A nkara-Etim esgııt Köysel Bölgede
Beslenme A ra ş tırm a s ı
Dr. Ayşe Uzel* / Dr. Suna Baykan** / Dr. Ufuk Güneyli** / Tülin Biliker***
G iriş
T o p lu m u n sağlığının k o ru n m asın d a, yeterli ve dengeli beslenm enin gereği bilinm ektedir. T o p lu m d a k i birçok sağlık sorunları yetersiz ve dengesiz beslenm e ile d o ğ ru d an veya dolaylı olarak ilgilidir. Bugün, to p lu m d a yeteri k a d a r yiyecek b u la m a m a so ru nu k a d a r, fazla yem e sonucu şişm anlık ve o n u n la ilgili sağlık so ru n ları d a önem k a z an m a k tad ır.
Yetersiz ve dengesiz beslenm e ile ilgili sağlık bo zu k lu k ların ın ö n lenm esinde, so ru nların niteliği ve n eden lerin in bilim sel yöntem lerle o rta y a konm ası ön koşuldur. Bu koşul, değişik bölgelerde, değişik fiz yolojik özellikteki ve sosyo-ekonomik d u ru m d a k i g u ru p la rd a y ap ılan ara ştırm a la rla yerine getirilebilir. Ü lkem izin çeşitli bölgelerinde d a r yöreleri ve g ru p la rı içine a la n bazı a ra ştırm a la r y a p ılm ıştır1- 2>3- 4’ 5- E tim esgut köysel bölgenin sağlık ocağı b u lu n a n altı yerleşm e yerind e 1965-66 y ılların d a K o k sal16 tara fın d a n beslenm e araştırm ası yapılm ış tır. Y ine aynı bölgede özellikle çocuk g u ru b u n u n sağlık ve beslenm e d u ru m la rı ile ilgili a ra ştırm a la r y ap ılm ıştır7’8- ^
Bu a raştırm a, geçen altı yıllık b ir süre içinde b u bölge halk ının beslenm e d u ru m la rın d a k i değişm eleri o rta y a koym ayı a m a ç la m a k ta d ır.
A r a ştırm a Y ö n tem i v e A raçları
A raştırm a, E tim esgut Sağlık Eğitim ve A raştırm a G ru p B aşkanlığına bağ lı sağlık evi b u lu n a n 12 köyden 179 aile üzerinde y apılm ıştır. A raş tırm a d a k i bilgiler 16 T em m uz-7 Ağustos 1972 tarih le rin d e H a c e tte p e
* H a c e tte p e Ü n iv ersitesi B eslenm e ve D iy e te tik B ö lü m ü Ö ğ re tim Ü y esi ** H a c e tte p e Ü n iv ersitesi B eslenm e ve D iy e te tik B ö lü m ü Ö ğ re tim G ö re v lile ri ** * H a c e tte p e Ü n iv ersitesi B eslenm e ve G ıd a B ilim leri E n s titü s ü D iy etisy en i
9 8 B E SL E N M E V E D İY E T D E R G İS İ
Ü niversitesi Beslenme ve D ietetik B ölüm ü son sın ıf öğ ren cileri t a r a fından toplanm ıştır. Bilgi top layan öğrenciler a ra ş tırm a süresince gece ve g ün dü z köylerde kalıp sağlık evi ebeleri ile işbirliği y a p m ışla rd ır.
Bu bölgedeki sağlık örg ü tü sosyalleştirilm iş sağlık h iz m e tin in b ir örneğidir. H izm et, Sağlık ve Sosyal Y ard ım B akanlığı ile H a c e tte p e Üniversitesi T ıp Fakültesi T o p lu m H ekim liği E n stitü sü n ce y ü r ü tü l m ektedir. A raştırm anın yapıldığı köyler Şekil 1 de gösterilm iştir.
A N K A R A E T İM E S G U T K Ö Y SE L B Ö LG ED E B ESLEN M E A R A Ş T IR M A SI 9 9
A raştırm a k apsam ına giren aileler, sağlık evlerindeki aile k a rt la rın d a 0-6 yaş çocuğu o lan la r a ra sın d an gelişi güzel örneklem e ile seçilm işlerdir. Bir tencereden yem ek yiyenler b ir aile olarak kabu l edilm iştir.
A ra ştırm a d a; aile besin tüketim i, çocuk beslem e alışkanlıkları, ailenin sosyo-ekonom ik-kültürel d u ru m la rı, yem ek pişirm e ve sak lam ad a kolaylık sağlayan a ra ç ve gereçlerin d u ru m u , aile bireylerinin sağlıkları ile ilgili şikayetleri gibi k o n u lard a bilgi to p la n a ra k önceden h a z ırla n a n soru k âğ ıtların a işlenm iştir. A ilelerin her yaştaki bireylerinin boy ve ağırlıkları ölçülm üştür. Aile besin tü k etim in in sa p ta n m asın d a d a h a önce u y g u la n a n 2- 3>4 yöntem kullanılm ıştır. Bu yöntem de, b irb irin i izliyen beş g ü n ü n h er g ü n ü n d e ailenin kullanm ış olduğu yiyecek çeşit ve m ik tarları ev k ad ın ın a p ratik ölçü cinsinden sorulm uştur. K u llan ıla n yiyeceğin p ratik ölçüler karşılığı g ram değerleri liste olarak d a h a önce bilgi to p la y a n la ra verilmiş ve bu hususta eğitilm işlerdir. Ö lçü karşı lıkları iyi bilinem eyen yiyeceklerin m ik tarları ta rtıla ra k sap tanm ıştır. Evlerde yiyeceklerin hazırlanm ası gözlenerek a rtık la r sa p ta n ıp ku lla nılan m ik ta rla rd a n çık arılarak net tüketilen yiyecek m ik tarları b u lu n m uştur.
Aile bireylerinin boyları m ezür, ağırlıkları d a taşın ab ilen baskülde ölçülm üştür. Aile bireylerinin sağlıkları ile ilgili şikayetler gözlenerek, so ru ştu rularak, gereğinde ocak d o k to ru n a m uayene olm ası sağ lan arak sap tan m ıştır. Bu a ra d a salık verilen tedav i usulleride soru ştu ru lm u ştu r. M utfak a ra ç ve gereç koşu llan gözlenerek öğrenilm iştir. A ilenin gelir d u ru m u n u n öğrenilm esinde önce, ne ile geçindikleri sorulm uş sonra üretilen ü rü n çeşit ve m ik tarları aile reisi ve ev k a d ın ın a so ru larak sap tan m a y a çalışılm ıştır. Bu ü rü n le rin bölgedeki satış fia tla rın a göre p a ra değerleri b u lu nm u ştu r.
Ailelerce tüketilen yiyecek çeşitlerinin tüketici ü n ite başına düşen o rtalam ası ile b u n la rın sağladığı enerji, p rotein , b azı m adensel m ad d eler ve v itam in lerin m ik tarları ve beş g ü n ü n ortalam ası bilgi say arla h esap lanm ıştır. Enerji ve besin öğelerinin tü k etim düzeyine göre ailelerin dağılım ı yapılm ıştır. Besin öğelerinin tü k etim düzeyinin d eğ erlen diril mesi T ü rkiy e için salık verilen tü k etim s ta n d a rd ın a 9 göre yapılm ıştır. Y etişkinlerde boy ve ağırlık o rta la m a la rı b u lu n m u ş h a y a t sigorta şirket lerince geliştirilen boya göre arzu edilen ağırlık s ta n d a rd la rın a 10 göre şişm an ve zay ıf o lan ların değerlendirilm esi y apılm ıştır. B üyüm ekte o lan ların (0-18 yaş) boy ve ağırlık ölçüleri Boston s ta n d a rd la rın a 11 ve 0-6 yaş g ru b u n u n ölçüleri ise K o k sal12 ta ra fın d a n geliştirilen stan- d a rd la ra göre değerlendirilm iştir.
100 B ESL EN M E V E D İY E T D E R G İS İ
B ulgular
Aileler Hakkında Genel Bilgiler: A raştırm aya k a tıla n ailelerin b ü y ü k lü ğ ü ,
gelir d u ru m ları ve gelir sağlayan m eslekler T a b lo I de gösterilm iştir. A ilelerin çoğunluğunda gelir çiftçilikten sağ lan m ak tad ır. Bazı ailelerin b ir bölüm ünde bireylerden bazıları ücretle d ışa rd a çalışm a k ta d ır. Bu grup aile çiftçi-işçi olarak dizgilenm iştir. D iğer b ir g ru p ailede çiftçilik gelirleri y an ın d a ticaret işleride y ap ılm ak tad ır.
T A B L O I A ile K a la b a lığ ı, M e s le k v e G e lir D u r u m u İn c e len en aile sayısı A ilede birey sayı. o rta. A ilede T .Ü . sayı. o rta . Y ıllık g elir T L . B irey b a şın a g elir T L . İşçi G e lir S a ğ la y a n M e s le k le r M e - Ç iftç i Ç iftçi Ç iftçi m u r işçi e s n a f B allıkuyum cu 15 7 .1 5 .2 61133 8610 0 11 1 2 1 T ü rk o b ası 15 1 0 .9 8 .2 54800 5027 0 14 0 1 0 Y enikayı 15 8 .3 6 .3 24774 2985 0 8 0 4 3 Ö rencik 15 7 .7 5 .6 31340 4070 3 2 1 7 7 H a lk a v u n 15 7 .1 5 .3 44000 6197 0 8 1 3 3 G ökler 15 7 .1 5 .3 33706 4747 1 7 1 3 3 F eruz 15 6 .7 5 .0 10456 1561 0 12 0 2 1 A hiköy 15 6 .3 4 .7 14000 2222 0 10 0 2 3 Y. Y u rtç u 14 5 .9 4 . 4 26537 4498 1 6 1 4 3 A la c a a tlı 15 6 .4 4 .8 29133 4552 0 11 0 1 3 Peçenek 15 9 .9 6 .7 37433 3781 0 14 0 1 0 lly a k u t- M ü lk 15 6 .7 5 .0 30780 4594 0 9 1 4 1 T o p la m 179 9 0 .1 6 6 .5 398092 52844 5 112 6 34 23 O rta la m a 7 .5 5 .5 33174 3523 3 62 3 19 13
Ailelerde o rtalam a birey sayısı 7.5, tük etici ü n ite sayısı 5.5 o la ra k bulunm uştur. En kalabalık aileler T ü rk o b a sın d a en kü çü k aileler ise Y ukarı Y urtçu köyündedir. O rta la m a aile geliri yıllık 33174 T L . o la rak bulunm uştur. Birey başına o rta la m a 3523 T L . d ü şm ek ted ir. E n yüksek gelirli aileler T ürkobası ve B allıkuyum cu, en d ü şü k g elirliler ise Feruz ve Ahi köydedir.
T ablo I I , Aileler arasın d a gelir dağılım ını g ö sterm ek ted ir. A ile lerin % 13 ü n ü n yıllık geliri 10.000 T L . sının, % 41 in in 20.000 T L . sının ve % 60 m m d a 30.000 T L . sının a ltın d a d ır. B u n a göre ailelerin % 60 m m yıllık geliri T ürk iy e o rta la m a sın ın 13 a ltın d a d ır.
İncelenen ailelerde aile reisi ve ev k a d ın ın ö ğ ren im d u ru m la rı T ablo I I I de görülm ektedir. E rkeklerin ç o ğ u n lu ğ u n u n o k u r y a z a r ve
T A B L O II A il e le r A r a sı n d a G el ir D a ğ ıl ım ı G eli r D ü z e y in d e k i A il e Sayı ve O ra n ı A N K A RA E T İM E S G U T K Ö Y SEL B Ö LG ED E B ESLEN M E A R A Ş T IR M A SI A O co r -CM CO o0 4 OCM oı en 10 e o — © c o c o c m c o o o CM O CM CO *-h o o OCM <>4 e o CO © — — CM O O O o O co C/3 O O O' o o co 8 £ O <1 CM C/3 O -. 3 O O '' O o CM 0 1 S-C/D — C O C O C M C O C O O - ^ C M C M C O ^ CM O CM OCM CM CM — CO CO CO CO o o o o - — >* rt . , C/3 c o c o o c o — • -M Tt« CO CM CM C û ı n f ^ f ' ^ o c o r ^ o r ^ . c o CM CM CO CM CM CM CO COCM o —• — o o CM (O CO O « M >> •O 1*1 3 u e _ 3 -2 M —* u, PQ H C3 fi <u i * fi 3 â ffi 'M :0 O >* sO M 2 < >< < PL, S 3 (4 > s E * a o H o co CM r-H
1 0 2 B E S L E N M E V E D İY E T D E R G İS İ O ıJ m < h s u S Q 4) u >W) o C d A m > V a e <! 3 O 53 X a •3 5 "O a W a £ >s eti • S ~ u ij S Oo M 6 "d o H ?K =0 *4 — O O O O O O O —ı CM CO CO r -CM coco <T>0 4 c o c m m c o CM CM S 3 >N Jtf 13 jz O ^3cj :3 H Ö 3 > d u c3 O ffl CM CM — CM — 'sD CM CM — O — — — CTî co <Û LO O) co m cm i o CM CO CO O CO CO CO CM •— — < CO O co O CO :0 :0 O <« 3 <Ö < 3 s • e 5 o ^ İT * Ph ^ T h 1 CO lO LO ^ <y> c o CM CM O) CM E . a 1 o H CT) CO CO
A N K A R A E T İM E S G U T K Ö Y S E L B Ö LG ED E B ESLEN M E A R A Ş T IR M A SI 1 0 3
y a rıd a n fazlasının ilkokulu bitirm iş olm asına karşı k a d ın ların % 49 u n u n o ku m a ve yazm ası yoktur. Sıfır-altı y aşların d a çocuğu olan a n nelerin an cak % 33’ ü ilkokulu bitirm iştir.
Y iyeceklerin h azırlan m asın d a, sak lan m asında ve pişirilm esinde kolaylık sağlıyan ara ç ve gereçlerin d u ru m u T a b lo IV de görülm ektedir. E vlerde akarsu yalnız İly a k u t köyünde v ard ır. A ilelerin % 54 ü n ü n ayrı m utfağı b u lu n m a k ta d ır. A ilelerin çoğu ta ra fın d a n kullan ılan b ü ta n gazı ocakları yem ek pişirm ede ayrı m utfak olm asa bile kolaylık sağ lam aktad ır. Y iyeceklerin sağlık k oşullarına u y gu n o larak saklanm ası için gerekli a raç ve gereçler çok yetersizdir.
Ö zellikle saklanm ası güç yiyecekler b u koşullar a ltın d a kolayca sağlığa zararlı d u ru m a gelebilir.
Ailelerde Besin Tüketim Durumu: A ilelerde çeşitli yiyeceklerin g ü n
lük o rta la m a tüketim d u ru m u T a b lo V de görülm ek tedir. A ilelerin diyeti genellikle tah ıla d ay alıd ır. E t ve türev leri ile y u m u rta tüketim i azdır. T a z e meyve de az m ik tard a tüketilm ektedir. Bu yiyeceklerin sağladığı enerji ve besin öğelerinin m ik tarları T a b lo V I d a verilm iştir. G ü nlü k o rta lam a enerji 2934 kalori, to plam p ro tein 91.7 gm dır. Besin öğelerinden yalnız A v itam in i ve riboflavinin o rta la m a tü k etim düzeyi, tüketim sa ta n d a rd la rın ın a ltın d a d ır.
E nerji ve besin öğelerinin tü ketim düzeyi aileler a ra sın d a ay rı calıklar gösterm ektedir (T ab lo V I I , V I I I , IX , X ). Bu ta b lo la rd a gö rüleceği üzere enerji tük etim i ailelerin % 11 inde çok yetersiz, % 23 ü n d e ise yetersiz düzeydedir. B unun y a n ın d a ailelerin % 20 sinde tüketilen enerji çok fazladır. P rotein i salık verilen tük etim s ta n d a r d ın ın a ltın d a tüketen aile o ran ı çok azdır. Y alnız diyet p ro tein i çoğunluk la bitkisel k a y n a k la rd a n sağ lan m ak tad ır.
D em iri g ü n lük 15 m g ın a ltın d a tü k eten aile o ran ı % 18 dir. K a l siyum u ise ailelerin % 20 si 400 m g m a ltın d a tü k etm ektedir. A v ita m ini tüketim i ailelerin % 61 inde g ü n lük 3500 I.U . nin altın d a d ır. R iboflavini g ü n lük tüketici ün ite başına 1.2 m g d a n az tü keten aile oran ı ise % 41 dir. G ü nlük tüketilen yiyecekler üç öğünde alın m a k ta d ır. A ilelerin çoğund a öğle yem eklerinde genellikle ekm ek y a n ın d a peynir, y o ğurt veya dom ates gibi yiyecekler b u lu n m a k ta d ır. S a b a h k a h v a ltı sında zeytin, peynir, y u m u rta , çay gibi yiyecekler y a n ın d a ; sebze kızartm ası veya ço rb a içen ailelerde v ard ır. Yem ek genellikle akşam için pişm ektedir.
Boy ve Ağırlık Ölçüleri ile Sağlık Şikayetleri: Yetişkin erkeklerde boy
o rtalam ası 170.24 ^ 6.50 cm k a d ın la rd a ise 155.75 =F 6.75 cm olarak
Ev de Su , M u tf a k , Ye mek P iş ir m e ve S a k la m a A r a ç la r ın ın D u r u m u 1 0 4 B E SL E N M E V E D İY E T D E R G İS İ c rt V » “o M JD M eti > -eti O T J </} , QJ H 'o e -2 o o - o .û eti C/l O >s T3 eti N C/D 3 m o v O c o 5fl i3 3 eti :3 C/3 "O :3 Q C jjti 'o >bû *vP (4 Ov-u O N 3 eti s.. bo rt’ Cfl c eti 3 eti :3 M O )Sû ,<ti •a 3 53 S >>eti C/3 Im 3 < eti O 3 >S 3 w u eti CO J J t >N < <ti c/) V "0 C > eti W O c s c D eti ~ £ u l> e r s eti >■ ■■o c o r - » r - * c o ^ c o o o o r - - e o o eo — co cm co cm o o o o o c o o o o * ^ * o o — 1 CM CM CM o o o o o c m o o o ^ coco o c o o o r ^ r ^ o o r ^ c o c o c o CM ^ CM CM C O C O c o C M c o o ^ r ^ - o o —. c M i n m O Q C O O O O O C O O O O C O o o r ^ c o o o c o d o o o o ^ e o £ ' » o r - * e o o © e o r - - c o o c o c o c o o c o r ^ ^ c M L r t c o T ^ r -m eo m co — co eo co O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O C O t / * ) * r t ı n i A i n ı r ) 4 T ) i o t n i o * —* ı n 3 CO CM CO m ıo o co 3 u
I 3
-û o - M ~2 u rt p M H 5* HS eti rî HS c c v e 3 Eti u =5 3Cti : 0a o
U-2<u :0 3 «ti<ti u 03 < s a o E-<A N K A R A E T İM E S G U T K Ö Y S E L B Ö LG ED E B ESLEN M E A R A Ş T IR M A SI 1 0 5 T A B L O V A ile le r d e Y iy e c e k T ü k e t im D u r u m u (T ü k e t ic i Ü n it e B a ş ın a G ü n lü k O r t a la m a M ik t a r la r ) Y iyeceklcr M ik ta r g m Y iy ecek ler M ik ta r gm 1. T a h ılla r 4. S e b z e le r-T o p la m 306 E k m e k -b a z la m a 659 D o m a te s 54
B u lg u r 24 Y eşil seb zeler 108
P irin ç 2 P a ta te s 17
M a k a r n a 2 S o ğ an 21
U n 54 D iğ erleri 106
2. E t ve b a k liy a t 5. T a z e m e y v e -T o p la m 97
E t, b a lık ve tü re v le ri 19 K a v u n -K a r p u z 71
Y u m u rta 9 D iğ e rle ri 26
K u r u b a k liy a t 6
3. S ü t ve tü re v le ri 6. Y a ğ la r- T o p la m 38
S ü t- y o ğ u rt 272 T e re y a ğ 37
P e y n ir 18 M a r g a rin 1
(S ü t cin sin d en ) 362 B. sıvıyağ
-Z e y tin 2 7. Ş ek er ve T a tl ıl a r Ş ek er 35 B al-p ek m ez 0 . 4 T A B L O V I A ile le r d e E n e r ji v e B e s in Ö ğ e le r in in T ü k e t im D u r u m u E n e rji, p ro te in ve y ağ T ü k e tic i ü n ite b a şın a g ü n lü k m ik ta r (o rta la m a ) V ita m in ve m in e ra lle r T ü k e tic i ü n ite b a ş ın a g ü n lü k m ik ta r (o rta la m a )
E n e rji 2934 k alo ri K a lsiy u m 6 4 1 .2 m g
H a y v a n s a l p ro te in 1 3 .5 gm D e m ir 2 3 .7 m g
Bitkisel p ro te in 7 8 .2 gm A v ita m in i 3475 I.U .
T o p la m p ro te in 9 1 .7 gm T ia m in 2 .8 m g
Y ağ 4 6 .1 gm R ib o fla v in 1 .3 m g
N iasin 17 .7 m g
1 0 6 B E SL E N M E V E D İY E T D E R G İS İ T A B L O V I I E n e r j i T ü k e t i m i Y ö n ü n d e n A i l e l e r i n D a ğ ı l ı m ı K ö y ler A ile sayısı E n e rji < 2 0 0 0
T ü k e tim D ü z e y in d e k i A ile S ayısı ve Ü n ite B aşına G ü n lü k K a lo ri 2 0 0 0 -2 5 0 0 2 5 0 0 -3 0 0 0 3 0 0 0 -3 5 0 0 T ü k e tic i 3 5 0 0 > B allık u y u m cu 15 1 3 6 3 2 T ü rk o b a sı 15 1 0 3 7 4 Y enikayı 15 2 5 1 2 5 Ö ren cik 15 2 3 0 5 5 H a lk a v u n 15 1 3 2 4 5 G ökler 15 2 8 2 3 0 F eru z 15 5 2 5 1 2 A hiköy 15 0 1 3 4 7 Y. Y u rtçu 14 5 5 4 0 0 A lacaatlı 15 0 3 8 3 1 P eçenek 15 0 4 4 5 2 Ily a k u t-M ü lk 15 0 5 3 4 3 T o p la m 179 19 42 41 41 36 % 11 23 23 23 20 T A B L O V I I I P r o t e i n T ü k e t i m i Y ö n ü n d e n A i l e l e r i n D a ğ ı l ı m ı K öyler
T ü k e tim D ü z e y in d e k i A ile Sayısı ve O r a n ı T ü k e tic i ü n ite b a şın a g ü n lü k o r ta la m a m ik ta r g m . H a y v a n sa l P ro te in -g m T o p la m p ro te in -g m < 1 0 10-15 16-20 20 > < 6 0 6 0 - 7 0 7 0 -8 0 80 > B allıkuyum cu 7 5 2 1 2 1 1 11 T ü rk o b a sı 0 1 4 10 0 1 0 14 Y enikayı 5 6 3 1 2 3 4 11 Ö re n c ik 12 2 1 0 2 2 1 10 H a lk a v u n 12 2 1 0 2 3 0 10 G ökler 6 5 0 4 2 1 4 8 F eru z 11 2 1 1 5 1 2 7 A hiköy 11 3 1 0 0 1 0 14 Y. Y u rtç u 14 0 0 0 3 5 2 5 A la c a a tlı 0 0 2 13 0 1 2 12 P eçenek 5 3 1 6 0 0 2 13 Ily a k u t-M ü lk 5 3 2 5 0 1 3 11 T o p la m 88 32 18 41 18 20 21 125 °//o 49 18 10 23 10 11 12 67
T A B L O I X
A N K A R A E T İM E S G U T K Ö Y S E L B Ö LG ED E B ESL EN M E A R A Ş T IR M A S I 1 0 7
D e m i r v e K a l s i y u m T ü k e t i m i Y ö n ü n d e n A ile le r in D a ğ ı l ı m ı
K ö y le r
T ü k e tim D ü z e y in d e k i A ile Sayısı ve O r a n ı T ü k e tic i Ü n ite B aşın a G ü n lü k O r ta l a m a M ik ta r la r
D e m ir - m g K a lsiy u m - m g < 1 0 10 -1 5 16 -2 0 2 0 > < 4 0 0 4 0 0 -5 0 0 5 0 0 > B a llık u y u m c u 0 3 7 5 4 6 5 T ü rk o b a sı 0 0 1 14 0 0 15 Y en ik ay ı 2 5 7 1 7 6 2 ö r e n c i k 1 3 2 9 5 5 5 H a lk a v u n 1 0 2 12 0 2 13 G ö k le r 0 2 2 11 2 3 10 F e ru z 4 4 6 1 8 3 4 A hik ö y 0 0 1 14 1 0 14 Y. Y u rtç u 1 6 5 2 5 5 4 A la c a tlı 0 0 3 12 0 0 15 P eçen ek 0 1 5 9 2 6 7 I ly a k u t-M ü lk 0 0 0 15 0 1 14 T o p la m 9 24 41 105 34 37 108 0/0 5 13 23 59 20 21 59 T A B L O X A v i t a m i n i v e R ib o f l a v in T ü k e t i m i Y ö n ü n d e n A ile l e r in D a ğ ıl ı m ı T ü k e tim D ü z e y in d e k i A ile Sayısı ve O r a n ı T ü k te c i Ü n ite B aşın a G ü n lü k O r ta la m a M ik ta r A v ita m in i I .U . R ib o fla v in - m g K ö y le r < 3 5 0 0 3 5 0 0 -5 0 0 0 5000 > < 1 . 2 1 . 2 - 1 . 5 1 .5 > B a llık u y u m c u 13 1 1 10 4 1 T ü rk o b a s ı 3 10 2 1 0 14 Y en ik ay ı 10 1 4 11 3 1 ö r e n c i k 11 2 2 9 5 1 H a lk a v u n 5 8 2 3 6 6 G ö k le r 11 2 2 8 5 2 F e ru z 13 1 1 11 2 2 A h ik ö y 13 2 0 3 7 5 Y . Y u rtç u 13 1 0 12 2 0 A la c a a tlı 1 1 13 0 5 10 P eç e n e k 5 6 3 5 7 3 Î ly a k u t-M ü lk 11 3 1 1 7 7 T o p la m 110 38 31 74 53 52 % 61 21 18 41 30 29
1 0 8 B E S L E N M E V E D İY E T D E R G İS İ
kg, k a d ın la rd a 56.91 T 9.05 kg d ır. T a b lo X I y e tişk in le rd e şişm an lık ve zayıflık d u ru m u n u g österm ektedir. H a y a t sig o rta ş irk e tle rin in g e liştirdiği ağırlık s ta n d a rd la rın a göre % 20 ye k a d a r şişm an ve z a y ıf o lan la r hafif, % 20 den d a h a fazla sa p m a g ö steren ler a ğ ır şişm an ve ağ ır zay ıf o larak gösterilm iştir. Şişm anlık genellikle k a d ın la rd a e rk e k lerd en d a h a fazladır, ile ri derecede z a y ıf o la n la ra ra s tla n m a m ış tır.
T A B L O X I
Y e t iş k in le r d e Ş i ş m a n l ı k v e Z a y ı f l ı k D u r u m u
E rk e k K a d ın
Ö lç ü le n - Ö lç ü le n
le rin Ş işm an lık Z a y ıflık le r in Ş iş m a n lık Z a y ıflık K ö y le r sayısı H a f if A ğ ır H a f if A ğ ır sayısı H a f i f A ğ ır H a f i f A ğ ır B allık u y u m cu 21 6 _ 1 - 25 5 4 — — T ü rk o b a sı 23 4 5 1 - 32 8 12 - -Y enikayı 33 6 4 5 32 10 5 - -Ö ren cik 22 5 1 3 26 8 4 3 -H a lk a v u n 23 1 3 4 1 25 11 2 2 -G ökler 21 4 2 2 21 5 3 1 F eru z 16 4 1 1 23 6 2 3 A hiköy 13 3 - 2 13 4 - 1 1 Y. Y u rtç u 14 3 1 1 15 3 4 1 -A la c a a tlı 14 7 - 2 18 5 4 2 -P eçenek 31 14 2 2 - 28 6 1 3 Îly a k u t-M ü lk 23 7 1 - - 25 8 1 2 T o p la m 254 64 20 24 1 283 79 42 18 1 % 25 8 9 0 28 15 6 0
B üyüm ekte o lan ların (0-18 yaş) boy ve ağ ırlık ö lç ü le rin in B oston sta n d a rd la rı ile karşılaştırılm ası T a b lo X I I de g ö ste rilm iştir. G e n e l to p lam o larak b ü y üm ek te o lan la rın % 33-34 ü n ü n a ğ ırlık ö lç ü le ri 3 percen til ve d a h a aşağıd adır. Boy ö lçülerin d e ise 3 p e rc e n til ve a ltın d a o lan la rın o ran ı erkeklerde % 58, k ız la rd a % 66 d ır. Şekil 2 ve 3, 0-6 yaş çocukların ın boy ve ağırlık ö lçü lerin in T ü rk iy e için g eliştirilm iş s ta n d a rtla ra göre d u ru m u n u gösterm ekted ir. 0 -6 a y la rd a k i ç o c u k la rın % 5 i, 7-12 ay lard ak ilerin % 20 si, 13-25 a y d a k ile rin % 30 u, 26-36 ayd ak ilerin % 29 u ve 37-72 a y la rd ak ilerin % 25 i b ir s ta n d a r t a y rı lışın a ltın d a d ır, ik i y aşın d an b ü y ü k lerd e, b oy ve a ğ ırlık ö lçü le ri s ta n d a rd ın ın a ltın d a k a la n çocuk sayısı a rtm a k ta d ır.
A N K A R A E T İM E S G U T K Ö Y S E L B Ö LG ED E B ESL EN M E A R A Ş T IR M A SI 1 0 9 T A B L O X I I B ü y ü m e D e v r e s in d e B o y v e A ğ ır lık Ö l ç ü le r i n in B o s t o n S t a n d a r d la r ın a G ö r e D u r u m u Y aş < 3 10 A ğırlık-kg p e rc e n til 25 50 75 E rkek 90 < 3 10 B oy-cm p e rc e n til 25 50 75 90 0 -2 ay 0 0 2 5 4 4 0 1 0 3 1 9 3 ay 2 2 0 0 3 0 2 1 0 3 1 9 6 ay 3 2 0 3 2 0 4 1 0 1 1 3 9 ay 2 1 1 3 1 0 4 0 2 0 0 2 12 ay 6 3 2 0 0 0 6 0 1 2 0 2 15 ay 0 1 1 0 0 0 0 0 2 0 0 0 18 ay 4 5 1 7 1 1 10 3 2 2 1 1 2 yıl 8 0 2 1 1 1 9 1 2 0 0 1 2 1/2 3 2 0 0 0 1 5 0 0 0 0 1 3 yıl 6 5 5 1 0 1 16 1 0 1 0 0 3 1/2 0 0 1 0 2 0 1 0 0 1 0 1 4 yıl 3 1 6 2 1 0 8 4 1 0 0 0 5 yıl 8 5 6 5 2 0 13 3 5 3 1 1 6 yıl 8 5 3 3 1 0 17 2 1 0 0 0 7 yıl 5 5 2 5 1 1 14 3 1 1 0 0 8 yıl 12 1 2 4 3 0 13 1 1 4 2 1 9 yıl 4 5 0 0 0 0 6 0 0 1 1 1 10 yıl 8 4 1 2 0 0 10 2 2 1 0 0 11 yıl 5 9 1 2 0 1 11 2 2 2 0 1 12 yıl 6 2 2 1 0 1 9 1 1 1 0 0 13 yıl 4 1 6 1 3 0 7 2 2 2 0 2 14 yıl 3 3 0 2 0 0 6 1 0 0 1 0 15 yıl 3 3 2 4 1 0 8 1 4 0 0 0 16 yıl 1 1 4 1 0 0 5 1 0 1 0 0 17 yıl 1 1 0 4 1 0 3 0 4 0 0 0 18 yıl 1 0 0 2 1 3 1 0 3 2 0 1 T o p la m 323 106 67 50 58 28 14 188 31 36 31 9 27 % 33 21 15 17 9 4 58 10 11 10 3 8
110 B E SL E N M E V E D İY E T D E R G İS İ T A B L O X I I ’n in D e v a m ı Y a ş < 3 10 A ğırlık-kg p e rc e n til 25 50 75 K ız 90 < 3 B oy -cm p e rc e n til 10 25 50 75 90 0 -2 ay 0 0 2 1 0 10 0 0 1 2 2 8 3 ay 0 1 1 1 0 0 0 0 1 2 0 0 6 ay 5 2 1 0 2 1 4 2 0 1 2 2 9 ay 4 1 2 0 1 0 5 0 2 1 0 0 12 ay 6 1 1 1 1 0 5 0 0 3 1 1 15 ay 3 1 0 1 1 1 5 1 0 1 0 0 18 ay 4 1 3 1 0 0 5 1 2 1 0 0 2 yıl 5 5 0 1 0 1 9 2 1 0 0 0 2 1/2 yıl 4 3 4 0 1 0 7 2 0 0 1 2 3 yıl 8 4 10 1 0 1 15 2 4 2 0 1 3 112 yıl 3 1 0 2 0 0 5 0 0 1 0 0 4 yıl 5 4 4 1 0 0 10 1 3 0 0 0 5 yıl 5 5 7 8 4 3 23 4 2 2 1 0 6 yıl 10 7 3 4 1 0 23 2 1 0 0 0 7 yıl 13 2 1 1 2 0 16 0 1 1 0 1 8 yıl 7 2 2 1 1 1 8 3 1 1 0 1 9 yıl 5 9 5 4 0 0 20 0 1 2 0 0 10 yıl 8 4 5 5 0 1 17 2 2 2 0 0 11 yıl 10 3 5 2 0 0 16 1 2 0 0 1 12 yıl 6 2 1 2 0 0 9 0 0 2 0 0 13 yıl 7 1 3 2 1 0 8 5 1 0 0 0 14 yıl 8 1 1 2 0 0 10 2 0 0 0 0 15 yıl 2 3 3 4 3 1 10 4 2 0 0 0 16 yıl 0 1 4 4 0 0 4 0 3 2 0 0 17 yıl 2 1 3 6 1 0 9 0 1 2 1 0 18 yıl 0 1 2 8 4 1 6 2 6 1 1 0 T o p la m 377 130 66 73 63 24 21 249 36 37 29 9 17 % 34 18 19 17 6 6 66 10 10 8 3 4
A ğı rl ık K q. A N K A R A E T İM E S G U T K Ö Y S E L B Ö LG ED E B ESLEN M E A R A Ş T IR M A SI 111 ■ Kı M ' 36 ■ .1 Ov 6 ’ A , i r Ş e k il 2 0-6 Y aş Ç o c u k la rın ın A ğ ırlık Ö lç ü le rin in S ta n d a r d a G ö re D u ru m u Ş e k il 3 0-6 Y aş Ç o c u k la rın Boy U z u n lu k la r ın ın S ta n d a r d a G ö re D u ru m u
112 B E S L E N M E V E D İY E T D E R G İS İ
Hastalık şikayetleri: Değişik yaşlardak i erkek ve k a d ın la rd a g ö zle n e n
hastalık şikayetleri T ab lo X I I I de gösterilm iştir. Beslenm e y e te rsiz liğ in e bağlı, d u d a k ta , gözde ve derideki b elirtiler az say ıdak i o k u l öncesi ve okul çağı çocuk ların d a gözlenm iştir. Y alnız diş eti k a n a m a s ın a yetişkin k a d ın la rd a rastlanm ıştır. P ro tein kalori yetersizliği m a ln ü tris - yonu, 0-12 aylık ço cuklardan, erkeklerin % 6 sı, k ızla rın d a % 10 u n d a görülm üştür.
Diş çü rüklüğü çok erken y a şla rd an itib a re n ç o ğ u n lu ğ u k a p s a y a n b ir sağlık sorunu o larak g ö rü n m ek ted ir. D iğer h a sta lık ş ik a y e tle rin d e n gastroenteritler çocuklarda, m ide rah atsızlık ları ile ıo m a tiz m a l a ğ rıla r yetişkinlerde görülm üştür. Değişik h a sta lık ların ted av isi iç in ilâ ç ve diyet salık verilm ektedir.
Çocuk Besleme Alışkanlıkları: Ç ocuk beslenm esi ile ilgili b ilg ile r
T ablo X IV , X V , X V I d a gösterilm iştir. Ç o c u k la rın çoğu 12-18 ay arasında m em eden kesilm ektedir. B unun y a n ın d a % 10 u iki y a ş ın d a n sonra da em zirilm ektedir. H iç a n n e sütü a lm a y a n çocu k o ra n ı % 3 bulu n m u ştu r. Ç ocukların u z u n süre em zirilm elerine k arşı u y g u n z a m an d a ek yiyecek verilm eye b a şla n m ak ta d ır. Ç o c u k la rın ç o ğ u n lu ğ u 6 aya k a d a r anne sütü y a n ın d a süt, y o ğ urt, ta h ıl u n la rı, b isk ü vi, şeker meyve ve yem ek suları a lm ay a b a şla m ak ta d ır. 0-12 ay a ra s ın d a k i çocuklarda an ne s ü tü d ışında hiç süt veya tü rev i a lm a y a n la rın o r a n ı yalnız % 15 dir. Y alnız an nelerin % 33 ü s ü tü gereği g ib i s u la n d ır- m am ak tad ırlar. H azır m a m a la rd a n y a ra rla n a n la rın o ra n ı a z d ır.
T a rtışm a
A raştırm a bulg uları, çalışm a k a p sam ın a g iren b ö lg ele rin b e sle n m e d u ru m u ve b u n u n la ilgili bazı e tm en ler h a k k ın d a bilgi v e rm e k te d ir. D a h a önce 1965 yılında K oksal0 ta ra fın d a n bu a ra ş tırm a n ın y a p ıld ığ ı köylerin m erkezi sayılabilen, E tim esgut, S incan, E rg a zi, Y a p ra c ık ve K a z a n ’ı kapsayan beslenm e araştırm ası yapılm ıştı.
Bu iki araştırm an ın besin tü k etim düzeyin e a it s o n u ç la rın k a rş ı laştırılm ası T ab lo X V II de gösterilm iştir.
Bu karşılaştırm aya göre, et ve b enzeri y iy ecek lerin tü k e tim in d e önem li azalm alar olmuş, süt tü k etim i ise a rtm ıştır. Y in e b u a r a ş tır m a d a , m eyve, özellikle kavun, k arp uz tü k etim in in b irin c i a ra ş tır m a y a gö re çok az tüketildiği görülm ektedir. T a h ılla r ve seb zelerin tü k e tim i p e k farklı değildir. Bu a ra ştırm a d a k u ru b ak liy at, y a ğ ve şek erin tü k e tim i n in de biraz azaldığı göze ç a rp m a k ta d ır. Y iyecek tü k e tim in d e k i b u a y rıcalıkların nedenlerini üç n o k tad a to p lay ab iliriz.
T A B L O X I I I A il e B ir e y le r in in H a s ta lı k Ş ik a y e tl e r i ve T e d a v i Ş e k il le r i V M O > 3 w S. * O ı m W " r*►» ^ o m ? W > s ^ o I eö W £ * * « O s 2 C ® w u -5 c J2 îZ o >* ^ CT) ^ "T
« 2 w
rt ’H - a J3 >> 7> ^ ^ ^ !5* »&o Q ■= * >* w CM ı O w >. eti eti </3 CO CO CO co c o CM - f r* O co o «M O r-> r> . Tf* CM >. •O Ü t"- O ^COMcOlÛtÛCÛCO t û O CM co co — ■ co co CM r-* CM to cm r -CO lO - ^ ı n o lo cm — CM — CO CM •“ * ' r * » O CM CM CM O C M l O ^ t " * ^ r> » CM CM CM — O o co ■’f CO CM O CO Tf ^ CM CM CO lO CM CM — O O t " - CO CO LO »-< co CO — CO O —« CO CO CM CM r-* o co CM CM (O co ^CM co co co CM -M CM — CO — oo — o co r**» CM — CM ^ CM — CO CM c o — — CO LO CO O — — CM cm —• o —■ r** CM — — m — CO CM ^ CM ö 3 O ■ *"■^ >S CT C/î o u . X s ‘cC3 y TJ TJ J 5 r3 S 2 2 — eti a •S * r t ■s rrt ö '“ö 72'4-/ ^ :3 ■5" =s 0 0 0 0 0-t g -S 3 -S S £ >eo S '3 - 2 a L o s2 S cd J 3 e E u JŞS 2 3 & e ■a § | ~ sp is .sf b .i-Uİbİm C O H S ü O JS cü co m ı o1 1 4 B E S L E N M E V E D İY E T D E R G İS İ T A B L O X I V E m z i r m e S ü r e s i in c e le n e n çocuk K ö y le r sayısı H iç
E m z irile n ço c u k sayısı 0-3 a y 4-6 a y 7-12 a y 13-ve o r a n ı 18 a y 19-24 a y 2 4 a y > B allı k u y u m c u 14 1 0 0 9 4 0 0 T ü rk o b a sı 16 1 0 3 7 3 0 2 Y en ik ay ı 12 1 2 0 3 6 0 0 Ö re n c ik 16 0 1 0 2 9 0 4 H a lk a v u n 14 0 1 1 1 5 3 3 G ö k le r 15 0 0 1 3 7 3 1 F e ru z 16 1 2 2 1 4 4 2 A hiköy 3 0 1 0 0 2 0 0 Y u k a rıy u rtç u 6 0 4 2 0 0 0 0 A la c a a tlı 14 1 0 0 2 3 6 2 P eçenek 15 0 2 2 3 5 1 2 Ily a k u t-M ü lk 15 0 0 1 5 9 0 0 T o p la m 156 5 13 12 36 57 17 16 % 3 8 8 23 37 11 10 T A B L O X V E k Y iy e c e ğ e B a ş l a m a Z a m a n ı İn c e le n e n çocuk E k y iy ece k a la n l a r ı n sa y ı ve o r a n ı K ö y le r sayısı 0 -3 ay 4—6 a y 7 - 9 a y
ıc
1-12 a y B allı k u y u m c u 14 8 6 0 0 T ü rk o b a sı 16 14 3 1 0 Y en ik ay ı 12 9 2 0 1 ö r e n c i k 16 11 5 0 0 H a lk a v u n 14 8 6 0 0 G ö k ler 15 8 5 1 1 F e ru z 16 9 4 2 1 A hiköy 3 2 0 1 0 Y . Y u rtç u 6 6 0 0 0 A la c a a tlı 14 10 3 0 1 P eçen ek 15 8 5 2 0 Ily a k u t-M ü lk 15 15 0 0 0 T o p la m 156 108 39 7 4 % 69 25 4 2T A B LO X V I 12 nc i ay a K ad a r Ç o cu ğ a V e r il e n Ek Y iy e ce k Ç e ş it le r i A N K A R A E T İM E S G U T K Ö Y S E L B Ö L G E D E B ESL EN M E A R A Ş T IR M A SI 3 -M < Oi s *€ O) CQ u E O >• ss > î3 :3 CQ J* •S 3 ,<* C H 3 J-. £ w 33 <u -* c/> .2 w ı rt ^ Th >* 3 E :3 CO >s :0 u : — C N İ I | c o — I I I I — r ^ c o c M O c ^ c o r ^ c M i o O O -^1 I | | | | | — — m co — m io en — o f | — O O O — ‘ c o —' c m l o o^ locm ^ c o c t) —- o c o c N C N o j ı n c n c ^ I I I I I I I I I I I — c o ı n c ^ c o c j j C ^ c o m ı n a ) ^ ' ^ u *** (4 V N o U “J3 — *-• G ‘3 " 3 c q h ^ O S ü f c < ^ < : p H *£5 CO CO © co (O o r - - r co t-* m co —I co O) m 5** CO CM un — 05 CO co co <Tı «O C es " a o H
1 1 6 B E S L E N M E V E D İY E T D E R G İS İ
T A B L O X V I I B e s in T ü k e t i m D u r u m u
B elli b aşlı
y iy ecek g ru p la rı T ü k e tic i ü n ite b a ş ın a g ü n lü k m i k t a r g m . K ö k s a l’ın a ra ş . B u a r a ş tır m a T a h ılla r : E k m e k 645 6 59 D iğ e rle ri 105 82 E t, b a lık ve b e n z e ri 52 19 Y u m u rta 8 9 K u r u b a k liy a t 14 6 S ü t ve tü re v le ri (süt c in sin d en ) 168 362 S eb zele r 341 3 06 M e y v e le r: K a v u n -k a rp u z 614 71 D iğ erleri 100 26 Y a ğ la r 53 38 Şeker ve ta tlıla r 43 35
1. A ra ştırm a la r yaz m evsim inin değişik a y la rın d a y a p ılm ıştır. K öksal’ın a raştırm asın d a bilgi to p la m a ayı h a s a tta n so n rak i, k a v u n k a rp u zu n çok üretildiği Eylül ve E kim a y la rıd ır. Bu a ra ş tır m a d a ise bilgiler T e m m u z u n ikinci yarısı ile A ğustosun b a ş ın d a to p la n m ış tır. Bu ay la rd a hasat tam a m la n m a m ış, k a v u n k a rp u z d a b u b ö lg ed e h e n ü z yenecek d u ru m a gelm em iştir. B u n a karşın süt d a h a b o ld u r. Y iy ecek lerin ü retim d u ru m u tü k etim dü zey ini etk iler g ö rü n m e k te d ir.
2. K öksal’ın araştırm ası n isb eten kentleşm eye m eyilli y e rle şm e birim lerind e yapılm ıştır. Ö rn e ğ in E tim esgut, S in can ve K a z a n b u a ra ş tırm a n ın yapıldığı yerlere kıyasla kentleşm eye d a h a y a k ın d ır. Bu d u ru m u n yağ ve şeker tü k etim i d üzeyini etkilediği sa n ılm a k ta d ır. Ö rn e ğ in K öksal’ın ara ştırm a sın d a satın a lın a n m a rg a rin tü k e tim i, tü k e tic i ü n ite b aşına g ün lük 22 gm . olm asına karşın b u a ra ş tırm a d a g ü n lü k 1 g m d a n azdır. T ü k e tilen yağ çoğ u nlu k la k en d ilerin in ü re ttiğ i sü t y a ğ ıd ır.
3. Son y ıllard a et fia tın d a hızlı b ir artış o lm u ştu r. E t f ia tm d a k i b u değişm enin gelir düzeyi d üşük o lan ailelerin et yem e o la n a ğ ın ı o lu m su z olarak etkilediği sa n ılm a k tad ır.
K öksal’ın 6 a ra ştırm a sın d a b u lu n a n boy ve ağ ırlık ö lç ü le rin in k a r şılaştırm ası T a b lo X V I I I g ö rü lm ek ted ir. K ö k sal’d a n so n ra 1970 y ılın d a
Ö z e l8, bu bölgedeki 0-36 ay çocuklarının büyüm e ve gelişme d u ru m ların ı sa p ta m ıştır. Bu a ra ş tırm a d a s a p ta n a n 0-6 yaş çocuğundaki mal- n ü trisy o n d u ru m la rı d a h a önce y ap ılan araştırm a sonuçları ile karşı l a ş t ı r m ı ş t ı r (T a b lo X V I I I ). T A B L O X V I I I A N K A R A E T İM E S G U T K Ö Y S E L B Ö L G E D E B ESL EN M E A R A Ş T IR M A SI 1 \ ~] B o y v e A ğ ır lı k Ö l ç ü le r i n e G ö r e Ş iş m a n lı k Z a y ıf lık v e M a ln ü t r is y o n D u r u m la r ı D u r u m la r B u d u r u m d a o la n la rın O r a n ı % K o k sa l Ö zel E K E K Bu E a ra ş tırm a K Ş işm a n lık 32 34 _ _ 33 43 Z a y ıflık 26 16 - - 9 6 M a ln ü tris y o n 0 - 6 a y 0 13 5 7 -1 2 ay 11 18 20 1 3 -2 4 a y 28 39 24 2 5 -3 6 ay 34 38 29 3 7 -7 2 a y 22 - 25
Bu karşılaştırm ay a göre yetişkinlerde şişman olanların oranı za m a n la artış gösterm iştir. Genellikle k a d ın la rd a şişman olanlar erkek lerd e n d a h a çoktur. Z ay ıf o lan ların o ran ın d a ise zam an la düşm e olmuş tu r. A ra ştırm a k ap sam ın a giren ailelerin çoğunluğu çiftçidir. Çiftçilikte m a k in a k u lla n m a h er geçen g ü n a rtm ak ta d ır. B unun sonucu olarak, iş için h a rc a n a n enerjinin azaldığı düşünülebilir. Ç ünkü bu araştırm ad a g ü n lü k kalori tüketim ortalam ası K öksal’ın b u ld u ğ u n d an 300 kalori d a h a noksandır.
Sıfır altı yaş çocuklarındaki m alnütrisyon d u ru m u n d a çeşitli araş tırıc ıla rın bu lg u ları a rasın d a ay rıcalıklar görülm ektedir. Bu a raştırm ad a m aln ü trisy o n lu o larak görülen çocukların oranı Ö zel’in b ulg u ların d an genellikle d ü şü k tü r. Ağırlık sta n d a rd la rın a göre m alnütrisyonlu sayıla bilen çocuk o ran ın ın z a m a n la azalm ış olması çocuk besleme bilgilerinin a n n e le r ta ra fın d a n gittikçe kabullendiğini gösterm ektedir. Bu a ra ştır m a d a incelenen çocukların % 94 ü 6 aya k a d a r an ne sütü y an ın d a ek yiyecek alm ay a başlam ak tad ırlar. H alb u ki K öksal’ın araştırm asınd a b u o ra n % 61, Ö zel’in a raştırm asın d a % 69 olarak verilm ektidir.
V erilen ek yiyeceklerin başın d a süt veya yoğurt gelm ektedir. Yalnız sü tü n su lan dırılm asın a dikkat edilm em ektedir.
0-12 ay arası ço cu klard an meyve, sebze ve y u m u rta yedirilenlerin o ran ı diğer bö lg elerd en 1’ 2' 4 d a h a yüksektir.
1 1 8 B E S L E N M E V E D İY E T D E R G İS İ
Bu k a rşıla ştırm a lard a n çık an so n u ca göre a ra ş tır m a k a p s a m ın a giren bölgede 0-6 ay arası ç o cu k ların beslenm esi o ld u k ç a iyi say ılır. Ç ocu ğu n beslenm esinde a n n e sü tü n ü n etkisi a z a lıp , çocu k aile y e m e ğin d en y a ra rla n m a y a b aşlay ınca besin g e rek sin im lerin in k a rş ıla n m a s ın d a yetersizlik dereceside a rtm a k ta d ır. Bu d u ru m ç o c u ğ u n aile y e m e ğ in den yeterince tüketebilm esine k a d a r sü rm e k te d ir. Bazı a ile le rin d iy e ti kalite ve m ik ta r y ö n ü n d e n z a te n yetersizd ir. Bu a ile le rd ek i ç o c u k la ra hızlı b ü y ü m en in g erektird iği besinler y e te rin c e sa ğ la n a m a y ın c a b ü y ü m e h ızıd a y av aşlam ak tad ır.
Bu a ra ştırm a n ın besin tü k etim i ile ilgili b u lg u la rın ı son d ö r t yıl içinde T ü rk iy e ’n in çeşitli b ö lg elerin d e ayn ı y ö n tem le y a p ıla n a r a ş tır m a 1’ 2’ 5 sonuçları ile karşılaştırırsak (T a b lo X I X .) ta h ıl tü k e tim i b u bölgede E d irne ve D oğu K a ra d e n iz ille rin d e n yüksek, iç, ve G ü n e y D oğu illerind en d ü şü k tü r. D iğer b ö lg elerd ek i in ce lem e le r sebze ve m eyvenin d a h a bol o ld u ğ u eylül a y ın d a y a p ıld ığ ı için sebze ve m ey v e tüketim i o ra la rd a d a h a yüksek g ö zü k m ek ted ir. B u n u n y a n ın d a en yüksek düzeyde süt b u bölgede tü k etilm ek te d ir. Bu d u r u m u n d a y in e sütün ü retim in d ek i m evsim özelliğinden ileri geldiği sö y len eb ilir. Bi lindiği gibi eylül a y ın d a özellikle k o y u n la rd a n s a ğ la n a n s ü t m ik ta rı tem m uz ay ın d a n d a h a azdır. Y ağ, bu bölgede E d irn e b ö lg esin d e n d ü şü k , K ayseri’nin T o m a rz a ve köyleri, G ü n e y D o ğ u ille rin d e n yüksek, K a r a deniz illeri ile b e n z e r düzeyde tü k etilm ek ted ir. E n d ü şü k d ü z e y d e et,
K ayseri’nin T o m a rz a köylerinde ve b u bölgede tü k e tilm e k te d ir. Bu b ö lg e de, et tü k etim inin 7 yıl öncesi d a h a yüksek o ld u ğ u ö n c e d en a ç ık la n m ıştır. Y u m u rta tüketim in d e b u bölge ile E d irn e bölgesi b a ş ta g e lm e k te d ir. Şeker ve tatlıla rın tüketim i de b u bölgede D oğu K a ra d e n iz ille rin d e n düşük, diğer yerlerden yüksek d ü zeyd edir.
Yetersiz düzeyde enerji ve h a y v an sal p ro te in tü k e te n aile o r a n ı bu bölgede E d irn e ve D oğu K a ra d e n iz illerin d en d a h a yük sek d iğ e r yerlerden düşük tü r. Bu iki etken, d iy etin k alite ve m ik ta rın ı g ö ste r m ektedir. A raştırm a k a p sam ın a giren bölgedeki h a lk ın y a rıd a n fa z la sının d iyetinin kalitesi düşük, ü çte b ir k a d a rın ın d a m ik ta r y ö n ü n d e n yetersiz sayılabilir. B u n u n y a n ın d a ayn ı o ra n d a k i a ile le rd e g e re ğ in d e n çok enerji veren yiyecekler tü k etilm ek ted ir. A ileler a ra s ın d a k i b esin tü k etim düzeyindeki ay rıcalık ların n e d e n le rin d e n b irin in , g elir d a ğ ılı m ın d ak i dengesizlik olduğu söylenebilir. Ö rn e ğ in , geliri d ü şü k o la n köylerde enerji ve h ayv an sal p ro te in i yetersiz tü k e te n aile o r a n ı d a yükselm ektedir. A ra ştırm a k a p sam ın a g iren bölgede gelir d a ğ ılım ın d a k i dengesizlik E d irn e bölgesinden d a h a yüksektir. B u n u n y a n ın d a a ile d e geliri p ay laşan birey sayısı E d irn e n in köy lerind e 6.4 iken b u b ö lg ed e 7.5 dir. Besin tü k etim in d e aileler a ra sın d a g ö rü len a y rıc a lık la rın d iğ e r
T A B L O X I X Ç e şi tl i Y e r le r d e B es in Tüketim D u r u m u -K ö y s e l B ö lg e le ı A N K A R A E T İ M E S G U T K Ö Y S E L B Ö L G E D E B ESLEN M E A R A Ş T IR M A SI u tt o t c .h 3 o " c :3 O (d c •/> W C O :3 H T3 bp :0 pa >öjd <D Q D •3 T) W 4 -I s , w O CO c r-CD — rh CM CO — m —< m <n m •—ı m O Oı m co CM r- r- — o — co <£> — Tt- m co — co <T> O o> — © — — m «f CM o l''* O Z , —. lD CM Ol m 03 03 o eo O r - o cr, o co — CO —I — <£> co m CM o co UD — m co CM CC m CM CO ıO (£1 (JD -— CM — * CM CM CO — ı CM t?4 co r" © co — — CM r-» CM CO CO — O — co CO r jıî r c?3 H «! J3 W Q W 3 S 3 W 3 u C/3 C/3 3 a v. <1 ı e 3 > d ıbû >bJDD «1
1 2 0 B ESL EN M E V E D İY E T D E R G İS İ
nedeni yiyecek üretim d u ru m u d u r. G enellikle bol ü retile n yiyeceklerin tüketim düzeyi de yüksektir. Bu nedenle bazı besin ö ğ elerinin özellikle A ve C v itam in lerinin tüketim düzeyi m evsim lerle y a k ın d a n ilgili görülm ektedir.
Yetişkinlerin boy ve ağırlık o rta lam a sın d a E tim esgut ile E d irn e arasın d a önem li b ir ayrıcalık yoktur. Y alnız şişm an o la n la rın o ra n ı b u bölgede E dirne köylerinden d a h a yüksektir. B una karşı E d irn e ’n in kentsel özellikteki yerlerinde şişm an o lan la rın o ran ı d a h a yük sektir. Büyüm ekte o lanların ağırlık ve boy ölçüleri Boston s ta n d a rd la rı ile karşılaştırıldığında iki bölge a rasın d a fazla b ir ayrıcalık gö rü lm em iştir. H er iki bölgede de bebeklerin çoğu 12-18 ay a ra sın d a m em ed en kesil m ektedir. Yalnız E tim esgut bölgesinde altı aya k a d a r ek yiyecek a la b ile n çocuk oram d ah a yüksektir. Bu sonuç, çocuk beslem e k o n u su n d a y a p ıla n eğitim in etkinliğini gösterm ektedir. E d irn e bölgesinde çocuk h e k im lerinin d a h a geç ay lard a ek yiyecek verilm esini salık v erdikleri g ö z le n miştir.
Edirne bölgesinde olduğu gibi bu a ra ştırm a n ın y ap ıld ığ ı E tim esg u t bölgesinde de sağlıkla ilgili şikayetlerin b a şın d a diş çü rü k lü k leri, sin dirim sistemi hastalıkları ve ro m atizm al a ğ rılar gelm ekted ir. Diş ç ü rü k lü ğ ü sorunu çok erken y aşlarda b aşlam ak tad ır.
T o plu m da diş çü rü k lü ğ ü n ü n yaygın olm asının, çok ve sık a ra lık larla k arb o n h id rat, özellikle sakkaroz alınm ası, içilen suy u n flo ıid değerinin düşük olması ve diş b akım ının yetersizliği gibi n ed e n le rle ilgili olduğu bilinm ektedir.
K üçük y aşlarda dişi çürüyen çocukların şekeri çok sevdikleri ve sık sık yedikleri anneler tarafın d an açıklanm ıştır. Diş ç ü rü k lü ğ ü ile çeşitli etm enler arasındaki ilişkiler ko n usun da to p lu m d a a ra ş tırm a la r yapılm ası ve ailelerin b u k o n u d a eğitilm esi gereklidir.
S indirim sistemi hastalık ların d an gastro en te ritle r d a h a çok küçü k yaşlarda, m ide rah atsızlıkları ise 20 yaştan son ra g ö rü lm ek ted ir. S in d irim sistemi hastalık larının yetersiz ve dengesiz beslenm e ile ilgili o ld u ğ u bilinm ektedir. G astrointestinal k an alını ö rte n epitel doku sık sık d ö külüp yenilenm ektedir. Bu yenilenm eyi sağ layarak m u k o zan ın d ire n ç - liliğini sürdürm esi, besin öğelerinin, özellikle p ro tein, A v ita m in i, v ita m in B12, folik asid ve d em irin yeterli o ra n d a alınm asına b a ğ lıd ır. U z u n
süre bu gibi besin öglerinden yetersiz beslenm enlerde m u k o z a la rın norm al özelliklerini kaybettiği b ild irilm e k te d ir.14 Aile besin tü k etim i araştırm ası so nuçlan , a ra ştırm a k ap sam ın a giren ailelerin ö nem li b ir b ö lü m ü n ü n hayvansal p ro tein ve A v ita m in in d en yetersiz b eslen dik lerini gösterm ektedir.
A N K A R A E T İM E S G U T K Ö Y S E L B Ö LG ED E B ESLEN M E A R A ŞTIR M A SI 1 2 1
D iy e tte h ay v an sal p ro tein yetersizliği B 12 vitam ini ve folik asidinde sınırlılığ ını gösterir. Folik asidin iyi k ay n ak ların d an sayılan yeşil y ap rak lı sebzelere yanlış pişirm e yöntem leri uygulanm ası, bu bölgede h a lk ın d iy etin i folik asidden d a h a d a yetersiz d u ru m a getirm ektedir. Bu husus B2 ve C v itam in i için de d o ğ ru d ur. Şikayet konusu olan rom a- tiz m a l a ğ rıla r ve k a lp -d a m a r hastalık ların ın çeşitli nedenleri arasında şişm an lığın yeri o lduğu bilinm ektedir. Bu a raştırm ad a hipertansiyon d a h il k alp ve d a m a r h astalık ların d an şikayeti olanlar, şişm anlarda şişm an o lm a y a n la rd a n çok d a h a fazla bulun m u ştur. Aynı şekilde rom a- tiz m a l a ğ rıla rd a n şikayet oran ı, şişm anlarda şişman olm ayanlardan ö nem li d ereced e d a h a yüksektir.
Bu bölgede çeşitli h astalık lard an şikayeti o lanlara ilaç yanında d iy et a y a rlam a sı d a salık verilm ektedir. Salık verilen diyetler Edirne bölgesin dekin in aksine h astalığ a u y g u n d u r. Yalnız diyetler, salık veri len le r ta ra fın d a n a n la şılm am a k ta ve gereği gibi u yg ulanam am aktadır. Ö rn e ğ in yüksek tansiyo n lu b ir kimseye yem eklerini tuzsuz yemesi söylenm iştir. A dı geçen kişi yem eğini tuzsuz yediğini fakat bir y arar g ö rm e d iğ in i söylem ektedir. Bu kimseye ekmeği nasıl yediği sorulduğu z a m a n “ eskisi g ib i” diye cevap alınm ıştır. H a tta aynı kişi çöreklerine k a b a rtm a sodasıda koy duğunu söylemiştir. Besin tüketim araştırm ası s o n u ç la rın a bakılırsa bu kim selerin günlük yiyeceklerinin y arıd an çoğu ek m ek tir. Bu d u ru m d a bu kimse tuzu az diyet alıyor sayılam az. Diyette a y a rla m a salık verilirken o kim senin beslenm e alışkanlıkları, besin tü k etim m odeli ve yem ek pişirm e yöntem leri bilinerek, nelerin düzel tilm esi gerektiği iyice açıklanm alıdır.
V ita m in yetersizliğine bağlı klinik belirtiler az sayıdaki çocuklarda rastla n m ıştır. B u n la rd a n A vitam ini yetersizliğine bağlı sayılabilen deri ve gözdeki b e lirtile r b aşta gelm ektedir. Yine çok az sayıdaki yetişkin lerd e C v ita m in in e bağ lı diş eti kanam ası saptanm ıştır. Besin tüketim i a ra ş tırm a so n u çları ailelerin büyük çoğunluğunda A vitam inin yetersiz tü k etild iğ in i gösterm ektedir. Yetişkin kadın g ru b u n d a anem i de önem li b ir so ru n o lara k gözükm ektedir. Bu d u ru m d a h a önce y ap ılan biyo kim yasal ölçm elerle de o rta y a k o n m u ştu r.15’ 16 Bu araştırm an ın aile besin tü k etim i ile ilgili so n u çlan , ailelerin önem li bir bölü m ü nd e dem ir tü k e tim d ü zeyin in bu tip b ir diyetle beslenen doğurganlık devresindeki k a d ın la r için yetersiz o ld u ğ u n u gösterm ektedir.
Ö zet v e Sonuç
A n k a ra y a k ın ın d a E tim esgut Eğitim ve A raştırm a Sağlık G u ru p Baş k a n lığ ın a bağlı 12 köyden gelişigüzel örneklem e ile seçilmiş 179 ailenin besin tü k etim d u ru m u , çocuk beslenm e alışkanlıkları, boy ve ağırlık
1 2 2 B E SL E N M E V E D İY E T D E R G İS İ
ölçüleri, sağlıkları ile iligli şikayetleri ile ailelerin sosyo-ekonom ik y a p ıla rı incelenm iştir.
Genel Bilgiler: A raştırm a y a p ıla n ailelerde o rta la m a b ire y sayısı
7.5, tüketici ünite sayısı 5.5 dir. A ilelerin % 62 si çiftçilikle u ğ ra ş m a k tad ır. Çiftçilik ve h erh an g i b ir işte ü cretle çalışan ların b u lu n d u ğ u aile o ran ı % 19, çiftçilik y a n ın d a ticaret y a p a n la r % 13, m e m u rla r % 3 yalnız işçi o lan la rd a % 3 dü r. Birey b aşın a o rta la m a gelir çeşitli k ö y lerd e yıllık 1516 T L . ile 8.610 T L . sı a ra sın d ad ır. A ilelerin % 13 ü n ü n g eliri yıllık 10 000 T L . sının altın d a d ır. % 47 sinin de 10 000—30 000 T L . arasın dad ır. Ailelerin büyük çoğunluğu, g elirlerinin ço ğ u n u gelir sağ layan girdiler için h arcad ık ların ı açıklam ışlardır.
Erkeklerin büyük ço ğ u n lu ğu n un ilk öğ retim g ö rm ü ş v ey a o k u r y azar olm asına karşın an ne olan k a d ın la rın % 49 u ca h ild ir.
Ailelerin ancak % 3 ü n ü n evinde akarsu v a rd ır. A yrı m u tfağ ı o la n aile oranı % 54, düdüklü tenceresi o lan % 18, buz d o lab ı o lan % 7, ve tel dolabı olan ise % 18 dir. Bu d u ru m yiyeceklerin b o z u lm a d a n sak lanm ası için gerekli koşullara ailelerin ç o ğ u n lu ğ u n u n sahip o lm a d ığ ın ı gösterm ektedir. A ilelerin % 92 sinde b ü ta n gaz ocağı k u lla n ılm ası yemek pişirm enin kolaylaştığını gösteren işarettir.
Besin tüketim durumu: A ilelerin diyeti, genellikle ta h ıla d a y a lıd ır.
Diyetteki hayvansal pro tein büyük çoğ u nlu kla süt ve tü re v le rin d e n gelm ektedir. E t ve türevleri çok az m ik ta rla rd a tü k etilm ek ted ir. G ü n lü k diyet, tüketici ünite başına o rta la m a 2934 kalori, 91.7 gm p ro te in sağ lam aktad ır. A vitam ini ve riboflavin dışındaki v ita m in lerle k alsiy u m ve dem irin o rta lam a tüketim düzeyi salık verilen tü k e tim s ta n d a rd - ların a uygundu r. Y alnız besin tüketim düzeyi y ö n ü n d e n aileler a ra s ın d a ayrıcalıklar vardır. Enerji tü k etim düzeyi ailelerin % 11 in d e yetersiz, % 23 ü nde düşüktür. B una karşın ailelerin % 20 si g e reğ in d en çok enerji tüketm ektedirler. H ayvansal p ro tein in , ailelerin ç o ğ u n u n d iy e tin d e yetersiz olm asına karşın to p lam p ro tein i salık verilen s ta n d a rd - larm a ltın d a tüketen aile o ran ı % 10 dur.
D em ir tüketim i ailelerin % 41 ind e k a d ın la r için yetersizd ir. S alık verilen tüketim sta n d a rd la rın a göre kalsiyum ailelerin % 20 sinde, A vitam ini % 82 sinde, riboflavin % 41 inde yetersiz tü k etilm ek te d ir.
Boy ve ağırlık ölçülen: Yetişkin erkeklerde boy o rta lam a sı 170.24 +
6.50 cm. ağırlık o rtalam ası ise 66.74 =F 8.40 kg. dır. K a d ın la r d a boy
ortalam ası 155.75 6.75 cm, ağırlık ise 59.91 ^ 9.05 kg. d ır. Boya
göre a rz u la n a n ağırlık s ta n d a rd la rın a göre yetişkin erkek lerin % 33 ü k a d ın la rın ise % 43 şişm andır. S ta n d a rd la ra göre zay ıf o la n la r erkek lerd e % 9, k a d ın la rd a % 6 dır. Sıfır 6 yaş g ru b u n u n ağ ırlık ölçüleri
A N K A R A E T İM E S G U T K Ü Y S E L B Ö L G E D E B ESLEN M E A R A Ş TIR M A SI 1 2 3
T ü rk iy e için geliştirilm iş s ta n d a rd la karşılaştırıldığı zam an 0-6 ay a ra s ın d a k ile rin % 5 i, 6-12 ay arasın d ak ilerin % 20 si, 13-15 ay ara- sın d a k ile rin % 30 u, 26-36 ay arasın dak ilerin % 29 u ve 37-72 aylar- d a k ile rin d e % 25 i s ta n d a rd ın a ltın d a d ır.
Hastalık şikayetleri: O k u l öncesi ve okul çocuklarında % 1-2 ora
n ın d a A v ita m in i, bebeklerin % 2 sinde riboflavin, yetişkinlerde o rta la m a % 1 c iv a rın d a n C v itam in i yetersizlikleri ile ilgili sayılabilen k lin ik b e lirtile r g ö rü lm ü ştü r. Belirgin derecede m alnütrisyon oranı 0-12 ay a ra s ın d a erkeklerde % 6, kızlarda % 10, 1-6 yaşında erkek le rd e % 1, k ız la rd a % 3 d ü r. D oğurganlık devresindeki gebe olm ıyan k a d ın la rın o rta la m a % 6 k a d a rı an em id en şikayetçidir. Yetişkinlerde en çok h a sta lık şikayeti, m id e ve ro m atizm al ağrılar, çocuklarda gastro- e n te rit ve so lu n u m sistem i ile ilglidir. Diş çürükleri b ü tü n yaşlarda en ön em li h a sta lık şikayetidir.
Çocuk besleme alışkanlıkları: Besbeklerin çoğu 1.5 yaşına k a d a r em
z irilm ek te d ir. H iç em zirilm eyen çocuk oran ı % 3, ilk 3 ayda m em eden kesilenlerin o ra n ı ise % 8 dir. Ç ocukların % 94 üne ilk altı ayda anne sü tü y a n ın d a ek yiyecek v erilm ektedir. V erilen yiyecek çeşitlerinin b a şın d a süt ve y o ğ u rt verilm esine karşın ailelerin bazıların da verilen m ik ta rla r azd ır.
A ra ş tırm a son u çları d a h a önce bu bölgede ve ülkem izin diğer y e rle rin d e ay n ı y ö n tem le y a p ıla n ara ştırm a bulguları ile karşılaştırıl- m ıştır. Ç ocuk beslenm e y ö n tem lerinin diğer yerlerden ve d aha önceki y ılla rd a n d a h a iyi o ld u ğu sonucuna varılm ıştır. Besin tüketim modeli, yiyecek ü re tim d u ru m u n a , yiyecek fia tla rın d a k i artışa ve mevsimlere g ö re değişm ektedir. T o p lu m u n yetişkin kesim inde şişman olanların o ra n ı a rtm a k ta d ır.
K A Y N A K L A R
1. K o k s a l, O .: T ü r k H a lk ın ın B eslenm e D u ru m u , S o ru n la rı ve N ed en leri. X X I I M illî T ü r k T ı p K o n g re si R a p o r u , T ü rk iy e T ıp A kadem isi M ecm u ası R a p o r I I I - 2 , 1972.
2 . U z e l, A .: K a y s e ri İlin in T o m a r z a İlçe M erk ezi ve A ltı K ö y ü n d e B eslenm e D u r u m u . B eslen m e ve D iy e t D erg isi 1: 26, 1972.
3 . U z e l, A ., Y ü c e c a n , S ., E k in c ile r, T ., Ö z b a y e r, V .: E d irn e İlin d e B eslenm e A raş tırm a s ı. I . G e n e l B ilgiler A ğ ırlık ve Boy Ö lç ü le ri. B eslenm e ve D iy et D ergisi 1: 77, 1972.
4 . U z e l, A ., Y ü c e c a n , S., E k in c ile r, T ., Ö z b a y e r, V .: E d irn e İlin d e B eslenm e A raş tırm a s ı - I I A ile B ire y le rin in S ağlık D u ru m u ve Ç ocuk B eslenm e A lışk an lık ları. B eslen m e ve D iy e t D ergisi. 1: 155, 1972.
5 . U z e l, A ., Y ü c e c a n , S., E k in c ile r, T ., Ö z b a y e r, V .: E d irn e İlin d e B eslenm e A ra ş tırm a s ı I I I . Besin T ü k e tim D u ru m u . B eslenm e ve D iy et D ergisi 2 : 4, 1973.
1 2 4 B E S L E N M E V E D İY E T D E R G İS İ
6 . K o k sa l, O ., B eslenm e S o ru n la rı ve B u n la rın Ç ö z ü m Y o lla r ın ın A r a ş t ır ı lm a s ın d a T ü rk iy e îç in G eliştirilm iş b ir M e to d o lo ji D en em esi. D o ç e n tlik T e z i. H a c e t t e p e Ü n iv e rsite si, T ıp F ak ü ltesi. 1968.
7 . O r a l, S .: A n k a ra C iv a rın d a D ö rt K ö y d e O k u l ö n c e s i Ç o c u k la r ın d a Y a p ıla n B eslen m e ve S ağ lık D u ru m u A ra ştırm a sı. H a c e tte p e Ü n iv e rs ite s i T ı p F a k ü lte s i Ç o c u k K lin iğ i Ç a lış m a la rın d a n , A n k a ra , 1966.
8 . Ö z e l, A .: E tim e sg u t E ğ itim v e A ra ş tırm a S a ğ lık G r u p B a ş k a n lığ ın a B a ğ lı 21 K ö y d e B eslenm e, B ü y ü m e ve G elişm e Ü z e rin e Y a p ıla n B ir A r a ş t ır m a . H a l k S ağ lığ ı İh tisa s T e z i. H a c e tte p e Ü n iv e rsite si. T ıp . F a k ü lte s i T o p . H e k . E n s . A n k a ra , 1970.
9 . ü z e l , A .: Besin İh tiy a ç la rı ve S ta n d a r d la r ı X X I I . M illî T ü r k T ı p K o n g r e s i R a p o r u . T ü rk iy e T ıp A k ad em isi M e c m u a sı. R a p o r : I I I - I 1972.
10. Nevv W e ig h t S ta n d a r d s fo r M a n a n d W o m e n , S ta tis tic a l B u ll. M e t r o p o l i t a n Life In s. C o. N o : 4 0 : I I , 1959.
11. N elso n , W . E .: P e rc e n tile s fo r W e ig h t a n d L e n g h t. T e x tb o o k o f P e d ia tr ic s S . 4 8 . W . B. S a u n d e rs C o m p a n y , P h ila d e lp h ia , L o n d o n 1964.
12. K o k sal, O .: T ü rk iy e İç in G eliştirilm iş Ç o c u k A ğ ırlık v e B oy S ta n d a r d l a r ı . M i- m o g ra f 1972.
13. T ü rk iy e M illî G e liri, B a şb a k a n lık D e v le t İs ta tis tik E n s ititü s ü , 1972.
14. P aykoç, Z . : Y etersiz ve D en g esiz B esle n m e n in S e b e p O ld u ğ u G a s tr o - e n te r o lo jik H a sta lık la r. X X I I M illî T ü r k T ıp K o n g re si R a p o r u . T ü r k iy e T ı p A k a d e m is i M e c m u a sı R a p o r : I I I - 5 , 1972.
15. Ş a h en k , Z . ve U y a r, E .: E tim e sg u t, E rg a z i B ö lg esin d e G e b e le r d e A n e m i P re e v alan sı ve N e d e n le ri. H a c e tte p e Ü n iv e rs ite s i T o p . H e k . E n s t. 1971.
16. E rsoy, A . ö . , G ö k d e m ir, K . ve T u r g a y , A .: E tim e s g u t, Y a p r a c ık B ö lg e sin d e G e b e le rd e A n em i P re v e la n sı ve N e d e n le ri. I b i d : 1971.
