün:
* Tar hsel sürec dönemselleşt rmeye g tmek, evrensell k bağlamında -hu kuk başta olmak üzere temel hak ve özgürlüklere l şk n- ‘ nsan’ den len varolu şun tar hsel olarak kend n olumsuzlayarak tartışmaya açmasına neden olmaz mı? Bu tartışma hegemon k göstergelerden ne kadar bağımsız olab l r; özgür olab l r?
* Parçalı tar h algısı, postmodern eleşt r n n modern zme yöneltt ğ ‘ nsan yaşamını ve farklı kültürel değerler görmezden gelmes ’ eleşt r s karşısında, Marks zm n deoloj n n kurulduğu yer b l nc n çarpıklaşması olarak gördüğü de hesaba katılırsa, kap tal zm n ş ne daha çok yaramaz mı?
* Ep stemoloj k varlığını parçalı b r tar hsel alımlama üzer ne kuran b r gö rüş/eleşt r , kaçınılmaz olarak daha baştan kend nden önce gelen tüm tar h n b r olumsuzlanması (ant -foundat onal sm) dd asını kend nde çk n kılmaz mı?
* Pek böyles b r “total/ ter” tar hsel eleşt r b ç m n n neol beral küresel kap tal st yapıda sunduğu öner ned r? B r öner s yoksa bu hukuk , s yasal, kül türel, deoloj k b r n h l zm değ l de ned r?
* İk l karşıtlıklardan dem vuran postmodern eleşt r denen “şey”, temelde varlığını modern zm n anakron s nde kurması bakımından en “yüce” k l karşıt lığın kend s değ l m d r? (Hassan’ın peygambervar b r durum olarak gördüğü postmodern durum bu bağlamda düşünüleb l r.)
* Ağırlıkla kültürel b r çehrede eleşt r ler n yapılandıran ve öner ler n de kültürel talepler üzer nde yoğunlaştıran postmodern eleşt r , kap tal st eko nom n n hâk m olduğu b r yapıda, eleşt r s nde kurduğu ‘kültür’ ve ‘ekonom ’ arasındak bağsızlığı nasıl açıklamaktadır? Başka b r dey şle; çevre, kadın, ço cuk, hayvan hakları vb. ‘kültürel’ sorunlar ekonom pol t ğ n b r uzantısı/sonucu değ l m d r? Ya da ekonom pol t k l şk lerden ne kadar bağımsız olab l r?
Tüm bu sorular/sorunsallar göz önünde bulundurulduğunda ‘postmoder n zm’ olarak anılan olgunun yen b r olgu olmadığını da bel rtmek gerek. Bana göre postmodern zm n, modern zm n deoloj s ne yönel k öne sürdüğü “ deo
ETKİLEŞİM Yıl 3 Sayı 5 Nisan 2020
214
loj s z deoloj ” tam olarak modern zamanların deoloj s n n vücut bulmuş ha l d r. Althusser (2014: 108) bu tür b r muhalefet “anarş st” olarak görmekte ve deoloj s n kurduğu yer toplumsala da r değerlend rmelerdek k temel anlayış farklılığına yaslandırmaktadır. Bunlar; a) sömürünün yer ne baskının konulması ya da sömürünün b r baskı b ç m olarak düşünülmes le b) deoloj n n yer ne baskının konulması ya da deoloj k kavrayışın b r baskı b ç m olarak düşünülmes d r. Bu sayede “baskı hem sömürünün, hem deoloj n n hem de devlet n yer n tutmaktadır” der Althusser ve esaslı muhalefet öncel kle b lg otor tes ne başkaldırı da görür. Burada b lhassa “sömürü” kel mes n n dışlan masını, ekonom pol t ğ n dışlanması olarak okumak gerekmekted r. Toplumb l mle lg lenen b r çocuk olarak dah düşünecek olursak; kap tal st ekonom n n hâk m yet nde öncel k da ma para ve dolayısıyla kârdır. Öte yandan postmo dern zm n “baskı” le kastett ğ ve “baskı” le mücadelede öner ler d lseld r, yan tems l d r (Dur ng, 1995: 119). Günümüz gündel k yaşamı çer s nde 20 yıl önces ne kıyasla oluşan d lsel ‘yaptırım’ da tam olarak bununla l nt l d r. Fa kat d ğer yandan, bu d lsel uyarıların ve bunlar karşısında oluşan “d ls zl k”le r n, tüm dünyada ekonom k, s yasal ve kültürel olarak şler n sarpa sarmasının önüne geçemed ğ de çok açık. Çünkü madd dünyanın bel rled ğ l şk ler ve bunun sonuçları değ şmem şt r, oradadır, çok daha kesk nleşm şt r, daha da kesk nleşmekted r. Bu bağlamda “baskı” le kasted len şey sab t değ ld r ve eleşt r de bundan nas b n almaktadır. Ne kadar öyle değ lm ş g b yorumlansa da son kertede -en azından- ekonom pol t ğ n çek m alanı çer s nded r. Eşde y şle, postmoden zm n deoloj temell duruşunu oluşturan gövde “materyal st olmayan b r yaklaşıma a tt r” (Akay, 2005: 34). Hatta bu nedenle, kend ep s temoloj k çıkışını daha baştan sakat kılan b r yaklaşıma a tt r de d yeb l r z. El bette nsan yaşamı üzer nde kes nl kl olarak bel rley c l ğ olan materyal zm dışlayan böyles yaklaşımları, toplumsal düzlemde b r tesl m yet olarak oku mak mümkün. B reysel düzlemde se halüs nojen b r çıkmaz olarak tanımlamak pekâlâ olanaklı. Bu halüs nojen durum se yen değ l “esk ”d r. Ž žek’ n (2005: 195-196) dey ş yle, tar hsel olarak olmasa dah olgusal olarak postmodern z m n “mantığı” modern zmden de önced r ve bu tüm tartışmayı değ şt r r. Buna ver leb lecek en bas t örnek, postmodern zm n tüm atı arını geçm şe yönel k yapmasıdır. Böyles b r retrospekt f okuma yapılab l r ancak bu geçm ş oku ma g r ş m n n modern zm dışındak her şeyle büyük oranda barışık olduğu da aş kâr. Aynı oranda geleceğ dışladığı da. Sarkast k b r postmodern söylem/ soru üreterek eleşt r m özetleyecek olursam; modern zm den len “büyük Öte k ” olmasaydı bugün postmodern zmden ne kadar söz ed yor olurduk ya da b r postmodern zm olur muydu? Elbette hayır.
Akay, A. (2005). Postmodern zm. İstanbul: L&M Yayınları.
Althusser, L. (2014). İdeoloj ve Devlet n İdeoloj k Aygıtları. (A. Tümertek n, çev.). İstanbul: İthak Yayınları.
Dur ng, S. (1995). “Günümüzde Postmodern zm ya da Post-Kolonyal zm”. Y. Alogan (der. ve çev.) Postmodern st Burjuva L beral zm . (105-128). İstanbul: Sarmal Yayınev .
Hassan, I. (1971). “POSTmodernISM”. New L terary H story. (1). 5-30.
--- (1975). Paracr t c sm: Seven Speculat ons of the T me. Urbana: Un vers ty of Ill no s Press.
--- (1985). “The Culture of Postmodern sm”. Theory, Culture & Soc ety. 2. 119-131.
--- (1995). Rumors of Change: Essays of F ve Decades. Tuscaloosa: Un vers ty of Alabama Press.
Küçük, M. (der.) (2018). Modern te versus Postmodern te. İstanbul: Say Yayınları. Olderman, R. M. (1976). “Paracr t c sm”. Contemporary L terature. (4). 584-592. Ž žek, S. (2005). Yamuk Bakmak: Popüler Kültürden Jacques Lacan’a G r ş. (T. B rkay,
